ЗУМЫД-Ӧ АСКИА ЛУННЫМ?
1. СОДӦНЫ АЛИ БЫРӦНЫ ФИННО-УГРЪЯС РОССИЯЫН?
Россияын олысь ичӧт лыда финно-угор войтыръяс да налӧн культураыс вушъян выйын. Петрозаводскын петысь «Карелия» журналлӧн ӧти номерын вӧлі Яакко Ругоевлӧн гижӧд. Абу ыджыд, но культура да история боксянь тӧдчана. Сійӧ синва сорӧн гижӧ, мый ичӧт лыда йӧз (карелъяс, вепсъяс да инкери) веськалӧмаӧсь быттьӧ неминучаӧ. Россиялӧн ӧнія политика дырйи ичӧт войтыръяслӧн сьӧкыдлунъясыс сэтшӧмӧсь жӧ, кыдзи и Сталин дырйи. А то и лёкджыкӧсь на. Государство (кан) оз пыдди пукты ичӧт лыда вужвойтырӧс, найӧс некод оз кӧсйы аддзыны и оз кӧсйы кывны.
Мӧд лёкыс петӧ ассяньныс, вужвойтырсянь — найӧ шӧйӧвошӧмаӧсь да эновтчӧмаӧсь. Кодсюрӧ вӧзйӧ весиг кыпӧдны войтыръяслысь асшӧрлунсӧ резервацияяс котыртӧмӧн.
Финно-угор войтыръясысь сӧмын финнъяс, венгръяс да эстонечьяс сяммисны дорйыны и чужан кывсӧ, и асшӧрлуна олӧмсӧ. Суоми, венгр да эст кывъясӧн и водзӧ кутасны вӧдитчыны кыдзи вылын культураа да наукаа кывъясӧн, кӧть Европа и восьлалӧ пыр зумыдджыка ӧтувтчан туйӧд.
Ӧнія олӧмлӧн ӧдйӧ вежсян нырвизьыс да ӧта-мӧд вылӧ быд боксянь тӧдчӧмыс оз личӧд, а ёнджыка эрдӧдӧ торъя кывъяслысь да культураяслысь тӧдчанлунсӧ. Культураыс лоӧ йӧзлӧн аслыссяма капиталӧн, кодӧс быд морт паськӧдӧ водзӧ и аслас семьяын. Кор йӧзлӧн олан тшупӧдыс да оласногыс воӧ пыр ӧтвесьтӧджык, буретш кыв да культура лоӧны мортлӧн медтӧдчана торъялӧмӧн. Бур кутны тӧд вылын и сійӧс, мый мортлӧн асьсӧ вежӧртӧмыс тӧдчӧ да медся тыдаланаа петкӧдчӧ сэки, кор сійӧ кутӧ йитӧд мукӧд культураа да кывъя йӧзкӧд. Та боксянь зэв сьӧкыд шуны, мый Россияса финно-угръяс кылӧны асьнысӧ тыр правоа войтырӧн. Сы вӧсна, мый налысь сёрнисӧ и оласногсӧ пыр ёнджыка личкӧ роч сёрни да бокӧвӧй йӧзлӧн оласног.
2. СӦМЫН-Ӧ КЫВ ЛОӦ МОРТЛӦН ЧУЖАН ПАСӦН?
Финнъяслы, венгръяслы да эстонечьяслы оз ков шогсьыны кыв тэчасног да сылӧн аскиа лун вӧсна, кӧть ӧні (ӧтувтчан, интеграция кадӧ) кывъясыс ёна жӧ вежсьӧны. Россияса финно-угор кывъясӧн сёрнитысь йӧзлӧн аскиа луныс пыр ёнджыка чусмӧ. Быдлаын лыдыс налӧн чинӧ, судьбаыс вывті топыда йитчӧма дзоньнас Россиялӧн сӧвмӧмкӧд.
Вермас-ӧ лоны, мый финно-угор войтыръяс дзикӧдз вошасны чужан кыв бырӧм понда? Вермас. Та боксянь медся шуштӧм серпасыс ливъяслӧн, водьлӧн да Кола кӧджын олысь саамъяслӧн — найӧ бырӧны нин. Мӧдъяс (вепсъяс, йӧгра (хант да манси) муртса кутчысьӧны. Но и Россияса медыджыд финно-угор войтыръяс (эрзя, мокша, мари, удмурт, коми) вошан выйынӧсь.
Финно-угор кывъяс вылын сёрнитысьяслӧн збыль лыдыс чинӧ ӧдйӧджык сы серти, мыйтаӧн гижсьӧны татшӧм войтырнас (паспорт серти). Кыв пыркалӧмыс ӧддзӧ нӧшта и сы вӧсна, мый финно-угор сёрниа войтыръяс водзӧ пыр разалӧны — овмӧдчӧны ас республикаяссьыс бокӧ, мукӧд кывъя йӧз костӧ. Да нӧшта и сы понда, мый школаясын велӧдӧны рочӧн. Россияын коли зэв нин этша финно-угор сикт, кӧні эськӧ бокысь воысь мортлы быть ковмис велӧдны сэтчӧс кывсӧ — быдлаын рочӧсь.
Мӧд боксянь кӧ, эмӧсь унаӧн, кодъяс паспорт сертиыс финно-угоръяс, кӧть збыль вылас кык кыв оз кужны шуны пӧль-пӧч сёрнинас. Тайӧ — Россияса финно-угор войтырлӧн аслыспӧлӧслун. Налы, кодъяс гижӧны асьнысӧ комиӧн, удмуртӧн да вепсӧн, абу сэтшӧм тӧдчана кыв тӧдӧмыс, а дзик мӧдтор — шедӧдны кутшӧмкӧ личӧдъяс. Тадзнад ӧдвакӧ верман ловзьӧдны вужвойтырлысь историясӧ да нэмӧвӧйся оласногсӧ.
3. КЫДЗИ ВЕЖӦРТНЫ АСКЫЛӦМ.
Морт асьсӧ вежӧртӧ, кылӧ уна ногӧн. И оз сӧмын сёрни боксянь. Да и ачыс мортыс оз лыддьы чужан кыв вылын сёрнитӧмсӧ медтӧдчанаӧн. Финляндияӧ вуджисны овны уна карел да инкери-финн. И мый жӧ? Унджыкыс медводз майшасьӧ... роч кыв вошӧм понда. Карелъяслы да инкерилы выльлаӧ овмӧдчӧм бӧрын ас чужан кывныс эз кут ковны. А вот роч кыв воштӧмсӧ жалитӧны, торйӧн нин сэк, кор рочӧн сёрнитны кужӧмыс отсалӧ быдмыны удж кузя. Гӧгӧрвоана и сійӧ, мый выльӧн воысьяс зіля велӧдӧны суоми литературнӧй кыв, а ас чужан кывйыс быттьӧ абу и ковлӧма.
Ленинскӧй национальнӧй да кыв политика йӧршитліс ичӧт лыда войтыръяслысь культурасӧ быттьӧ кӧзӧдӧ (холодильникӧ). Кывъясыслы да культураыслы эз сетлыны сӧвмыны водзӧ. Чужис чорыд, куснясьтӧм да век контроль улын кутан (кӧть ортсысяньыс быттьӧкӧ и национальнӧй) культура. Ӧнія мездман кадӧ сійӧ лоис балластӧн кодь, коді повзьӧдлӧ томуловӧс збыль, нэмӧвӧйся чужан культура дорӧ нырччӧмысь.
Ӧнія кадӧ резервацияяс да весигтӧ культурнӧй автономия лӧсьӧдӧм йылысь мӧвпъяс вермасны сӧмын бӧр бергӧдны войтыръясӧс изоляциялань да олӧмысь кольччӧмлань. Да и став татшӧм идеяясыс, кажитчӧ, дорйӧны сӧмын важ культуралысь баласӧ, кодлӧн коланлуныс воши нин. Юавсьӧ весиг — а вермасны-ӧ посни войтыръяс ас нимъяса республикаясас, уна лыда роч пӧвстын разалӧмӧн да кизьӧрмӧмӧн, збыльысь мыйкӧ вӧчны-вежны олӧмас?
Россияса быд йӧз котыр, быд морт быттьӧкӧ мыйкӧ да воштӧма. Тайӧ инмӧ и финно-угор войтыръяслы. Унаӧн сулалӧны ӧнія политикалы паныд. А йӧзлӧн ӧта-мӧдлы паныд сувтӧмыс кӧ водзӧ паськалас, абу ылын и лёкджык лоӧмторъясӧдз.
Россияса финно-угоръяслӧн олӧмыс жугыльмӧ. Кывлысь мездлун (журналистика, публицистика) сӧвмӧдӧм да зіля уджалӧм-пессьӧм пыдди войтыр нимсянь сёрнитысьяс тшӧкыдджыка норасьӧны сӧмын сьӧкыд олӧм вылӧ. Но таысь пӧльзаыд вывті ичӧт, а то и мӧдарӧ на.
4. КУЛЬТУРАЛӦН ПЫТШКӦССА ВЫНЙӦР.
Ичӧт лыда финно-угор войтыръяс культуралӧн аскиа лун йылысь позьӧ сёрнитны-тунавны быдсяматорсӧ, но век жӧ быть колӧ босьтны тӧд вылӧ водзӧ уджалӧм могысь некымын медшӧр нырвизь. Найӧ индӧны культуралӧн пытшкӧсса, но вына позянлунъяс вылӧ:
Сёрнитан кыв. Видзны кывсӧ кыдзи ловъя сёрни кутысь-нуӧдысьӧс — медся тӧдчанатор. Мари-Элын кӧ став челядь садъяс пиысь сӧмын витын сёрнитӧны чужан кыв вылас, то сӧвмӧдан нырвизьсӧ, дерт, колӧ вежны. Сӧмын чужан кывйӧн (челядь кадсянь) паськыда вӧдитчигӧн сійӧ коляс ловъяӧн да коланаӧн. Оз ков вунӧдны и татшӧмтор:
Му шар вылын вӧвлі уна ён сёрнитан кыв, кодъяс вылын некор эз петавлыны литературнӧй гижӧдъяс.
Чужан кыв вылын литература. Й. Г. Гердер^Йоган Готфрид фон Гердер (1744–1803), Германияса фольклор, культура да философия туялысь./^ вӧлі прав, кор шуліс, мый поэт ачыс лӧсьӧдӧ-сӧвмӧдӧ сійӧс кытшалысь нациясӧ. Ас чужан кывъя сюсь вежӧра йӧзтӧг (гижысьяс, серпасалысьяс, артистъяс) войтырлӧн аскылӧмыс вынтӧм. Лыддьысьысьяслӧн лыдыс вермас лоны ичӧт, вуджӧднысӧ овлӧ сьӧкыд, но медся лёкыс сійӧ, мый Россияса финн-угор кывъяс вылын дугдіс петны мукӧд кывъяс вылысь вуджӧдӧм литература. А художествоа гижӧдъястӧг кывйыд оз вермы сӧвмыны.
Фольклор да вомгора сьылӧмъяс. Зэв уна быдмысь-туысь нация, на лыдын и финнъяс, аслас медся тӧдчана кадколастас гумлалісны озырлунъяссӧ фольклорысь (йӧзкостса поэзияысь), медым сы подув вылын ёнмӧдны войтырлысь аскылӧмсӧ. А сэсся и паськӧдны чужан кыв вылын литература. Неважӧн йӧзӧдӧм «Сизима кодзув»^Тайӧ небӧг йывсьыс юӧр видзӧд «Войвыв кодзувлӧн» 1994 вося 5 номерысь./^ антология петкӧдлӧ, мый быд финно-угор кывйысь сюрӧны войтыръяскостса зэв тӧдчана сьыланкывъяс. На вылӧ колӧ мыджсьыны выль культура сӧвмӧдігӧн.
Войтыркостса йитӧдъяс. Россияса финно-угор войтыръяс «пӧрысьмӧны» и сы вӧсна, мый ёна разалӧмаӧсь, йитӧдъясыс да волысьӧмъясыс на костын бырӧны. Унаӧн кылӧны асьнысӧ «тыртӧм бӧчкаын моз», кыдзи шуліс ӧти вепс. Колӧ ёнмӧдны ӧти кывъя войтырлысь пытшкӧсса йитӧдъяссӧ (мый ӧні кутшӧмакӧ заводитіс вӧчсьыны разнӧйлаын олысь коми пӧвстын — ред.).
Войтыръяс костын пыдди пуктӧм. Ичӧт войтыръяс ёна кутӧны лача ортсыса отсӧг вылӧ. И татшӧм отсӧгыслӧн медшӧр тӧдчанлуныс сыын, мый международнӧй организацияяслӧн пыдди пуктӧмыс кыпӧдӧ ичӧт войтыръяслысь донсӧ, отсалӧ тӧдмасьны да кутны йитӧдъяс мукӧд войтыръяскӧд. Ичӧт кывъяс да культура доръян международнӧй механизмъяс (ЮНЕСКО, Европаса ӧтувъя удж да грӧз вештӧм кузя конгресс, ОНН) зэв коланаӧсь и тӧдчанаӧсь. Наӧн оз веськӧдлыны кутшӧмкӧ партияяс да политикъяс. Кӧть и сьӧкыд, но ичӧт войтыръяслӧн нырщикъяслы колӧ пуктыны ас водзаныс мог — пырӧдчыны тайӧ организацияясас.
Чужан кыв велӧдӧм. Россияса финно-угор войтыръяс пӧвстын медтӧдчана могӧн ӧні лоӧ сійӧ, медым паськӧдны чужан кыв велӧдӧм. Тайӧс позьӧ вӧчны вочасӧн. Вужвойтыр кыв велӧдӧмсӧ надзӧникӧн колӧ пыртны и каръясӧ, кӧні пӧшти дзикӧдз нин вермӧма роч сёрни. Чужан кыв велӧдӧм да сійӧс туялӧм торйӧн тӧдчана том йӧзлы. Налӧн вежӧрныс ёна паськалас ас культураӧ сюртчигӧн.
5. МЕЗДМАН ШӦР ТУЙВИЗЬЯС.
Колӧ тӧдчӧдны, мый вылынджык лыддьӧдлӧмторъясыс ӧтлаынсӧ оз петкӧдчыны финно-угор сёрниа быд войтыр пӧвстын. Ӧтилаын мыйкӧ ёнджыка нин тӧдчӧ да кылӧ, мукӧдлаас — мӧдтор. Но некор оз ков вунӧдны, мый асвежӧртӧмтӧ он вермы кыпӧдны, он кӧ пыдди пукты важ, пӧль-пӧчыдлысь коркӧя вӧвлӧм культурасӧ. Аскылӧмыд зумыд сэки, кор воддза оласногсӧ да культурасӧ видзӧны сӧстӧма, Енмӧс моз; кор ӧнія морт кужӧмӧн ладмӧдӧ важ символъяссӧ талунъя вежӧртаскӧд, сетӧ налы выль сикас гӧгӧрвоанног.
Национальнӧй культура ловзьӧдӧм-сӧвмӧдӧмысь оз позь эновтчыны. Кутчысьны тайӧ нырвизяс колӧ чорыда, сетчытӧг. Ми кӧть и велалім нин сёрнитны финно-угор войтыръяс йылысь статистика да картаяс отсӧгӧн, налӧн быд лунъя олӧмыс мунӧ уна лыда сикт-грездъясын, да и каръясын. Та вӧсна сьӧкыд мыйкӧ стӧча индавны, мый буретш колӧ вӧчны. Но ӧткымын туйвизь позьӧ казьтыштны:
Резервацияяс оз шогмыны. Найӧ оз лӧсявны мездлун пыдди пуктысь войтырлы, торйӧн нин том йӧзлы.
Ичӧт лыда войтырлы колӧ шедӧдны право сёрнитны быдлаын ас кыв вылын. Вужвойтырлы быть колӧ сюртчыны ас республикаӧн веськӧдлӧмӧ. Тайӧ вывті тӧдчанатор, сы вӧсна мый медся ёна мӧрччӧ войтырлысь культурасӧ пыдди пуктӧм вылӧ — культураыс ӧд медводз йитчӧма сёрнитан кывкӧд.
Культура оз йӧршитчы ӧти регионӧ. Ас интересъяс вӧсна тышыс мунӧ оз сӧмын регионын. Ичӧт лыда войтыръяслы колӧ лӧсьӧдны уна сикас йитӧдъяс сійӧс кытшалысь мукӧд культураяскӧд. Тайӧ сӧмын отсалас бурджыка кывны да вынсьӧдны чужан кывсӧ да ас войтырлысь торъялана культурасӧ.
Культура да кыв дорйӧмсӧ оз ков чайтны сэтшӧмторйӧн, быттьӧкӧ кодйысям муӧ, пырам кутшӧмкӧ гуӧ. Колӧ век ошкыны торъя йӧзлысь ладӧн олӧмсӧ да волысьӧмсӧ, ӧта-мӧд вылӧ тӧдчӧмсӧ. Ичӧтджык лыда войтырӧс уна лыда йӧзӧн бура гӧгӧрвоӧмыс да ас дорас интерессӧ чужтӧмыс и лоӧ финно-угор войтыръяслы петан туйӧн.
Культура да асвежӧртӧм йылысь сёрнитігӧн оз ков дзескӧдны торъя мортлысь правояс. Морт кылӧ асьсӧ мортӧн уна боксянь. Сійӧ вермӧ овны кӧні кӧсйӧ, мунны кытчӧ колӧ. Но оз шед некутшӧм мездлун, дугдам кӧ эскыны ас войтыр вынъясӧ да талантӧ.
И нӧшта ӧтитор. Восьса ӧдзӧсъяса политика кадӧ ыджыд таланта торъя йӧзлысь, водзмӧстчысь котыръяслысь культура сӧвмӧдан уджсӧ ёна падмӧдӧны пытшкӧсса зыкъяс, зыртчӧмъяс да суклясьӧмъяс. Тайӧс век колӧ кутны тӧд вылын.
