САРИДЗЫН ДІЯС МОЗ...

Му шар вылын олӧ вит миллиардысь унджык морт. Йӧзыс ӧта-мӧдсьыныс торъялӧны кывнас, культуранас, кучик рӧмнас, сэк жӧ найӧ, дзоньнас босьтӧмӧн, артмӧдӧны морт рӧд. Лыддьыссьӧ, мый Му вылас 3–4 сюрс сикас вужвойтыр; финн-угор йӧз татшӧм саридзас разалӧмны быттьӧ посни діторъяс. Но финн-угор йӧз пиын эмӧсь асланыс посни діяс — ичӧт лыда вужвойтыр. Тайӧ вепсъяс, водь, ижора, ливъяс да саамъяс. Став финно-угор йӧз лыдысь найӧ босьтӧны сӧмын 3 прӧчентсӧ кымын. На йылысь и кутас мунны водзӧ сёрниыс.

ЛИВЪЯС. Медся этша лыда финн-угор вужвойтыр. Важысянь найӧс нимтывлӧмаӧсь ливли (лийвы), каламиез (чери кыйысь) либӧ рандалист (вадорын олысь). Збыльысь, ливъяс овмӧдӧмны Балтика берег дорсӧ Латвияса Вентспилс, Талси да Курзема районъясын. Важ роч гижӧдъясын ливъяс йылысь сёрниыс мунӧ 12 нэмсянь. Сэкся кадӧ ливъяс перйылӧмны кынӧмпӧтсӧ чери кыйӧм, вӧралӧм да вӧрса ма чукӧртӧм помысь. Шӧр нэмъясӧ нин найӧ пондӧмны чинны, сорласьны орччӧн олысь войтыръяскӧд. Татшӧм ассимилируйтчӧмыс и ӧнӧдз мунӧ: ливъяс кызвынсӧ ӧні сёрнитӧны латыш кывйӧн, чужан кывныс быран выйын. Ливъяслӧн лыдыс ёна чинӧма. 13 нэмӧ, Крестӧвӧй походъяс кадӧ, вӧвлӧма 25 сюрс лив. Бӧръя юӧртан небӧгъяс висьталӧны, мый талунӧдз кольӧма 150–200 морт. Ӧні Латвияын йӧзӧдӧны мӧд лыдпас — 1000 морт. Колӧ пасйыны, мый бӧръя кадӧ тайӧ войтырыс быттьӧ бӧр кок вылас сувтіс.

Пасъям нӧшта ӧтитор: 1939 воын Эстонияын вӧлі вӧчӧма сэтчӧс этнография серпасалан медводдза фильм, нимыс — «Ливъяслӧн вадорын ӧти лун». Тайӧ фильмсӧ видзӧны Таллинса архивын.

ВОДЬ, либӧ вадьялайн. Найӧ олӧны Ленинград областьлӧн рытыввылын, Кингисепп да Ломоносов районъясын. Налысь лыдсӧ стӧча оз тӧдны, чайтӧны — некымын сё морт. Важӧн найӧ унаӧн вӧлӧмны, Важ Новгород карын лыддьыссьӧма вит юкӧн, ӧтиыслӧн нимыс вӧлӧма «Водская пятина». Водь — Ингерманландияын (Ингрияын) вужвойтыр. Пасйӧдъясын казьтывсьӧны 11 нэмсянь. Ингрия зэв важысянь пырлӧма Новгород улӧ да сэтчӧс олысьясыс босьтӧмны православие. Шӧр нэмъяссянь водь рочмылӧма, сорласьӧма тшӧтш и ижоракӧд, налысь ӧти юкӧн Ливонияса орден коркӧ овмӧдӧма ӧнія Латвия инӧ. Ӧні унджык водьыс сёрнитӧ рочӧн, сьылӧ роч сьыланъяс.

ИЖОРА либӧ ижорцы. Овлӧмны водькӧд орччӧн. Асьнысӧ нимтӧны каръялайсет. Кык сёрнисикаса водь кывйысь ижора кыв торъялӧ — сэні нёль сёрнисикас. Войтырӧс 1989 вося арталӧм серти, СССР-ын вӧлӧма 829 ижора-морт. Воддза перепись серти (1979 во) найӧ вӧлӧмны 748 морт. Войтырыс тӧдчымӧн содӧмаӧсь.

Коркӧ (миян кадӧ 1 сюрс во помын, 2 сюрс во заводитчигӧн) ижора торйӧдчӧма лунвыв карелъясысь да овмӧдчӧма Ингрия рытыввылӧ, сэні найӧ аскодялӧмаӧсь водь войтырӧс. Гижӧдъясӧ ижора веськалӧ 13 нэмӧ, а 16 нэмӧ найӧс пыртӧны кристиана эскӧмӧ, комиясысь кык нэмӧн сёрӧнджык. Налӧн культураыс ёна нин рочмӧма, уна нэм рочьяскӧд орччӧн оліг-волысиг. Унджык ижораыс чужан кывнас лыддьӧ роч кыв.

Колӧ пасйыны — ижора пуктіс ассьыс пай нималана «Калевала» эпос чужтӧмӧ. Сэтчӧ пыртӧмны Куллерво йылысь рунояс. Татчӧ лӧсялӧ вайӧдны комын квайтӧд руноысь юкӧн, коді бура петкӧдлӧ рытыввывса важ финнъяслысь му-йӧз вылас видзӧдлассӧ, пытшкӧсса ӧбичасӧ:

Куллерво, Куллерволӧн пиыс,

Татшӧм кывъяс шуалӧ:

«Ог ӧд ме и бӧрдны понды,

Тэнад кулӧм йылысь кыліг;

Аслым чойӧс сэки вӧча:

Юрсӧ вӧча изйысь сэки,

Вомсӧ сёйысь, турипувйысь синсӧ,

Кос турунысь юрси лоӧ,

Нюрса дзоридзьясысь пельяс,

Мыгӧрыссӧ — клён пу увъяс».

Тадзи Куллерво шуис чойыслы, коді висьталіс водзджык, оз пӧ кут бӧрдны, усяс кӧ Куллерво вир кисьтанінын. Сӧмын воас вокыс гортас, аддзас тыртӧм керкасӧ, тӧдмалас айыслӧн, мамыслӧн и чой-вокыслӧн кулӧм йылысь. Та бӧрысь уськӧдчас шыпурт вылӧ...

ВЕПСЪЯС. Налӧн олан туйыс ӧні кыскӧ ас дорас финн-угор мирын унаӧс, медводз этнографъясӧс. Асьнысӧ вепсъяс нимтӧны бепся. Олӧны найӧ Карелияын, Ленинград областьса рытыввылын, Вӧлӧгда областьын. Налӧн олан муыс абу ӧтувъя, мукӧд вепс сиктъяс гӧгӧр куйлӧны рочьясӧн овмӧдӧминъяс. Тайӧ сьӧктӧдӧ вепсъяслысь ӧтувтчӧмсӧ, та вӧсна и культурасӧ видзны абу кокни.

Вепсъяслӧн пӧль-пӧчьяс — шӧр нэмса финн кывъя весь нима племена. Найӧ пуктісны тӧдчана пай войвывса рочьяслӧн да рытыввыв комияслӧн артмӧмӧ. 11–12 нэмъясӧ найӧс пыртісны православиеӧ, кӧть и язычество колясъяс дыр на кутчысисны та бӧрын.

1989 воын налӧн лыдыс вӧлі 13341 морт, дас воӧн водзджык статистика индыліс 8094 вепсӧс. Артмӧ сідз, мый 10 воӧн войтырыс содӧма 65% вылӧ. Став финн-угор йӧз пиысь тайӧ медся ыджыд содӧм. Гӧгӧрвоана, дерт, мый кага чужтӧм татшӧма эз вермы содны. Уна вепс водзтісӧ асьсӧ гижлӧма рочӧ, да и переписьяс дырйи тӧдӧмӧн йӧзсӧ гижавлісны рочьясӧн. 1989 воын войтырӧс арталӧм-гижалӧм кежлӧ вӧлі бурджыка дасьтысьӧмны, кывзісны ёнджыка йӧзлысь кӧсйӧмъяссӧ, содтӧд и йӧзыслӧн мывкыдыс мӧдіс тӧдчымӧн вежсьыны. Ӧткымынӧн гӧгӧрвоӧдӧны тайӧс сійӧн, мый быттьӧ войтыръяслӧн национальнӧй асвежӧртӧмыс другӧн ёна содӧ, но, тыдалӧ, тайӧ абу тадз. Вежсьӧмъясыс зэв тшӧкыда овлӧны и веркӧсаӧсь, мода вылас. Ӧні зэв сьӧкыд ловзьӧдны вепсъясӧс и сы вӧсна, мый унаӧн на пиысь рочмӧмны да вӧдитчӧны роч культураӧн. Уна сьӧкыдлун эм и йӧз вежӧрын. Вепсъясӧс ловзьӧдан уна уджтас дасьтылісны этнографъяс. Карелияын котыртӧма вепсъяслы торъя вӧлӧсть, аслыссяма национальнӧй единица. Но ставыс, миян чайтӧм серти, ас войтырлӧн интеллигенция сайын, налӧн зільӧм сайын.

СААМЪЯС, либӧ лопаръяс. На йылысь этша тӧдӧны. Омӧля юӧртӧма и сы йылысь, кыдзи найӧ пырӧдчӧны политикаӧ.

Вайӧдам татчӧ саамъяслысь кыпсӧ, кодлысь кывъяссӧ гижӧма Исак Саба:

Ыджыд Кӧш улын ылын

Лӧзалӧ Саамъяслӧн муыс.

Лыбӧ керӧс бӧрся керӧс,

ва сайын тыдалӧ ва,

керӧс дорышъяс да вывъяс

енэжланьӧ синӧ, вывлань,

вӧръяс шувгӧ, юяс кывтӧ,

кӧрт нырдъясыд судзӧ ылӧ

ыджыд саридзьяслӧн отӧдз.

Важ пӧль-пӧчьяс венлывлӧмны

важӧн лёк вӧчысьсӧ ставсӧ;

мийӧ сідз жӧ тышкӧ пырам

увтыртысь лёк вужкӧд ставкӧд!

Войтыр, ён тэ, шонді чужтӧм тэнӧ!

Лёк вӧчысьяс оз вермыны тэнӧ,

сӧмын зарни кывтӧ видз тэ

юрад кутіг важ олысьлысь кыв:

саамъяслы — саамъяслысь му!

Саамъяс олӧны нёль канмуын: Норвегияын — 30 сюрс, Швецияын — 15 сюрс, Суомиын — 5 сюрсысь унджык, Роч муын, Кола кӧджын — 2 сюрс гӧгӧр. Кола кӧджас саамъяс олӧны комияскӧд ӧтгудырӧн. Важ айясыс саамъяслӧн лоӧны Войвыв Европаса войтырлы вужъясӧн. Саам кыв тшӧтш пырӧ финн-угор кыв котырӧ да юксьӧ уна торъялана сёрнисикас вылӧ, ӧд важысянь найӧ овлӧмаӧсь торъя чукӧръясӧн ӧта-мӧдныскӧд волысьтӧг. Колӧ пасйыны: татшӧм серпасыс йӧгра — хантъяслӧн, ӧстякъяслӧн.

17 нэмӧдз кынӧмпӧт перъянторнас саамъяслӧн вӧлӧма вӧралӧм да чери кыйӧм. Та бӧрын сӧвмӧ кӧр видзӧм, и ӧні унджыкыс на пиысь ветлӧ кӧр дорын. Саамъяслӧн кӧр видзӧмыс абу вузӧс вылӧ, кыдзи изьватас комилӧн. Та вӧсна, кодыр 19 нэмын изьватас вуджис овны Кола кӧджӧ, сэтчӧс саамъяслы лои сьӧкыд венласьны водзмӧстчысь да зіль изьватаскӧд, тшӧкыда норасьлісны чина йӧзлы сюсь изьватас вылӧ. Весиг талун татшӧмторйыс тӧдчӧ. Лапландия юркарса Рованиеми университетын велӧдысь Лейф Рантала тшӧкыдакодь гижлӧ серакуясын, мый Кола кӧджын пӧ саамъясӧс увтыртӧны-дзескӧдӧны. Та йылысь позьӧ вензьыштны. Тӧдса, мый уна во чӧж меставывса веськӧдлысьяслы вылісянь индавлісны, мый колӧ лыдмӧдны саамъясӧс. Та вӧсна став саам-роча да саам-комиа котыръясысь челядьсӧ гижӧдлісны саамъясӧ.

Бӧръя воясӧ Россия лои восьса, и татчӧс саамъяс пондісны зіля волысьны орчча муясын олысь рӧдвужыскӧд. Ӧтувъя вынӧн вӧлі лӧсьӧдӧма «Войвыв муясын олысь саамъяслӧн ӧтувъя культурно-политическӧй уджтас». Вайӧдам сэтысь ӧткымынтор:

1. Ми — саамъяс, кӧсъям, медым пыдди пуктісны миянсьыным войтырсикасӧс мувывса мукӧд войтыръяс моз. Ми ӧтувъя войтыр. Миян эм ас кыв, культура, йӧзкотыр. Важысянь ми олам Саами муын, сэні уджалам, сэні лӧсьӧдім ас культура, кодлы колӧ овны и водзӧ сӧвмыны.

2. Миян сьӧкыдлуныс — гӧльлун, кӧть вӧр-ваын эмӧсь гырысь озырлунъяс. Найӧс перйӧны-куштӧны, озырлунсьыс содтӧд сьӧм босьтысьясыс олӧны миян муысь ылын.

3. Рӧдвуж да сиктса община вылын подуласьӧм нэмӧвӧйся олӧмным зурасьӧ-паныдасьӧ ӧнія йӧзкотыркӧд, коді миянӧс корӧ быть котыртчыны, веськӧдлыны, вежны оласногнымӧс. Унаӧн миян пиысь олӧны на изоляцияын, сӧмын саамъясӧн овмӧдӧминъясын, вермӧны видзны традицияяс да кольны ӧнія йӧзкотырысь бокӧ. Сэк жӧ унаӧн, вылыс артъясӧ^Арт — должность, положение./^ кыпӧдчыны зілиг, озыра овны зілиг, велалісны да ладмӧдчисны ӧнія ыджыдалысь йӧзкотырыскӧд, кодсюрӧ оз нин шу асьсӧ саамӧн; мукӧдыс зіля уджаліс сы могысь, медым ми эновтчим асланым «примитивнӧй» оласногысь.

4. Миянлы колӧ ӧдйӧджык котыртны ӧтувъя войвывса саамскӧй институт, медым сійӧ тӧдчис ставтор вылас, мый инмӧ наукаӧ, велӧдчӧмӧ да йӧзӧс велӧдӧмӧ.

5. Миянлы колӧ гӧгӧрвоны школаын велӧдӧмысь ыджыд тӧдчанлунсӧ да вӧдитчыны сыӧн. Саамъяслы школасянь институтӧдз ӧтувъя велӧдчан система лӧсьӧдӧмӧн да сӧвмӧдӧмӧн ми вермам вӧдитчыны чужан кывйӧн, вынсьӧдны сійӧс, туявны ассьыным история, йӧзкотырса олӧмнымӧс, тайӧ подув вылас тырмымӧн бура велӧдны асьнымӧс. Уна лыда выналан войтыръяслы тшӧтш колӧ школаясын унатор да лючкиа тӧдмавны миян йылысь.

6. Ми ӧтувъя войтыр, миян ӧти кыв, ӧтув история да культура, ӧтувлун кылан ён сьӧлӧм кылӧм.

Дерт, уджтасын шуӧм ӧтувъялуныс зэв на слаб. Сюся кӧ лыддьыны уджтассӧ, сэні тыдалӧ зільӧм торйӧдны саамъясӧс «Ыджыдалан йӧзкотырысь», быттьӧ кӧсйӧны торйӧдчыны найӧс кытшалӧм мирысь. Но колӧ пасйыны — олӧмыс вежсис, и войтыръяскостса йитӧдыс вӧчӧ зэв унатор, медым видзны нэмӧвӧйся оласног, мед саамъяс эз мунавны чужанінъяссьыс. Лапландияын государство дон босьттӧг кыпӧдӧ быд саам котырлы коттедж. Но и тайӧ оз кут йӧзсӧ, унаӧн вуджӧны овны гырысь сиктъясӧ, каръясӧ.

Торйӧн сёрнитыштам саамъяслӧн политикаын котыртчӧм да сылӧн статус йылысь. Миян республикаын, шуам, важысянь нин кутӧны мӧвп — лӧсьӧдны коми палата республикаса парламентын. Тайӧ коми войтырлӧн 1 ӧксьӧмсянь на вӧзъянтор. Та дырйи индывлывлісны саамъяслӧн парламент вылӧ. Збыльысь, Суомиын да Норвегияын уджалӧны саамъяслӧн парламентъяс, Норвегияас та могысь кыпӧдӧмаӧсь весиг торъя керка. Сэні эм торъя оланпас — «Саам войтырлӧн оланпас пыртан ӧксьӧм йылысь». Сійӧ урчитӧ, мый саам парламентсӧ бӧрйылісны канмулӧн ӧтувъя парламентӧ бӧръян лунӧ жӧ.

Коркӧ миян пиысь ӧтилы (Ю. Шабаевлы) вичмис лыддьыны лекцияяс Оулуса университетын. Сэк жӧ профессор Юха Пенаненкӧд сёрниын суомиса удж ёрт пасйис: «Гӧгӧрвоад, саамыс миян сэтшӧм этша, мый налӧн пӧшти абу некутшӧм позянлун, медым кодӧскӧ бӧрйисны канмуса парламентӧ. Да и бӧръясны кӧ кутшӧмкӧ ӧти саамӧс сэтчӧ, ӧдвакӧ сійӧс ӧтнассӧ кодкӧ кылас. Та вӧсна котыртӧма саамъяслы ас парламент». Тайӧ абу канмулӧн орган, и олан подулӧ сійӧ оз пыр. Сійӧс котыртӧмны сы могысь, медым видлавны проблемаяс да сёрнитны на йылысь. Кор канмуӧн веськӧдлан правительство вынсьӧдӧ саамъяслӧн интересъяскӧд йитчӧм шуӧмъяс, сійӧ векджык кывзӧ да кывзысьӧ саам парламентлысь, аслыссяма сӧветуйтчан котырлысь, коді вайӧдӧ канму веськӧдлысьясӧдз саам вужвойтырлысь видзӧдлассӧ, сылысь кӧсйӧмъяссӧ. Ми чайтам, мый татшӧм сяма парламент колӧ котыртны и комияслы.

Торйӧн та дорӧ содтам ӧтитор. Кутшӧмкӧ ичӧт войтырлысь национальнӧй проблемаяс век колӧ бырӧдны мукӧд войтырлӧн интересъяскӧд ладмӧдчӧмӧн. Медым орччӧн олысь войтыръяс тӧдісны и гӧгӧрвоисны этша лыда войтырлысь сьӧкыдлунъяссӧ, налысь кӧсйӧмъяснысӧ. Сӧмын сэки найӧ оз вошны йӧз саридзӧ, оз кувны мифса Куллерво моз.