ВА-КОМИ КЫВЛАНЬ

Бӧръя кадӧ коми кывлӧн чужӧмбаныс, медсясӧ кыв-ворыс, заводитіс тӧдчымӧн вежсьыны: журналистъяс, гижысьяс, мукӧд коми йӧз зільӧны пыртны сёрниӧ рочысь да мукӧд кывйысь воӧм лексика пыдди ас коми кывъяс. Тайӧ либӧ важ ловзьӧдӧм кывъяс (небӧг, вот, кӧртым, канкерка «таможня»), либӧ сёрнисикасъясысь пыртӧданаяс (кӧлысь, вӧрпа «зьвер», ватлан «ведра», сепыс), либӧ выльысь лӧсьӧдӧм кывъяс (асэмбуралӧм, вужвойтыр, асвеськӧдлӧм, оланпас да с. в,). Татшӧм выль кывъясысь унджыксӧ вӧзйӧ войтыръяслӧн министерствобердса коми кыв комиссия, коді йӧзӧдӧ та могысь торъя юӧр гижӧдъяс, татшӧмыс петавліс кык нин. Зэв тшӧкыда коми кывъяслӧн вежӧртасыс паськалӧ-содӧ, сійӧ заводитӧ пасйыны ёна унджыктор. Шуам, котыр кывлӧн бӧръя 5–6 воӧ сӧвмисны татшӧм содтӧд вежӧртасъяс, кыдзи «организация», «семья (мортлӧн)», «ансамбль» (сьылысьяс котыр). Дерт, уналы татшӧм сяма сӧвмӧмыс оз во сьӧлӧм выланыс. Кыдз кӧть эн шензьы, мыйлакӧ вель уна коми гижысь шуасьӧ выль кывъяслы паныд. Шуам, А. Попов 1997 вося «Войтъяс» телеуджтасын висьталіс, оз пӧ ков тайӧ уджсӧ нуӧдны. И мӧдарӧ, уна йӧз асьныс вайӧны выльӧн лӧсьӧдӧм кывъяслысь чукӧръяс коми кыв комиссияӧ. Шуам, 1994 воын СГУ-са сэкся студент С. Елфимов дасьтыліс зэв ыджыд материал; ӧти бурдӧдчанінса медчой войяснас лӧсьӧдалӧма вель уна кыв; Луза-Летка районысь бурдӧдчысь С. Морохин дзик на неважӧн пыртіс сё сайӧ выльӧн лӧсьӧдӧм кыв. Весиг коми кыв велӧдысь роч йӧзысь кодсюрӧ лӧсьӧдалӧ выль кывъяс. Шуам, Геология институтын уджалысь Е. Ф. Ширяева, ачыс роч морт, тшӧтш вӧзйыліс уна кыв, кодъяс пиысь эмӧсь и зэв лӧсяланаяс, шуам, изэрд «плӧшшадь», черигорт «аквариум», вирби «страсть». Тайӧ ставыс висьталӧ нин сы йылысь, мый кыв-вор выльмӧдӧм кыдзи гижӧд кывйын асшӧр процесс нем вылӧ видзӧдтӧг мунӧ и ёнмӧ.

Дерт, выль кывъяс вужйӧдан уджас медыджыд пайыс журналистъяслӧн да официальнӧй гижӧд лӧсьӧдысьяслӧн. Шуам, вель уналаын нин Сыктывкарын ӧшалӧны шӧрин кывъя гижӧдъяс. Тадзикӧн и кывйыс вочасӧн вужъясьӧ, быд коми морт лыддигас тӧдмалас центр пыдди бергалан тайӧ кывсӧ. Уна юӧр сетанторъясысь медся водзын тайӧ уджас мунӧ «Коми гор» телерадиокомпания, наысь ёнакодь кольччӧ «Коми му» газет, кодлысь кывсӧ позьӧ шуны весиг кутшӧмакӧ консервативнӧйӧн. Но и тайӧ газетыслӧн кывйыс ёна вежсьӧ и сӧвмӧ, лоӧ аслыссикасджык.

Кыдзи позьӧ нимтыны и донъявны тайӧ процессӧ, кор гижысьяс и сёрнитысьяс зільӧны вӧдитчыны выль коми кывъясӧн, лӧсьӧдны вӧвлытӧм на кывъяс? Медводз воӧ юрӧ пуризм кыв. Сійӧ вежӧртӧ сэтшӧм зільӧм, кор гижӧда кывсӧ кӧсйӧны весавны став сикас заимствуйтӧм кывйысь. Буретш тайӧ лӧсялӧ вӧлі 20 воясын ва-коми кыв дор сулалысьяслы, но сійӧ зільӧмыс эз бырӧд бокысь воӧм кывъяссӧ, да и оз вермы, кыдзи петкӧдлӧ мукӧд кывъяслӧн сӧвман историяыс. Тӧдӧмысь, ӧнія выль коми кыв-вор сӧвмӧдӧмсӧ позьӧ нимтыны кыдзи кыв реформируйтӧм, кыдзи сылысь заводитчӧм.

Кыв реформируйтӧмыс шымыртӧ гижан кывсӧ ставнас, а оз сӧмын кыв-вор. Но зэв тӧдчана, мый буретш кыв-ворсянь заводитчӧ кывсӧ выльмӧдӧмыс. Ӧнія коми интеллигенциялы лои гӧгӧрвоана ӧтитор: вывті уна заимствуйтӧм кывйӧн вӧдитчӧмыс ёгӧсьтӧ кывсӧ. Ясыд лои, мый колӧ корсьны ас кыв-вор, коми ног нимтыны уна выль и важ гӧгӧрвоӧдантор. Коми кыв комиссия сӧмын чукӧрталӧ татшӧм выль кывъяссӧ либӧ вӧзйӧ ассяньыс. Литературнӧй, гижӧда кывлӧн нормаясыс, татшӧм ногӧн, ёна вежсьӧны.

Уна кыв туялысь казялӧма ӧти тӧдчанатор: кыв реформируйтӧмыс заводитчӧ и мунӧ сэк, кор ловзьӧ и сӧвмӧ войтырыслӧн асвежӧртӧмыс и культураыс, кор быдмысь интеллигенция корсьӧ юӧртанторйыслы лӧсялана ас национальнӧй форма, рӧм. Сідз, суоми кывлӧн реформируйтӧмыс (сӧвмӧм-озырмӧмыс) усьӧ 19 нэмлӧн мӧд джын вылӧ, кор вӧлі йӧзӧдӧма нин «Калевала» эпос и дзоньнас йӧзкотырыс дорис-вӧчис выль ён финн кыв. Эстон кывйын татшӧм реформируйтӧмыс вӧлі 20 нэм заводитчигӧн да торйӧн нин асшӧр республика воясӧ. Буретш сэки вужвыйӧ вежсьӧ став кывйыс, весасьӧ бокысь воӧм уна торъя кывйысь. Шуам, 19 нэм помын кӧ уличасӧ эстонъяс шулісны либӧ кыдзи страссэ (немеч ног), либӧ кыдзи уулитс (роч ногӧн), то 20 нэмӧ кутісны шуны тянав, кодлӧн сёрнитан кывйын важ вежӧртасыс вӧлӧма «пода (скӧт) ветлан улич сяма».

Комиын тшӧтш лои тадзи, 70–80 воясын некутшӧм ыджыд кыв выльмӧдӧм эз тыдавлы, гижисны важ моз кымын. Сӧмын миян медгырысь гижысьяслӧн романъясысь да повестьясысь тӧдчис зільӧм гижны комиӧнджык, кызвынсӧ пыртавлісны кывъяссӧ чужан сёрнисикасъясысь. Роч да роч пыр босьтӧм кывъяс вылӧ видзӧдісны терпитӧмӧн, гӧгӧрволісны тайӧс кыдзи литературнӧй норма, кыдзи аслыспӧлӧс озырмӧм, паськалӧм, сӧвмӧм.

90 вояс заводитчигӧн став коми йӧзкотырын унатор вежсис, заводитіс вель ӧдйӧ кыпавны коми йӧзлӧн интересыс асланыс кыв, история, культура, йӧзкоста поэзия дорӧ. Эз весь коль и комияслӧн политикаӧ нырччӧмыс, вужвойтырлӧн чукӧртчӧмъяс, сьылан культуралӧн кыпалӧм и уна мукӧдтор. Ыджыд ышӧданторйӧн и ловъясӧс кыпӧданторйӧн лоис и 1992 вося ода-кора 28 лунӧ «Каналан кывъяс йылысь оланпас» вынсьӧдӧм, кор коми кыв вӧлі юридическӧя пуктӧма официальнӧй кывйӧ. И мед кӧть вужвыйӧн та бӧрын нинӧм эз на вежсьы, йӧзлӧн вежӧрыс таысь сӧвмис.

1989 воын вӧвлӧм научно-практическӧй конференция вылын на кыв сӧвмӧдӧм могысь вӧлі вӧзйӧма котыртны терминъяс лӧсьӧдысь да гижанног бурмӧдан комиссия. Сійӧс котыртӧмыс лои позяна 1994 воын сӧмын, во заводитчигӧн Миннац бердын лӧсьӧдісны колана документъяс и 1994 вося кос му тӧлысся 25 лунӧ коми кыв комиссия йылысь положениесӧ сэкся Министръяслӧн ӧксьӧма вынсьӧдіс. Таӧдз уджавліс, корсюрӧ чукӧртчывліс орфография бурмӧдан комиссия (70–80 воясӧ) Коми АССР-са Вылыс Сӧвет бердын. Сэкся комиссияыслӧн вӧлі мог — отсавны лэдзны орфографическӧй кывкуд и донъявны вежсьӧмъяс да содтӧдъяссӧ. Позьӧ шуны, ӧнія коми кыв комиссияыс выль и уджаланног, и могъяс серти. Сійӧ уджалӧ пыр, чукӧртчӧмъяс овлӧны ӧтчыд-кыкысь тӧлысьнас, кыв кутысь секретарыс босьтӧ сьӧм Миннацысь, комиссия лэдзалӧ юӧр гижӧдъяс. Коми кыв комиссияӧ пырӧны формальнӧй веськӧдлысь, Коми республика госсӧветса юралысьӧс вежысь В. П. Марков, веськӧдлысьӧс кык вежысь, филологияса кандидатъяс Л. М. Безносикова да Е. А. Цыпанов, комиссияса шленъяс (15 морт). Тайӧ кыв туялысьяс, СГУ-са да школаса велӧдысьяс, журналистъяс да гижысьяс. 1994 восянь медшӧр нырвизьыс лоис коми кыв-вор, терминология сӧвмӧдӧм. Куим воӧн вӧлі вӧчӧма ыджыд удж выль кыв-вор сӧвмӧдӧмын, но зэв этша гижанног бурмӧдӧм кузя. Таын нӧшта на тӧдчӧ ва-коми кывлань ӧнія зільӧмыс — колӧны выль кывъяс, кывтэчасъяс, терминъяс рочысь и роч пыр босьтӧм кывъяс пыдди. Артмис сідзи, мый комиссиялы ковмис и видлавны да донъявны тшӧтш официальнӧй кабалаяслысь да юрнимъяслысь вуджӧдӧмъяссӧ.

1994 и 1996 воясын вӧлі йӧзӧдӧма юӧр гижӧдъяс (бюллетеньяс), кытчӧ пыртӧма уна вӧзйӧм кыв. На пиысь вель уна кыв бергалӧ нин газетъясын, радио да телевидение сёрниын. Медводз, тӧдчымӧн сӧвмис йӧзкотырса и политикаса терминология, вочасӧн кыв практикаӧ пырӧны татшӧм кывъяс, кыдзи оланпас «закон», ютыр «партия», асэмбуралӧм «приватизация», вужвойтыр «кореннӧй народ», уджтас «программа», сьӧм овмӧс «финансы», оланподув «конституция». Бӧръя 3–4 воӧн ёна сӧвмис и коми лингвистика терминология, СГУ-са да школаясса велӧдысьяс отсӧгӧн выль кывъяс зэв ӧдйӧ вужъясьӧны том йӧз вежӧрӧ. Ӧнія верстьӧ журналистъяс весигтӧ оз тӧдны найӧс. Та понда вайӧдам на пиысь кымынӧскӧ: кыв-вор «лексика», шыкуд «фонетика», эмакыв «существительное», кывберд «прилагательное», нимвежтас «местоимение», кадакыв «глагол», шӧркыв «причастие», вежлӧг «падеж», кывтор «частица» да уна мукӧд. Вель уна кыв вӧзйӧма и ёна нин вужъясьӧм, рочысь босьтлӧм кывъяс пыдди, шуам, биару «горючий газ», юрсикт «сиктса райцентр», мувердас «удобрение», аскылӧм «настроение», орд «рӧд», ожман «война» и с. в. 1997 во чӧж комиссия видлаліс сёрнисикасъясысь ӧктӧм лӧсялана кыв материал. Со, коми-пермяк гижӧда кывйысь вӧлі ошкӧма и вӧзйӧма татшӧм кывъяс, кыдзи айним «вич», гӧгапи «внук», лымдорчача «подснежник», ӧмидзкай «малиновка», пелькытш «исерга», дзулимкай «иволга», сава «чернила», сераку «письмӧ», юрвеж «паметь». Вель уна кыв лоас на видлалӧма, сёрнисикасъясысь кыв-вор чукӧртан уджыс мунӧ водзӧ.

Но век жӧ кыв выльмӧдӧм-вежсьӧмыс мунӧ надзӧн, торйӧн нин тайӧ бура тыдалӧ «Коми му» газетлысь кывсӧ видлалігӧн. Со, шуам, матӧ быд номерын бӧръя кадӧ журналистъяс гижӧны местнӧй самоуправление, кӧть коми кыв комиссиялӧн 1994 вося 1 №-а юӧр гижӧдын вӧлі нин вӧзйӧма коми термин — меставывса асвеськӧдлӧм. Сэк жӧ газетса уджалысьяс ыстысьӧны, мый коминас пӧ гижны некыдзи. Со, шуам, Кӧрткерӧс районысь А. А. Симпелев видыштӧма газетсӧ уна роч кыв пыртӧмысь. 1997 вося урасьӧм 6 лунӧ Н. Димитрова вочавидзӧ Симпелевлы тадзи:

«... но сэк жӧ пасъям, мый уна роч да мукӧд кывйысь термин быть лоӧ вайӧдны газет лист бокын сы вӧсна, коминас абу да. Абу на вуджӧдӧма комиӧн и политикаса, экономикаса, наукаса уна термин». А вот и абу тадз. Уна термин вуджӧдӧма нин, уна важ коми кыв эм, сӧмын журналистъясысь унаӧн оз и кӧсйыны тайӧс тӧдны, оз зільны гижанногсӧ вежны-сӧвмӧдны, ыштӧкӧ и сідз пӧ найӧ «кывйӧн вӧдитчысь мастеръяс». Ӧти серпастор: газетын ӧнӧдз век гижӧны таможня кыв, кӧть 18 нэмса гижӧдъясын нин тӧдса вӧлі тайӧторсӧ пасйысь канкерка кыв.

Тайӧс ставсӧ урчитӧмӧн коми кыв комиссияын чужис водзмӧстчӧм ӧддзӧдны кыв-вор озырмӧдан ӧдсӧ, лэдзны оперативнӧй, кадысь кадӧ петалан кывкудъяс — «Выль коми кыв-вор» нимаӧс. Медводдза петасыслӧн ки помысь гижӧдыс дась нин, сэтчӧ пырис 900 выль кыв и кывтэчас, кодъясӧс казялӧма серпаса литератураысь да газетъясысь. 1997 воын сійӧс кӧсйисны йӧзӧдны войтыръяслӧн министерство бердын. Тайӧ неыджыд кывкудсӧ артыштӧма медводз коми журналистъяслы да гижысьяслы. Сэні эм уна важ и выль кыв да кывтэчас, кодъясӧс вӧлі уна во чӧж абу казялӧмаӧсь, шуам, И. Куратовлӧн, В. Савинлӧн, И. Сажинлӧн, Г. Федоровлӧн, В. Тиминлӧн, Г. Юшковлӧн гижӧдъясысь ӧктӧм-чукӧртӧм. Лача кутам сы вылӧ, мый татшӧм неыджыд кывкудъяснас ёнджыка кутасны вӧдитчыны, юӧр гижӧдъяс дорысь найӧ йӧз дорӧ сибыдджыкӧсь.

Дерт, кыв комиссиялы позис вӧчны ёна унджык на, лючки-бура кӧ сетісны сьӧм каналан кывъясӧс олӧмӧ пӧртан уджтас вылӧ. 1994–95 воясӧ кӧ урчитӧм лыдпасысь сьӧм овмӧс министерство сетліс та вылӧ 22 прӧчент, то 1997 воӧ грӧш на эз вичмӧдлы. Куим во чӧж комиссияӧ пырысьяслы нинӧм эз мынтывлыны, та вӧсна он вермы некодӧс ни уджӧдны, ни корны мыйкӧ вӧчны. Он вермы планӧ сюйны уна кӧсйӧмтор. Министр ёртлы та йылысь юӧртӧма вӧлі, но водзӧсыс абу на. Весиг дугдісны мынтыны комиссияса веськӧдлысьӧс вежысьяслы. Татшӧм кӧ водзӧ лоӧ, воас лун, кор некод, гашкӧ, оз лок комиссияса чукӧртчӧм вылӧ. А колӧ вӧчны зэв на унатор. Шуам, ӧні зэв оз тырмы выль, вежӧм, озырмӧдӧм коми орфографическӧй кывкуд. Но сійӧс некод оз чукӧрт — ӧд котыртысьыслӧн (коми кыв комиссиялӧн) абу позянлуныс тайӧс вӧчны.

Медтӧдчана мог — выль, реформируйтӧм кывъя небӧгъяс зэв ёна колӧны, медым сэні выль кыв-ворыс овмӧдчис. Ӧд лыддян кӧ дзонь роман помӧдзыс, кымын выль кыв ӧтпыр тӧдмалан. Позьӧ шуны, В. Тимин «Эжва Перымса зонкаын» да Г. Юшков «Бива» романын сетӧны выль гижанноглы зумыд нырвизь. Но коръя на тайӧ гижӧдъясыс петасны торъя небӧгъясӧн. 1997 воын Финляндия йылысь йӧзӧдӧм небӧгын уна кыв эм, выль кывтэчас. Вуджӧдысьяс финн кыв вылысь комиӧдігӧн артмӧдӧмны вель унатор, шуам, мудор «граница», йӧзкотыр «общество», юрподув «принцип», вузӧс вайӧм «импорт», вузӧс нуӧм «экспорт», кывбуралысь «поэт», Сӧвет Ӧтувлун «Советский Союз», отсӧга мыджӧд «поддержка» и уна мукӧд. Небӧг помас вайӧдӧма татшӧм да мукӧд шоч кывъясысь неыджыд кывчукӧр. Татшӧм сяма небӧгъясыс кӧ кутасны и водзӧ петны, то кыв-вор выльмӧдӧмыс ёна ӧддзас.

Шуам, юралысьпу «кандидат на пост Главы» вежӧртаса кыв яръюгыда тӧдчӧдӧ, кутшӧм дженьыд, логичнӧй, озыр миян кывным, рочӧн тайӧторсӧ колӧ шуны нёль кывйӧн, комиӧн тырмымӧн и куим кыв. А нӧшта шулӧны, коми кывным пӧ сӧвмытӧм на.

Зэв ыджыд кыв материал чужӧ и ачыс, коми кыв комиссиятӧг. Ӧд уна йӧз вежӧрын сӧвмӧны выль кывъяс, найӧ чужӧны йӧз сёрниын. Шуам, СГУ-ысь профессор Е. А. Игушевсянь кывлі войтырсикас, «национальность» вежӧртаса кыв. Унаӧн нин библиотека пыдди шуасны небӧгкуд. Ассянь содта некымын вӧзйӧм, позьӧ дикӧй кабан пыдди шуны вӧрпорсь, коллега пыдди уджъёрт, торговля пыдди вузасян овмӧс, скульптура пыдди сёртӧмтор.

Тадзи, кыв бӧрся кыв, коми кыв-ворным вочасӧн паськалӧ, рӧдмӧ, озырмӧ. Ва-коми кыв абу теория, сійӧ кыв реформируйтан практика. Миян могыс — ӧддзӧдны тайӧ бур зільӧмсӧ. Весиг татшӧм ӧдӧн кӧ кывйыс вежсяс нӧшта 20 во чӧж, водзӧсыс лоас шензьымӧн ыджыд. Чужан кыв реформируйтӧмыс сӧмын на заводитчӧ, мед жӧ сійӧ ёнмас-вынсялас, унджык йӧз пырӧдчасны тайӧ уджас.