ВЫНА-Ӧ КЫВНЫМ?
Сьӧкыд аддзыны мыйкӧ мӧдтор, мый эськӧ ӧнія коми культура да оласног сӧвмӧмын вӧлі тӧдчанаджык литературнӧй кывйысь. Сійӧ не сӧмын миян интеллигенциялы нянь, но и ӧтувтӧ коми сёрнисикаса йӧзӧс, подулалӧ став ӧнія коми культурасӧ. Комиӧн сёрнитӧ, мӧвпалӧ, радейтӧ и шогалӧ дзонь войтырным. А вот вына-ӧ миян кывным, лӧсялӧ-ӧ тырвыйӧ талунъя могъяслы? Тайӧ юалӧм вылас и колӧ корсьны воча кывсӧ.
Кыв теорияысь тӧдса, мый быд литературнӧй кывлӧн вынйӧрыс, сылӧн потенцияыс — пытшкӧсса позянлунъяснас тырвыйӧ да бура могмӧдны войтырсӧ быд лунъя олӧмын, и семьякостса, и йӧзкотырса олӧмын (ӧтувъя уджын, каналан^каналан — «государственнӧй». XІV–XVІ нэмъясса коми гижӧдъясысь важ кыв./^ органъяслӧн уджын, политикаын, культураын, газет-журнал-радио-телевидениеын, велӧдчанінъясын и с. в.). Кывлӧн вынйӧрыс абу сӧмын гижанноглӧн, шуанноглӧн, терминология да уна пӧлӧс стильяслӧн сӧвмӧмын, но и ёна паськыдджыка на — дзоньнас кыв системалӧн визывлунын, пытшкӧсса мобильностьын (мед кывйыс вермис вежсьыны-сӧвмыны, эз кольччы олӧмсьыс). И медся коланаторйыс — кывлӧн потенцияӧ пырӧ тшӧтш и сёрнитысь-гижысьяслӧн грамотаыс, налӧн сёрнитан культураыс, кывйӧн вӧдитчыны кужӧмыс. Видзӧдлыны кӧ миян ӧнія литературнӧй кыв вылӧ, то ылӧсас донъялӧм серти нин позьӧ шуны, мый кывлӧн вынйӧрыс олӧмыслы оз лӧсяв. И нӧшта на сьӧкыдджык лоӧ аскиа лунӧ, кор, кыдзи чайтам, коми кывлӧн тӧдчанлуныс вермас содны.
Кывлӧн вынйӧрыс векджык куимтор сайын: медводз, кыдзи вӧдитчыны кывнас йӧзкотырса олӧмас, кутшӧмӧсь сылӧн функцияясыс; мӧд, кыдзи пуктӧма кыв политикасӧ, кыв бӧрся тӧждсӧ; коймӧд, джуджыд-ӧ тшупӧд вылын сёрнитысьяслӧн асьнысӧ кылӧмыс, кыдзи войтырыс донъялӧ да видзӧ чужан кывсӧ, вужйӧдӧ сійӧс аслас котырнас и мукӧдлаын. Тайӧ куим помка йывсьыс и окота сёрнитыштны.
Важӧн нин гӧгӧрвоана, мый быд литературнӧй кывлӧн структураыс сӧвмӧ-кыпалӧ сымын ӧдйӧджык, кымын ёнджыка вӧдитчӧны кывнас сы вылын сёрнитысь йӧзыс. Кымын ёнджыка бергалӧ олӧмас кывйыс, сымын сійӧ ӧдйӧджык, чожаджык вежсьӧ да сӧвмӧ. И мӧдарӧ, мыйӧн кывйыс петӧ йӧзкотырса быд лунъя олӧмсьыс либӧ сы пыдди вӧдитчӧны мӧд кывйӧн, кывлӧн могъясыс чинӧны. Та вӧсна кывйыс сьӧкыдджыка вермӧ водзсасьны мукӧд кывъяслӧн тӧдчӧмлы паныд, вочасӧн воштӧ ассьыс чужӧмбансӧ. Коми гижан кывлӧн 600 воысь кузьджык историяыс сетӧ зэв озыр материал став тайӧ шуӧмъяссӧ подулалӧм вылӧ.
Коми йӧз олӧмын кывлӧн тӧдчанлуныс миян нэмын вежласис сідз жӧ. кыдзи вежласис СССР-ын (ӧнія Россияын) национальнӧй политика. Ичӧт войтыръяс вылӧ видзӧдласыс эз вӧв ӧткодь кызьӧд, ветымынӧд да ӧкмысдасӧд воясӧ. СССР-са быд войтырлӧн кыв статусыс вӧлі сэтшӧм, кутшӧм национальнӧй республикаын либӧ мукӧд автономияын олісны йӧзыс. Союзнӧй республикаса войтыръяслӧн вӧліны вель гырысь позянлунъяс вӧдитчыны чужан кывнас йӧзкотырса олӧмын; автономнӧй республикаса да торйӧн нин округъясса войтырлӧн ассьыныс кыв сӧвмӧдан позянлуныс вӧлі тӧдчымӧн ичӧтджык. Сэтшӧм войтыр, кодъяслӧн эз вӧв некутшӧм государственность, чужан кывнас вӧдитчисны сӧмын гортгӧгӧрса олӧманыс (вепсъяс, чиганъяс, ижора, водь да с. в.). И войдӧр, и ӧні медся тшӧкыда бергалӧ миян паськыд муын роч кыв, сылӧн функцияясыс весиг вывті нин паськыдӧсь, найӧ пӧдтӧмӧн пӧдтӧны Россияса этша лыда войтырлысь сёрнисӧ. Стӧчджыка кӧ шуны, вӧвлӧм автономияясын роч кывлӧн статусыс колониальнӧй — сӧмын сійӧс и колӧ тӧдны, мед босьтны колана профессия, кыптыны служба да удж кузя, веськавны каналан органъясӧ, сюртчыны политикаӧ и с. в.
История кыкысь сетліс коми кывлы бур позянлун кыпӧдчыны сӧвмӧм выйӧдз — XІV–XV нэмъясӧ да миян нэмса 20–30-ӧд воясӧ. Ӧнія кадсӧ позьӧ жӧ лыддьыны та вылӧ надея сетысь кадколастӧн, но сӧмын на надея чужтысьӧн. Перымса Стефан, медводдза коми интеллигент да политик, вайис Коми муӧ эз сӧмын православие, кыдзи унаӧн лыддьӧны, а автономия сяма медводдза (джынвыйӧ асшӧр) государство. Кык нэм чӧж коми кыв бергаліс и каналан кыв пыдди, ӧд медводдза епископъяс сёрнитлісны комиӧн. Роч православнӧй вичко да власть кутысьяс вочасӧн сэсся бырӧдісны Стефанлысь став заводитӧм-панӧмторсӧ. Но йӧз паметьӧ сійӧ кадыс колис, колис и медводдза коми гижӧдыс.
Миян нэмса 20–30-ӧд воясӧ коми кыв бара на кыпӧдчыліс официальнӧй, каналан кывйӧдз. Недыр кадӧн зіль да писькӧс веськӧдлысьяс, гижысьяс, дзоньнас интеллигенция вӧчисны зэв унатор: кыптіс коми школа, литература, печать, театр, профессиональнӧй искусство. Дерт, тайӧ лои медводз сэкся кыв политика пондаыс, кодӧс нуӧдіс ВКП (б) став СССР пасьта. Но 30–40–50-ӧд воясӧ сідз шусяна ленинскӧй национальнӧй политикаыс кутіс вужвыйӧ вежсьыны — коми кыв эз ло пыдди пуктана кывйӧн, сійӧс вӧтлӧма лои каналан органъяслӧн уджысь. Коми му заводитісны тыртны-ойдӧдны ыстӧм да ыджыд нажӧтка понда вайӧдӧм-воӧм йӧзӧн — мигрантъясӧн. Но, та вылӧ видзӧдтӧг, 60-ӧд воясӧдз коми кыв зумыда на кутчысис йӧз пӧвстын. 40–60-ӧд воясӧ автономияса юралысьяс зілисны на видзны коми кывйӧн вӧдитчӧмсӧ сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн сійӧс вӧлі лӧсьӧдӧма 20–30-ӧд воясӧ. Кӧть буретш сэк жӧ пондісны ёна рочмӧдны коми газет да литература кывсӧ, гижӧдісны Эжва пыдди Вычегда, роч пыдди русскӧй. 60–70-ӧд воясӧ, Хрущёв да Брежнев кадӧ, коми кыв лои кодзӧма, а дзоньнас войтыр веськаліс зэв сьӧкыд этнокультурнӧй кризисӧ. Коми АССР-са веськӧдлан органъяс дзикӧдз ӧвтыштчисны коми кывйысь, збыль тӧждыс воши, кыв политикаыс лои сӧмын кабала вылын. Коми кывъя культуралӧн олӧмыс лои зэв сьӧкыд. Став СССР пасьта вынсяліс рочмӧдан нырвизь, коді ортсысяньыс дзебсясис быттьӧкӧ и мича кывъяс улӧ — «интернационализация», «социалистическӧй интеграция», «войтыръяслӧн ӧта-мӧд дорӧ матысмӧм», «нацияяс костын торъялӧм венӧм» да с. в. 60–70-ӧд воясӧ бырӧдӧма лои национальнӧй школа, кӧні коми кыв вӧлі велӧдан, челядьӧс быдтан-пестуйтан да мӧвпалан кывйӧн. Уна районын бырисны коми кывъя газетъяс, коми небӧг лэдзӧм чиніс куим пӧв. Ставсӧ тайӧс лыддьӧдлытӧг нин гӧгӧрвоана, мый коми кывлысь могъяс чинтӧмыс уськӧдіс кывйыслысь авторитетсӧ, а та вӧсна комияс пиысь унаӧн кутісны донъявны чужан кывнысӧ кыдзи ковтӧм, аскиа лунтӧм кыв. Дудан кадӧ нин став лёкыс вӧлі тырвыйӧ гӧгӧрвоана быд мӧвпалысь коми интеллигентлы, но ӧтияс чӧв олісны, мӧдъяс сьылісны национальнӧй культура «дзоридзалӧм» йылысь, кыдзи тшӧктыліс сэкся идеологияыс, кӧть сьылысьяс пӧвстас унаӧн талы асьныс эз эскывны.
80-ӧд вояслӧн мӧд джынйыс вайис выль тӧвру и коми кывлы: лои позяна восьсӧн сёрнитны став чӧжсьӧм сьӧкыдлунъяс йылысь. И со 1989 вося мартын ИЯЛИ водзмӧстчӧмӧн вӧлі котыртӧма «Коми кыв ӧнія олӧмын» нима научно-практическӧй конференция. Сійӧ ӧтувтіс коми кыв туялысьясӧс, велӧдысьясӧс, гижысьясӧс, журналистъясӧс, чужан кыв радейтысьясӧс. Найӧ ӧтсӧгласӧн воисны ӧти кыв кӧртӧдӧ: республикаса олӧмын коми кыв бергалӧ вывті омӧля, колӧ ӧдйӧджык паськӧдны сылысь функцияяссӧ. Кӧть сійӧ кадас конференциялысь вӧзйӧмторъяссӧ веськӧдлан органъяс лючки-бура эз видлавны, а олӧмас коми кыв эз паськав, тайӧ чукӧртчылӧмыс унаӧс шызьӧдіс да ышӧдіс. Сідз, буретш 1989 вося мартын лои гӧгӧрвоана, мый колӧ лӧсьӧдны кутшӧмкӧ коми политическӧй котыр, медым дорйыны вужвойтырлысь правояссӧ. Сы бӧрын нин сэсся чужисны «Коми котыр», быдсяма «тасъяс», чукӧртчыліс коми войтырлӧн медводдза конгресс. И быд котырлӧн программаын лои пасйӧма медшӧр мӧвп — паськӧдны-сӧвмӧдны коми кыв. Кольӧм воясӧ республикаын тӧдчымӧн вежсис войтырлӧн мывкыдлуныс. Та йылысь висьталӧ и сійӧ, мый 1992 вося мартын Верховнӧй Сӧвет вынсьӧдіс «Государственнӧй кывъяс йылысь» Закон. Мода вылас, но коми да роч кывъяс шуӧма ӧткодь правоаӧн. Олӧмас жӧ ёнасӧ нинӧм эз вежсьы. Кык во чӧж сэсся Верхсӧветса комиссияясын да кабинетъясын лӧсьӧдісны да чирклісны законсӧ олӧмӧ пӧртан сідз шусяна государственнӧй программа, кодӧс 1994 вося январын торъя постановлениеӧн вӧлі вынсьӧдӧма. Но пыр жӧ тыдовтчис: озырсьыс-озыр Коми республикалӧн ас кыв кыпӧдӧм вылӧ сьӧмыс абу. Быдтор вылӧ эм, а та вылӧ абу.
Сы вӧсна, мый казьтылӧм нин программаыслысь проектсӧ вӧлі дасьтӧма ИЯЛИ-са кыв секторын, колӧ гоз-мӧд кывйӧн донъявны тайӧ документсӧ. Дерт, ӧти боксянь кӧ, бур, мый кутшӧмкӧ воськов век жӧ вӧчӧма. Гашкӧ, тайӧ и збыль лоӧ вежсьӧмъяслы подулӧн. Но бурджыка тӧдмасьӧм бӧрын пыр жӧ и казялан: быдсяма кабинетъясын видлалігӧн чиновникъяс унджыкторсӧ киритӧмаӧсь. Программаыс, кыдзи О. Бальзаклӧн «шагрень кучик», чинӧма сэтчӧдз, мый сійӧ ӧдвакӧ вермас вынсьӧдны-кыпӧдны коми кывтӧ каналан кывйӧдз. Весиг шыбитӧмаӧсь сэтшӧмтор, мый колӧ ӧдйӧджык дасьтыны да лэдзны комиа-роча да роча-комиа выль кывкудъяс. А кыдзи найӧс ыджыд тиражъясӧн лэдзтӧг позьӧ пӧртны олӧмӧ «каналан кывъяс йылысь» Законсӧ? Медшӧр тырмытӧмторйыс жӧ сыын, мый программаыс оз сет вуж выйӧн паськӧдны коми кывйӧн вӧдитчӧмсӧ. Сідз, шуам, оз кӧсйыны подулавны коми кыв вылын ни ӧти выль газет либӧ журнал, районса газетъяс оз кӧсйыны комиӧдны либӧ рочсӧ дублируйтны комиӧн (Сыктыв, Сыктывдін, Луздор да Изьва районъясын, кӧні унджык олысьыс коми). Ӧти кывйӧн кӧ: коми кыв республикаын бергалӧ вывті жеба, и водзӧ вылӧ паськавнысӧ ыджыд позянлунъяс оз на тыдавны.
Бур кӧть нин сійӧ, мый котыртӧма войтыръяслӧн делӧяс могмӧдан министерство (госкомнац). Лои орган, коді кыв кутӧ и коми кыв да культура сӧвмӧдан нырвизь нуӧдӧм понда. Эм кытчӧ шыӧдчыны вӧзйӧмъясӧн да корӧмъясӧн.
Сёрнитны кӧ кыв водзӧ сӧвмӧдӧм йылысь, ковмас медводз дженьыдика серпасавны литературнӧй кывнымлысь чужӧмбансӧ. Сы вӧсна, мый коми кыв вӧлі йӧршитӧма республикаса йӧзкотыр олӧмын медся пыді сэрӧгъясӧ, бӧръя некымын дас во чӧжӧн сійӧ сӧвмис зэв жеба. Художествоа литературалӧн да публицистикалӧн кывйыс кӧ абу нин сэтшӧм гӧль, то эз сӧвмы торъя наукаясын да отрасльясын терминология (медицинаын, судын, йӧзкотырса наукаясын — историяын, философияын, экономикаын да с. в.) Научнӧй терминологияысь бурджыка сӧвмӧма сӧмын кыв туялан, литература да йӧзкостса поэзия донъялан терминология. Мыйтакӧ паськалӧ политикаын вӧдитчан терминология. Кольччӧ олӧмсьыс кывкудъяс лӧсьӧдан удж.
Коми литературнӧй кывлӧн «чужӧмбаныс» ӧні кык сикас: сэні тыдалӧ вель уна тырмытӧмтор, и ӧттшӧтш тыдовтчӧны выль, бур вылӧ лача сетысь нырвизьяс. Кывлӧн тырмытӧмторъясыс чӧжсисны уна вося шуштӧм кадколастӧ, кор кыв политика вылӧ вӧлі ӧвтыштчӧма, лючки-бур тӧждыс литературнӧй кыв нормаяс вӧсна эз вӧв. Збыльысьсӧ и ӧні на зумыда, мывкыда кыв планируйтӧм миян оз тыдав.
1) важӧн нин гӧгӧрвоана: кывлы колӧ орфография (гижанног) бурмӧдан удж. 1985 воӧ петавлӧм «Коми орфографическӧй словарь» эз бырӧд дырӧн чӧжсьӧм тырмытӧмторъяс, дзугъяс, ӧта-мӧдлы лӧсявтӧмторъяс. Сідз, вель уна тэчаса кыв (композита) мыйлакӧ быть колӧ гижны торйӧн, кӧть сёрниын налӧн юкӧнъяс костас оз сувтыштлыны, а вежӧртасыс ӧтувъя нин, тшӧкыда артмӧ выль вежӧртас. Тайӧ сэтшӧм кывъяс, кыдзи би кинь, юр лыд, гын сапӧг, из шом, вӧр кань, вом дор, кыв кӧртӧд. Бӧръя кывнас тшӧкыда вӧдитчӧны «Коми му» газетын. Сійӧ вежӧртӧ «итог, заключение», вежӧртасыс сӧвмӧма. Эм уна дзуг и дефис пыр гижанногын. Мыйлакӧ кыв-вор гижам тадзи. А колӧ став вайӧдӧм кывсӧ гижны ӧтлаын.
2) ёна синмӧ шыбитчӧны дзик ковтӧм кыв вариантъяс. Шуам, литературнӧй нормаӧн лои тіпкыны кадакыв. Но художествоа гижӧдъясын паныдасьлӧ и діпкыны вариант: Бушков тӧв. Вежсьӧ олӧм. Діпкӧ чорыд сьӧлӧм (А. Размыслов). Татшӧм фонетическӧй вариантъясыс сӧмын ёгӧсьтӧны кывсӧ. Шуам, тёпкан да дзопкан кывъяскӧд орччӧн авторъяс корсюрӧ пыртлӧны нӧшта и джопкан кыв, коді ёна выльсӧ нинӧм оз сет.
3) ӧткымынлаын сёрнисикасъясысь пыртан выль кывъясыс овлӧны не ас местаасӧсь. Джопкан кодьясыс сӧмын юӧртӧны, мый авторыс зільӧ петкӧдлыны ассьыс картасайса сёрнисӧ, мый вермӧны «суктыны» ас сёрнисикасысь босьтӧм кывъясӧн. Лючки контекстӧн вынсьӧдтӧм диалектизмъяс гӧгӧрвотӧмӧсь. А тайӧ сьӧктӧдӧ лыддьӧмсӧ да кывзӧмсӧ. Со Е. Афанасьевлӧн повестьысь ӧти сёрникузя: «номйыс мед кӧзасӧ ёнджыка претшкас». Сӧмын удорасаяс тӧдӧны: номйыс претшкас — сідзкӧ, курччас. Ю. Васютов корсюрӧ гижлӧ тӧжӧ кывйитӧд, коді ӧткодь тшӧтш кывкӧд и нинӧм выльторсӧ оз сет кывйыслы.
4) зэв тшӧкыда паныдасьлӧны дублет-кывъяс, на пиысь ӧтиыс рочысь босьтӧм кыв, кӧть позис эськӧ шуны комиӧн. Рочысь босьтӧм кывъяснас ёна ёгӧсьтӧны коми сёрнисӧ и карсаяс, и сиктсаяс. Лёк сійӧ, кор пыртӧны рочысь босьтӧм кывъяссӧ, кӧні колӧ и кӧні оз.
5) коми сёрниӧ вель тшӧкыда пыртӧны роч кывйысь быдса шусьӧгъяс, весиг сёрникузяяс, торйӧн нин производство, удж, политика йылысь сёрнитігӧн, кӧть, думыштӧмӧн кӧ, ставсӧ позьӧ висьтавны и комиӧн. Коми кывлысь ӧнія татшӧм аслыссикаслунсӧ петкӧдлӧны и гижысьяс — геройясыс сёрнитӧны коми и роч кывъяс сорлалӧмӧн.
6) унаысь коми кыв вылӧ веськыда, некыдзи вежтӧг вуджӧдӧны роч кыв синтаксис серти тэчӧм сёрникузяяс, кодъяс оз лӧсявны миян кывлы и жугӧдӧны пытшкӧсса вежӧртаснас коми нога сёрнисӧ: «комияс важысянь нуӧдісны видз-му овмӧс; ставыс пыксьӧ сыӧ, мый огӧ сяммӧ видзны картупель» («Коми му» газетысь). Торйӧн нин вундӧны пельтӧ коми сёрни кывзігӧн либӧ художествоа гижӧд лыддигӧн со татшӧм сёрникузяяс: «Миян воинъяс босьтісны кытшола оборона, водзсасисны куим сутки чӧж» (С. Морозов), «Йӧзӧс бӧръянныд асьныд, ті найӧс тӧданныд бурджыка, чем ме» (А. Лыюров). «Карса комитетӧ воис письмӧ, кӧні гижӧма тэ йылысь оз зэв мичаторъяс. Письмӧыс эськӧ и кырымпастӧм, но кор сёрни мунӧ парткомса секретарь йылысь, ми ӧбязательнӧ прӧверяйтам, мед некутшӧм сомнение эз вӧв. Отпускнад ковмас виччысьыштлыны, кытчӧдз жалӧбасӧ ог тупйӧй» (Б. Шахов), «Збыль кӧ думыштін гӧтрасьны менам ныв вылӧ, ме аслам ответственность улӧ босьта паспорттӧ» (Г. Шуктомов). «Дзик тайӧ тысяньыс босьтіс заводитчӧмсӧ гожӧмбыд визувтысь шор» (А. Размыслов), «Оз ӧд сетчы, чунь крукнад некоді оз устоит сы водзын» (Ю. Васютов) и с. в. Татшӧмторйыс шусьӧ роч кыв коми вылӧ интерференцияӧн. Тшӧкыда кывнас вӧдитчӧмсӧ лючкиа оз редактируйтны ни «Войвыв кодзув» журналын, ни небӧг лэдзанінын.
7) ёна дӧзмӧдӧ литературнӧй кывлысь гижанног нормаяссӧ дзугӧм.
Кыдзсюрӧ гижӧны тэчаса кывъяс (то ӧтлаын, то торйӧн. Шуам, оланног газетъясын гижлӧны торйӧн), кывйывъяс, места нимъяс и с. в. Неважӧн телевидениеса том дикторъяс чӧвтлісны тадзи: «Сысола кузя кывтӧны пуръяс»; «Вычегдалӧн воссян срокъясыс татшӧмӧсь...» Быттьӧкӧ юяслӧн абу нин нэмӧвӧйся Сыктыв да Эжва нимъяс. Тайӧ ставыс торкӧ литературнӧй кыв нормаясӧ кутчысьӧмсӧ.
Кывлысь социальнӧя торъялӧм колӧ гӧгӧрвоны сэтшӧм ногӧн, мый сӧвмӧм литературнӧй кывйын век овлӧны торъялана функциональнӧй стильяс (сёрнитан, художествоа, делӧвӧй, научнӧй и с. в.), а сідзжӧ кывйын сӧвмӧ уна сикас терминология, на лыдын кыдзи торъя наукаяслӧн, сідзи и отрасльяслӧн (медицина, юриспруденция, спорт, быдсяма производствояс). Та боксянь коми кыв уна дас во чӧж эз сӧвмӧдны, сы вӧсна мый йӧзкотырса олӧмын ыджыдавліс роч кыв. Ӧні эм нин мыйкӧ мында сӧвмӧм терминология — йӧзкотырса (общественно-политическӧй), кыв, литература да фольклор туялан, а сідзжӧ велӧдан (педагогика кузя). Да и тані унджык термин пыддиыс босьтӧма роч кывъяс.
Кывкудъяс чукӧртан уджыс сідзжӧ мунӧ надзӧн. Медводз, абуӧсь гӧгӧрвоӧдан (тӧлкӧвӧй), а сідзжӧ и выль комиа-роча да роча-комиа кывкудъяс. Бӧръяысьсӧ найӧс вӧлі йӧзӧдлӧма 1960 да 1967 воясӧ нин. Кывйӧ пырысь зэв уна торъякыв абу пасйӧма некытчӧ. ИЯЛИ-ын эськӧ ӧні лӧсьӧдӧны выль комиа-роча кывкуд баласӧ, но вынъяс абутӧм вӧсна уджыс мунӧ надзӧн. Лыддьыны кӧ коми кыв кузя специалистсӧ ИЯЛИ-ысь, СГУ-ысь, КГПИ да КРИПКРНО-ысь, быттьӧкӧ и вель уна морт ӧкмӧ. Но унджыкыс уджалӧны торйӧн, разі-пели, мый вӧсна гырысь уджъяс (ӧнія грамматикаяс, кывкудъяс) оз петны. Ӧтувъя гырысь проектъяс серти уджыс пӧшти оз мун.
Бӧръя 4–5 воӧн коми кывйын тыдовтчисны и выль, бур вылӧ лача чужтысь «петасъяс»:
1) мед кӧть и надзӧник, но республикаын коми кыв кутіс бергавны пыр ёнджыка, вужъясьны медводз челядьӧс велӧданінъясын да культураын. Сідз, ясыда тыдалӧ клубъясын ансамбльяс сӧвмӧдӧм, ӧддзис сьыланкывъяс гижӧм. Воссис Сыктывкарын фольклор театр, коді лои нач комиӧн. Паськаліс радиоын комиӧн сёрнитан-юрган кадыс, чужис комиӧн сьылысь некымын эстраднӧй ансамбль, петкӧдчисны коми бардъяс (мый водзті эз вӧвлы). Лоис мый комиӧн лыддьыны челядьлы: 1986 восянь петӧ «Би кинь» журнал, 1992 восянь «Йӧлӧга» газет, петӧ коми челядьлы пыр унджык небӧг. Тайӧ, дерт, абу вужвыйӧн вежсьӧмъяс, но бур кӧть нин, мый татшӧм воськовъяссӧ вӧчӧма.
Но век жӧ коми кыв паськӧдан уджыс мунӧ вывті ньӧжйӧ. Удмуртия да Мари Эл та боксянь восьлалӧны перыдджыка. Сідз, Ижевскын некымын во нин петӧ удмурт кыв вылын том йӧзлы «Инвожо» нима художествоа журнал, Удмуртияса школаяслы петӧ и методическӧй журнал
2) унджык йӧз зільӧны бергӧдчыны ай-мам кывланьыс, заводитӧны велӧдчыны ас кывйӧ. Сідз, комиӧн сёрнитны заводитісны юркарын тӧдса аньяс (Н. А. Митюшева, Н. А. Боброва), кодъяссянь некымын во сайын на коми кывтӧ он вӧлі кывлы. Дерт, тайӧ висьталӧ и войтырлӧн вежӧрын вежсьӧмъяс йылысь.
3) унаӧн кужӧмӧнджык нин кутісны сёрнитны да гижны, кывъяссӧ бӧрйӧмӧнджык комиӧдны документъяс да вуджӧдчыны. Сідз, бӧръя Конституциясӧ комиӧдӧма 1977 восяысь тӧдчымӧн бурджыка. Газетъясӧ гижысьяс, журналистъяс зільӧны ловзьӧдны шоча паныдасьлысь коми кывъяс, пыдіаджык гумовтны йӧзкостса сёрниысь озырлунсӧ.
4) вочасӧн бара кутіс вынсявны ва-коми кывлань синӧм, кыдзи вӧвлі 20–30 воясӧ. Комиӧн сёрнитысь-гижысьяс ясыдджыка кылӧны: позьӧ и колӧ артмӧдавны выль кывъяс либӧ комиӧдны, вӧчны лӧсялана калькаяс роч кывъяс пыдди. Сідз, сӧмын бӧръя воясӧ газет-журналын заводитісны бергавны сэтшӧм кывъяс, кыдзи асшӧрлун, вужвойтыр, асэмбуралӧм (приватизация), нывъёрт (пӧдруга), ютыр и мукӧдъяс. Сӧвмӧ и кыв велӧдан терминология. Став кывсикаслы пыртӧма коми ним: эмакыв (существительнӧй), кывберд (прилагательнӧй), нимвежтас (местоимение), лыдакыв (числительнӧй), кадакыв (глагол), шӧркыв (причастие), ногакыв (деепричастие), кывйитӧд (союз). Тайӧ да мукӧд выль кывъяс пырӧны школа уджӧ, паськалӧны йӧз пӧвстын. Колӧ шуны, быд выльтор вужъясьӧ сьӧкыда. Та вылӧ индӧ и «Коми му» газетын паськалӧм вен сы йылысь, колӧ-ӧ пыртны выль кывъяс да кыдзи тайӧс вӧчны. Ӧткымын коми гижысь (!) шуасисны талы паныд. Но кывлӧн «чужӧмбаныс» век жӧ вочасӧн вежсьӧ. Коми интеллигенция пӧвстын чужӧ-сӧвмӧ мӧвп: колӧ зільджыка пырӧдчыны кыв сӧвмӧдан процессъясӧ, ӧддзӧдны кывлысь сӧвмӧмсӧ. Та вылӧ ышӧдӧ и рӧдвуж кывъяслӧн (венгр, суоми) ыджыд опытыс, а сідзжӧ 20–30 воясся вунӧдлӧм нин кывъяслӧн «ловзьӧмыс». Бӧръя кадыс ёна восьтіс миянлы збыль вӧвлӧм историясӧ.
Та боксянь интереснӧ чукӧртны колана материал коми художествоа гижӧдъясысь, кӧні гижысьяс зільӧны унатор комиӧн шуны роч кывъяс пыртӧм пыдди. Вайӧдам некымын сёрникузя: «Мед уджалан эмбурӧн (экономикаын шуӧны — производство средствоясӧн) и карын, и сиктын вӧдитчисны и ыджыдалісны асьныс уджалысьяс. Мӧд ногӧн кӧ — мед асьныс найӧ вӧліны уджалан эмбурыслӧн кӧзяинъясӧн» (Б. Шахов), «Автобус сувтланінӧ Катерина эз чеччы (С. Раевский), «Чашвартан пуляясӧн лыйлӧны, мед нӧшта на весьӧпӧртны» (Г. Юшков), «Матын тюръясяна тумбочка вылын телефон; Сэсся ветліс сьӧлӧм тіпкӧм гижысь аппаратла» (П. Шахов), «Талун шуӧма чукӧртны кабала шыблас» (А. Ануфриева) и с. в. Татшӧмсяма материалыс ӧнӧдз лючкиа чукӧрттӧм на.
Кывлӧн позянлунъясыс — сійӧ абу кутшӧмкӧ из кодь зумыдтор, коді оз вермы вежсьыны. Кывйӧн вӧдитчысьяс унатор вермӧны вӧчны сы могысь, медым кывйыс вӧлі ёна вынаджык. Та могысь колӧ лӧсьӧдны кыв планируйтан сэтшӧм удж, мед йӧзкотырса олӧмас кывйыс бергаліс да сӧвмис колана ногӧн. Кутшӧмсюрӧ надея сетӧ Миннац бердын терминъяс лӧсьӧдан да гижанног бурмӧдан комиссия, коді босьтчӧ тайӧ колана уджас. Колян во петіс комиссиялӧн медводдза бюллетень.
И коймӧдтор. Медся тӧдчанаыс. Кывлӧн вынйӧрыс войтырлӧн асвежӧртӧм сайын, сы сайын, кыдзи йӧзыс донъялӧны чужан кывсӧ, кыдзи зільӧны вӧдитчыны сійӧн. Коми йӧзлӧн кывсӧ донъялӧмыс тӧдчымӧн улынджык уна мукӧд войтыр серти. Тайӧ тыдалӧ сыысь, мый уналы ӧні дзик веськодь, кутшӧм кыв вылын велӧдны челядьӧс, сёрнитны ас семьяяс пытшкын, быдтыны нук-нучаткасӧ, унаӧн кокниа вуджӧны роч кыв вылӧ весиг гырысь и посни сиктъясын. Уна во нин коми кывйӧн сёрнитысьыс чинӧ, слаба паськалӧ миян кывным и мукӧд йӧз пӧвстын. Медводз асьныс комиясыс оз зільны вужйӧдны-паськӧдны кывсӧ. Кутшӧма торъялӧны та боксянь эстъяс. Весиг дудан кадӧ найӧ кыдз-мый вермисны паськӧдісны кывнысӧ, а СССР-са став войтыръяс пӧвстысь (рочьясысь кындзи) эст кыв вылын петавліс медуна небӧг. Та вӧсна быть лоӧ воны татшӧм кыв кӧртӧдӧ: медым коми кыв коляс ловъя кывйӧн да сӧвмас на, колӧ, мед кыв политикаыс вӧлі водзмӧстчана, мед сійӧ эз йӧршитчы пельӧсӧ, мед восьлаліс-сӧвмис, лои быть велӧданаӧн Коми муын быд олысьлы, кыдзи шӧр нэмъясын латынь, мед сійӧс тӧдіс грамотаа быд морт.
Но медся тӧдчанаыс — медым войтырлӧн асвежӧртӧмыс кыпаліс сы выйӧдз, кор комияс чужан кывсӧ кутісны эськӧ донъявны роч кывйысь эз улӧджык, а вылӧджык. Медым йӧзыс век сёрнитісны комиӧн семьяясын, став рӧдвужыскӧд, мед быдлаын юргис чужан кыв. Ӧні тайӧ абу. Сӧмын сэк, кор быд морт гӧгӧрвоас зумыда, мый кывлӧн аскиа луныс, судьбаыс медводз сы сайын, тыдовтчасны вежсьӧмъяс. Збыль шуӧны вежӧра йӧз: олӧмын мыйкӧ вежтӧдз медводз пӧ колӧ вежны йӧзыслысь вежӧрсӧ. Та вӧсна коми йӧзлӧн збыльысь ловзьӧмыс водзын на. А кывлӧн вынйӧрыс ставнас йӧз сайын, ас сайын. И тӧд вылӧ воӧны И. А. Куратовлӧн кывъяс:
«Петас, вокъяс, шонді-й тан...»
