КЫВЪЯСЛЫ КОЛӦ СӦВМЫНЫ
(Кыв туялысьлӧн мӧвпъяс)
Эгерын финно-угор кывъя гижысьяслӧн ІІІ аддзысьлӧмлӧн шӧр темасӧ вӧлі индӧма тадзи: «Чужан кыв да литература талун». Та вӧсна кывкӧд йитчӧмторъяс йылысь сёрниыс муніс вель тшӧкыда, кӧть и кыв туялысьясыс вӧліны этшаӧнӧсь: Таллиннысь Адольф Туркин, Канкарысь Зинаида Тудвасева (комияс), удмурт Риф Насибуллин, Петрозаводскысь Л. Маркианова да М. Зайцева.
Коми да орчча финн-угор войтыръяслӧн кывъяс йылысь сёрниыс муніс медводдза луннас жӧ, август (моз) 23 лунӧ. Шӧр сёрнитанторсӧ вӧчис тӧдчана кыв туялысь, ӧні Италияын олысь профессор Габор Берецки, ачыс венгр. Темаыс сылӧн вӧлі «Волгабердса финно-угор войтыръяслӧн талунъя олӧм». Збыльысьсӧ жӧ сёрнитысь висьтасис кызвынсӧ сӧмын кывъяс йылысь. Окота неуна паськыдджыка восьтыны сыӧн юӧртӧм мӧвпъяссӧ, ӧд Г. Берецки ставсӧ аддзӧ мӧд синмӧн.
20 нэм заводитчигӧн Волга бердса финн-угор кывъяс зэв ёна сӧвмисны 30-ӧд вояс помӧдз, но ӧнія кад кежлӧ найӧ ёна колисны олӧмсьыс, сы вӧсна, мый оз вермыны могмӧдны талунъя став корӧмсӧ. Тайӧ, автор серти, и кывъяслӧн омӧля бергалӧмыс, ичӧт функцияясыс, и пытшкӧсса ресурсъяслӧн тырмытӧмлуныс, терминологиялӧн сӧвмытӧмыс. Водзӧ ыджыд сьӧкыдлун сійӧ, мый мордвалӧн, марилӧн и комилӧн вӧдитчӧны кык литературнӧй кывйӧн. Г. Берецки торйӧн тӧдчӧдіс, мый войтыръяслы кутны кык литературнӧй кыв — сійӧ положение люкс, зэв ыджыд лышкыдлун. И колӧ пӧ водзӧ вылӧ артмӧдны ӧти ӧтувъя мари, мордва, коми литературнӧй кывъяс. Сэк жӧ сёрнитысь содтіс, мый вӧчны тайӧс зэв сьӧкыд и унатор кутас падмӧдны тайӧ уджас.
Сэсся Г. Берецки висьталіс, мый зэв ёна колӧ водзӧ реформируйтны, сӧвмӧдны кывъясыслысь пытшкӧсса структурасӧ, торйӧн нин пыртны выль кывъяс, артмӧдавны вӧвлытӧм на терминъяс. Тайӧ уджас быть колӧ урчитны 20–30-ӧд воясся ыджыд опытсӧ, а сідзжӧ ёна сӧвмӧм рӧдвуж кывъяслысь (венгр, суоми, эстон) озырмӧдан практикасӧ. Сёрнитысь тӧдчӧдіс, мый финно-угор кывъяслы роч кывтэчасъяссӧ веськыда вуджӧдӧмыс оз лӧсяв, ёна матынджык типология сертиыс босьтны, вуджӧдны, вӧчны калькаяс немеч, английскӧй, суоми либӧ венгр кывъяс вылысь. Шуам, коми кывйӧ уна кыв пӧ позяс пыртны и удмурт кывйысь и мӧдарӧ. Ставыс тайӧ озырмӧдас кывъяссӧ, ӧд помся йӧз кывйысь босьтӧм кывворыс торкӧ кывъяслысь шуанногсӧ и вежӧртассӧ.
Помас нин Г. Берецки шуис, мый зэв ёна ӧні колӧ лӧсьӧдны уна сикас кывчукӧръяс, и оз сӧмын роч кыв отсӧгӧн, но и мукӧд кывъяса уджъяс, шуам «Венгр-коми кывчукӧр», «Суоми-удмурт» и уна мукӧдъяс.
Тайӧ ыджыд сёрнитантор бӧрын унаӧн юксисны мӧвпъяснас, А. Уваров и Р. Насибуллин Ижевскысь, К. Сануков Йошкар-Олаысь, С. Сааринен, С. Лаллукка, и И. Лехтинен Суомиысь, К. Редеи, З. Тудвасева, Г. Юшков, А. Туркин да мукӧдъяс. Некымын мортлысь мӧвпъяссӧ тшӧтш окота татчӧ вайӧдны. К. Сануков пасйис, мый горнӧй марияс ӧдвакӧ коркӧ кутасны зільны ӧткодясьны лугӧвӧй марияскӧд, регыдджык пӧ найӧ вуджасны итали кыв вылӧ. Кыв реформируйтӧмлы паныд мунӧны Мариын унаӧн, но медшӧр помкаыс — йӧзлӧн чужан кыв дорӧ веськодьлуныс, асвежӧртӧмлӧн сӧвмытӧмлуныс. Тайӧ инмӧ, ме ног, и миянлы тшӧтш, Комиын дзик тадз жӧ.
Туркуысь Сиркка Сааринен тӧждысьӧмпырысь юӧртіс, мый бӧръя кадас тыдалӧ дзик мӧдтор — торъя литературнӧй кывъяс непӧштӧ оз матысмыны ӧта-мӧд дорас, а мӧдарӧ — кодсюрӧ зільӧны юкны литературнӧй кывъяссӧ гижан кывъя диалектъяс вылӧ, сёрнисикасъяс видзӧм вылӧ ыстысьӧмӧн торйӧдны войтырсӧ пытшкӧссяньыс. Тайӧ пӧ бура тыдалӧ мари да мордвалӧн. Ассянь содта, мый и Комиын тшӧтш кыпӧдчыліс быттьӧ нырвизь лӧсьӧдны торъя диалекта кывъяс, шуам, изьва сёрнисикас подув вылын. Бур, мый таысь нинӧм на эз артмы. С. Сааринен зэв стӧча кывкӧрталіс, мый литературнӧй кыв да сёрнисикасъяс костын колӧны компромиссъяс, колӧ ёнмӧдны литературнӧй кывъяссӧ сёрнисикасъяслысь озырлунсӧ урчитӧмӧн да видзӧмӧн.
А. Туркин видліс тӧдмавны, кутшӧм сёрнисикасъяс кутасны медъёна тӧдчыны коми литература вылӧ локтан кадӧ. Сійӧ воӧма сэтшӧм кыв кӧртӧдӧ, мый тайӧ лоӧ Эжва йывса сёрнисикас, ӧд унджык том авторыс, том гижысьыс буретш петӧ Эжва йылысь — Кӧрткерӧс да Кулӧмдін районъясысь. Сідзкӧ, гижысьяс кутасны художествоа кывйӧ пыртны кызвынсӧ ӧти сёрнисикасысь кывъяс, шуӧмъяс и с. в. Сідзкӧ, кывйыс озырмыны кутас ӧти боксянь. И збыль ӧд, коми литератураӧ том вынъяс ӧні пӧшти оз воны Изьва, Печора, Емва, Сыктыв вожъясысь, Коми республика ортсыысь оз жӧ. Тайӧ ставыс абу буртор, висьталӧ сы йылысь, мый уналаын том йӧз ньӧти оз зільны пырны литератураӧ, гижан уджӧ. 20–30-ӧд воясӧ и сёрӧнджык серпасыс вӧлі дзик мӧдарӧ.
Мӧд луннас, моз 24 лунӧ сёрниыс муніс нин Изсайса рӧдвуж войтыръяслӧн кыв йылысь, йӧгра-яран литература йылысь. Шӧр сёрнитанторсӧ вӧчис Вена университетса профессор Карой Редеи. Сылӧн сёрни бӧрас унаӧн бара вензисны-донъясисны.
Кутшӧм кыв кӧртӧд позяс вӧчны Эгерын сёрниясысь?
Ӧти-кӧ, уна сёрниысь тӧдчис, мый финно-угор войтыръяслӧн чужан кыв дорӧ интересыс надзӧникӧн мӧдӧма содны. Кӧть и сьӧкыдлунъясӧн, но сӧвмӧ национальнӧй школа, унджыкӧн нин велӧдӧны кывъяс, чужӧны республикаясын выль газетъяс да журналъяс, торйӧн нин зіля тайӧ уджыс заводитчӧма Мари Элын да Удмуртияын. Пӧшти быд республикаын да округын корӧны вынсьӧдны финно-угор кывъяссӧ кыдзи государственнӧйясӧс (Комиын тайӧс формальнӧя вынсьӧдӧма нин).
Мӧд-кӧ, кыв ловзьӧдан уджас быдлаын зэв унатор на падмӧдӧ, а колана гырысь тӧждыс и отсӧгыс таын некӧні абу на. Абу збыльысь подулалӧм и государство органъяс пыр нуӧдан кыв политикаыс. Комиын артмис мӧдарӧ на, коркӧя коми газет-журналъяс кутісны рочмыны. «Чушканзі» журнал кӧ ӧвсис таысь, то «Коми му» газетлӧн редакцияыс быд тӧлысь лэдзӧ ӧти номер рочӧн, приложение пыдди пӧ. Татшӧм ногӧн, во чӧжӧн 12 номер рочӧн, либӧ вонас ӧти тӧлысь чӧж коми лыддьысьысьлысь коми кывъя газетсӧ лои мырддьӧма. Ме ногӧн, тайӧ юръяндзимсӧ эськӧ колӧ дугӧдны вылісянь, но некутшӧм вына орган кыв политиканас ӧні оз веськӧдлы. А тайӧ оз сет кывъяссӧ збыльысь сӧвмӧдны. Торйӧн нин колӧ ён кыв политика ӧтувъя литературнӧй кывъяс дорӧ синігӧн. Сьӧкыд шуны, лоасны оз ӧтувъя мари, мордва кывъяс, но ӧти коми литературнӧй кыв сӧвмӧдны позьӧ реальнӧя, зыряна да пермякъяс зэв матынӧсь.
Коймӧд-кӧ, ясыда тыдовтчис Эгерын (и тайӧс пасйис уна сёрнитысь), мый медыджыд сьӧкыдлуныс кыв да литература ловзьӧдан уджын — йӧзлӧн, Россияса финно-угор войтыръяслӧн вежӧр пыркалӧм, кутшӧмкӧ веськодьлун аслас нация дорӧ, чужан кыв дорӧ. Ижевскысь социолог Ф. Разин пасйис, мый уна удмуртлӧн тӧдчӧ асьсӧ мӧд сорта мортӧ пуктӧмыс (рочӧн кӧ,
Ассянь нӧшта содта, мый войтыръяслысь вежӧрсӧ, асвежӧртӧмсӧ позяс кыпӧдны сӧмын лючки демократияа пӧрадок дырйи и государствояссянь ён да збыль отсӧгӧн. Та вӧсна, дерт жӧ, гижысьяслы ковмас ёна на уджавны, медводз шызьӧдны войтырлысь ловнысӧ.
