ГИЖӦМА МИЯН ЙЫЛЫСЬ
1990 воын Хельсинкиын английскӧй кыв вылын петіс вель кыз небӧг — «Асыввывса финно-угор кывъя ичӧт лыда войтыръяс. Киссян тенденцияяс донъялӧм»^Seppo Lallukka. The East Fіnnіc Mіnorіtіes іn the Sovіet Unіon. Аn Appraіsal of the Erosіve Trends. Suomalaіsen tіedeakatemіan toіmіtuksіa, Helsіnkі, 1990. 344 p./^ ним улын. Тайӧ небӧгыс нёль финно-угор войтыр йылысь — туялӧма уна боксянь мордвалысь, мариецъяслысь, удмуртъяслысь да комияслысь войнабӧрса кадколаста олӧм-вылӧмсӧ. Авторыс — Сеппо Лаллукка — уджалӧ Финляндия да Сӧветскӧй Союз костса культураын йитӧдъяс туялан институтын, важӧн нин велӧдӧ финнъяслы рӧдвуж войтыръясӧс. Сійӧ тшӧтш и «Кастрен нима котырса» член, 1991 воын вӧлі и финно-угор кывъяс вылын гижысьяслысь конференция котыртысьясысь ӧтиӧн. Тайӧ небӧг подулас вӧлі пуктӧма сылысь докторскӧй диссертациясӧ.
Кӧть небӧгыс тайӧ петавліс нин кык во сайын, сы йылысь нинӧм на эз юӧртлыны ни историкъяс, ни этнографъяс. Гашкӧ, оз и кӧсйыны юӧртны ни пасйыны, ӧд буретш налысь «няньсӧ» сёйӧ и С. Лаллукка. Комиын уджалысь этнографъяс да историкъяс роч кывйысь ӧтдор быттьӧкӧ оз нинӧм и кӧсйыны тӧдны. Мӧд боксянь, небӧгсӧ сьӧкыд лыддьыны английскӧй кыв тӧдтӧгыд журналистъяслы, велӧдысьяслы, чужан му тӧдмалысьяслы, гижысьяслы. Та вӧсна и лои коланлун лӧсьӧдны тайӧ статьясӧ.
Небӧгсӧ гижӧма зэв озыр материал вылын, ставнас сэні 9 юкӧн, водзкыв да бӧркыв. Водзкывйын подулалӧмӧн пасйӧма, мый нёль финно-угор войтыр (коми, удмуртъяс, мордва, мари) абу на тырвыйӧ туялӧма ни Рытыввылын, ни вӧвлӧм СССР-ын. Тайӧ войтыръясыслӧн унатор ӧткодь, налӧн эм ӧтисяма национальнӧй автономия (АССР-яс). Кӧть ӧні, бӧръя кадас, тайӧ республикаяссӧ йӧзӧдӧма союзнӧйясӧн, збыль вылассӧ таысь этша мый вежсис. И медтӧдчанаыс сійӧ, мый автор сетӧ ыджыд материал ӧткодялӧм могысь. Ӧд абу гусятор: миян историкъяс да этнографъяс уджалӧны векньыд темаяс вылын, оз тӧдны мукӧд войтыръяслысь олӧмсӧ, нинӧм оз ӧткодявны, оз ӧтувтны. Тайӧ небӧгсьыс жӧ позьӧ унатор аддзыны буретш ӧткодялӧм отсӧгӧн.
Тӧдчӧдӧма: марксизмлӧн да эволюционистъяслӧн видзӧдласъясыс сы йылысь, мый 20-ӧд нэмӧ национальнӧй вопрос оз кут сулавны йӧз водзын, мый интеграция бырӧдас войтыръяскостса торъялӧмъяссӧ, эз збыльмыны. Мӧдарӧ на, национальнӧй вопрос вӧвлытӧма ёсьмис, а национализм лоис йӧз и мушарвывса олӧмын зэв тӧдчанаторйӧн. Колӧ шуны, мый английскӧй кывйын национализм абу видчан кыв, сійӧ вежӧртӧ патриотизм, войтырлысь асшӧрлун дорӧ синӧм. Уджыслӧн могнас авторыс лыддьӧ тӧдмавны, кыдзи финно-угор войтыръяс пырӧмаӧсь ассимиляцияӧ и кӧть ылӧсас сетны водзӧ вылӧ кутшӧмсюрӧ прогнозъяс. Ӧд мирыс дзоньнас абу «пуысь пӧрт», кӧні войтыръяс воштӧны ассьыныс кыв и культура. Сӧмын СССР бӧръя дас вояснас зілис сывдыны вель уна войтырӧс ӧти «сӧветскӧй народӧ», и уна ичӧт войтыр збыльысь вошис нин.
«Этнос вылӧ теория да этнослӧн киссьӧм» юкӧн сетӧ уна теоретическӧй тӧдӧмлун сы йылысь, мый сійӧ нация, кутшӧм сылӧн аслыссикаслунъяс и с. в. Автор видлалӧ и сэтшӧм понятие, кыдзи войтырлӧн ассимиляция, либӧ бырӧм, рочмӧм. Вӧвлӧм СССР-ын ассимиляциясӧ лючкиа эз велӧдлыны, сы вӧсна и став теорияыс та боксянь босьтӧма рытыввывса наукаысь. Торйӧдӧма культурнӧй да структурнӧй ассимиляция, бӧръяас пырӧ кыв вежӧм и асвежӧртӧмлӧн вочасӧн пыркалӧм. Пасйӧма, мый ассимиляцияыс збыльысьсӧ дырӧн мунан процесс, и став туялан войтырыс ӧні пырӧмаӧсь нин тайӧ процессас. Сӧветскӧй историяын, гижӧ водзӧ С. Лаллукка, этнос вылӧ видзӧдласъяссӧ ёна дзугӧма, а финно-угор войтыръясӧс то лыддьӧны нацияясӧн, то национальностьясӧн. Шуам, 1961 восянь 1976 воӧдз йӧзӧдӧм Сӧветскӧй историческӧй энциклопедияын сӧмын удмуртъясӧс гижӧма нацияӧн, а Ыджыд сӧветскӧй энциклопедияын (1970–1978) удмуртъясӧс и мордваӧс лыддьӧны нацияясӧн, комиясӧс да мариецъясӧс жӧ национальностьясӧн. Быд АССР-ын историкъяс кыдз вермисны подулавлісны мӧвп, мый сэтчӧс войтыръяс век жӧ быдмисны социалистическӧй нацияясӧдз. Рубежсайса наукаын нация — национальность — племя торйӧдӧмыс ӧні абу, став войтыр дорас вӧдитчӧны этнос кывйӧн.
«История очерк» юкӧн зэв тӧдчана, сэні петкӧдлӧма зэв дженьыда асыввывса финно-угръяслысь олӧмсӧ важся кадсянь мирса ІІ войнаӧдз. Колӧ пасйыны, мый авторыс кызвынсӧ туялӧ рӧдвуж войтыръяссӧ войнабӧрса вояссянь ӧнія кадӧдз. Та понда тайӧ дженьыд очеркыс небӧгас зэв коланатор. Историяыс важ кадӧ уна боксянь тӧдмавтӧм на медводдза пасйӧдъяс серти, мари, мордва, комияс да удмуртъяс овлісны торйӧн нин, асланыс ӧнія оланінас либӧ сысянь неылын. Археологъяслӧн восьтӧмторъяс висьталӧны сы йылысь, мый финно-угръяслӧн шӧр нэмся экономикаыс вӧлӧма вель сӧвмӧмӧн: нянь быдтӧм, скӧт аддзӧм, металлургия вӧлӧма ёна важӧн нин. А ӧд дзик на неважӧн вӧлі лыддьӧны, мый, шуам, комияс рочьяскӧд волысьтӧдз вӧліны сӧвмытӧм войтырӧн. Дерт жӧ, тайӧ абу тадзи.
Миян эраса V-VІ нэмъясӧ мариецъяс, мордва и удмуртъяс веськалісны Волгаса Булгаръяслӧн власть улӧ, комияс сэки овлісны удмуртъяскӧд ӧтувмоз на. 700–800-ӧд вояссянь зыряналӧн пӧль-пӧчьяс кутісны овмӧдчыны войвывлань. Автор пасйӧ, мый удмуртъяскӧд ӧткодялӧмӧн комияс вӧліны визувджыкӧсь, найӧ важ кадсянь кужлӧмаӧсь вузасьны-вежласьны тӧварӧн. Комияс медводдзаӧн заводитӧны волысьны рочьяскӧд, сы вӧсна мый Коми му пыр мунлісны туйяс Юграӧ, Сибирӧ. Сэки комияс вӧліны ичӧт лыда войтырӧн, 20 сюрсысь ӧдвакӧ унджык морт оліс Сыктыв, Луза, улыс Эжва, Емва да Удора ковтысъясын. ХІV-ХV нэмъясӧ Вежа Стефан пыртіс зырянаӧс Иисус Христос эскӧмӧ, лӧсьӧдіс коми гижӧд, шыпас чукӧр. Автор тӧдчӧдіс сійӧтор, мый и Москваса княжество улын коми йӧзлӧн вӧлӧма пытшкӧсса ас автономия, кор Емдінса епископство збыльысьсӧ кутліс властьсӧ ас киясас (180 гӧгӧр во чӧж). Важ гижӧд сӧвмӧмыс тшӧтш вӧлӧма сӧмын комияслӧн, а удмуртъяслӧн, мари да мордвалӧн гижӧдыс чужӧма сӧмын на ХVІІІ нэмын. Удмуртъяс да мариецъяс дыр кад чӧж вӧліны Зарни Орда улын, а бӧрасджык — Казаньса ханство улын. Мордвалысь муяссӧ шӧр нэмъясӧ ёна топӧдісны рочьяс, на костын вӧліны и чорыд тышъяс. Сэки нин мордва вӧлі медся гырысь войтырӧн, ХІ нэмын нин овлӧма 60–70 сюрс гӧгӧр мордвин. ХVІ нэм удмуртъяслы да мариецъяслы вӧлі зэв шуштӧм и вир кисьтана кадӧн — буретш сэк найӧ веськалісны роч войскалы кок улас, Казанскӧй ханстволы паныда война дырйи найӧ тышкасьлӧмаӧсь рочьяслы паныд.
1552 восянь, Казань босьтӧм бӧрын, нёльнан рӧдвуж войтыр олӧны Россияса империяын, сэсся СССР-ын, ӧні нин Россияса Федерацияын. Торъя тӧжд царь дырся властьяслӧн войтыръяс дорӧ эз вӧвлы, уна нимъяс чӧж комияс, удмуртъяс, мари да мордва вӧліны крестьянскӧй войтыръясӧн, кодъяслӧн эз вӧв аслас профессиональнӧй культура ни интеллигенция. Царизм кӧсйис христианизация отсӧгӧн рочмӧдны тайӧ войтыръяссӧ, но таысь уна нэм чӧжӧн нинӧм эз артмы. И сӧмын ХІХ нэм помланьын нин лои гӧгӧрвоана, мый роч кывйӧ и культураӧ, Енлы эскӧмӧ сэтчӧс йӧзсӧ колӧ заводитны велӧдны налӧн ас кывъяс вылын. Рочмӧдан политикаын татшӧм тӧждыс вӧлі веськӧдӧма сы вылӧ, медым финно-угор кывъяс вӧчны роч кыв дорӧ сибӧдысь-матыстысьӧн. Роч православнӧй вичколӧн веськӧдлӧм улын 1872 воын воссис Казаньын учительскӧй семинария, юрнуӧдіс кодӧн Н. И. Ильинский. 1919 воын сійӧс пӧдлавтӧдз семинариясӧ помаліс 128 мариец, 110 мордвин, 70 удмурт и 36 коми, кызвынсӧ коми-пермяк. Семинарияыс бура дасьтіс национальнӧй кадръяс, помалысьяс пиысь петісны нималана йӧз, шуам, мордвин Макар Евсевьев, мари Валериан Васильев, удмурт Кедра Митрей и мукӧдъяс. Жаль, но С. Лаллукка нинӧм абу гижӧма коми кывъя классъяс йылысь, кодъясӧс ХІХ нэмӧ вӧлі восьтӧма Вӧлӧгдаса да Яренскса духовнӧй семинарияясын.
Революцияӧдз войтыръяслӧн садьмӧмыс вӧлі оз ёна тӧдчы, медшӧр помкаыс талы вӧлі велӧдчӧм йӧзлӧн абутӧмыс, роч йӧз пукалісны кызвыннас власть дорын. Интереснӧ сійӧ, мый коми-зыряна ХІХ нэм помын нёльнан войтыр пиысь вӧліны медся грамотнӧй йӧзӧн: 1897 воын став коми йӧзысь 17,9%-ыс тӧдіс грамота, мариецъясысь жӧ 8,9%, мордваысь 11,6%, удмуртъясысь 6,8%, рочьяслӧн, украинецъяслӧн да белорусъяслӧн жӧ сӧмын неунаӧн грамота тӧдӧмыс вӧлі бурджык — 24,4%. Коми йӧзысь петавліс уна гырысь учёнӧй, гижысь, коммерсант, та понда сэсся 20-ӧд воясӧ коми йӧз кыпалісны зэв ӧдйӧ.
Россияса куимнан революцияыс (1905, 1917 воын февральса и октябрса) эз сӧмын вӧвны классъяскостса правтӧмлунлы паныдаӧсь, но и национально-освободительнӧйӧсь, мӧд ногӧн кӧ, зілисны мездыны войтыръясӧс унитарнӧй тэчаса структураысь. 1917 вося февральса революция бӧрас пыр жӧ волгабердса тюркскӧй войтыръяс кутісны корны аслыныслы асшӧрлун, регыд и сэтчӧс финно-угръяс кутісны сулавны на дор. 1917 вося майын Казаньын мунлӧма волгабердса войтыръяслӧн съезд (комияс пиысь сэн абу некод вӧлӧма). Но Временнӧй правительство эз могмӧд ичӧтджык войтыръясӧс, мыйӧн ачыс сетіс таын водзмӧстчӧмсӧ большевикъяслы. Кӧть кыдзи ӧні оз донъявны Октябрса революция и Сӧвет власть, 20-ӧд воясӧ, торйӧн нин В. И. Ленин дырйи, вӧчӧма зэв уна, медым ловзьӧдны и сӧвмӧдны Россияса ичӧтджык лыда войтыръясӧс. И вӧдитчыны кӧ нин «дзоридзалӧм» кывйӧн, сійӧ лӧсялӧ медвойдӧр 20–30 вояс дорӧ. Сӧвет властьлӧн коймӧд вонас нин, 1920 воӧ котыртӧма вӧлі Марийскӧй да Вотскӧй автономнӧй областьяс, 1921 вося августын чужис Коми автономнӧй область. И сӧмын 1928 вося июньын вӧлі котыртӧма Мордовскӧй округ. Ӧдйӧ кыпалісны ас партийнӧй и государственнӧй кадръяс, а ӧд 20-ӧд воясӧ на удмуртъяс, мари, коми да мордва пӧвстысь гырысь чина уджъяс вылын вӧліны зэв этшаӧн. Буретш коми веськӧдлысьяс зільлісны лӧсьӧдны ён власть, аслыныс армия и милиция, полісны, мый асшӧрлун вермас регыдӧн вошны (Д. Батиевлӧн полӧмъясыс сэсся збыльмисны).
Зэв ӧдйӧ кыпаліс национальнӧй школа, печать, литература, театр, искусство. Коми АССР-ын торйӧн ӧдйӧ сӧвмӧма коми кывъя школа, 1938–1939 велӧдчан воӧ став школаясысь 71,8% вӧліны коми школаяс, 7,4% сораса комиа-роча школаяс и сӧмын 20,8% школаыс уджавліс роч кыв вылын. Татшӧмсяма жӧ вӧлі ситуацияыс и Марийскӧй АССР-ын. Водзӧ ыджыд ӧдӧн муніс «коренизация» политика, коми кыв уджаліс кыдзи государственнӧй. Но 30-ӧд вояс помланьын жӧ лёкмис странаын став олӧмыс, автономнӧй областьяссӧ вуджӧдісны АССР-ясӧ, кӧть збыльысьсӧ налӧн асшӧрлуныс чиніс и чиніс. Став нёльнан войтырысь сӧмын комияс 30-ӧд воясӧ вуджлісны латыня алфавит вылӧ, бура подулалӧм уджсӧ быть ковмис дугӧдны — бӧр вуджны роч алфавит вылӧ, кыдзи и СССР-са уна мукӧд войтырлы. Помкаыс бӧр вуджӧм вылӧ бара жӧ петіс ыджыдалысь режимсянь. Быд войтырлӧн интеллигенция воштіс зэв унаӧс 30-ӧд воясся репрессияяс дырйи. СССР ӧдйӧ бергӧдчис унитаризмлань, бӧр тэчас сертиыс лои цардырся империя кодьӧн. Но С. Лаллукка век жӧ вылӧ донъялӧ автономияяс: сэні колис национальнӧй этшыс, школа, ас кыв вылын культура эз вӧв бырӧдӧма, быдмисны выль и выль велӧдчӧм йӧз.
Водзӧ дзонь юкӧн сиӧма торъя войтыръяслысь ӧнія оланін да лыд петкӧдлӧмлы. И заводитчӧ юкӧныс мордва йылысь очерксянь, ӧд вӧвлӧм СССР-ын тайӧ медгырысь лыда финно-угор войтыр — 1989 воын найӧ вӧлісны 1 млн. 153,5 сюрс морт. а, шуам, эстонецъяс ӧні миллионысь неуна унджыкӧн. Сэсся серпасалӧма удмуртъясӧс (746,6 сюрс морт), мариецъясӧс (670,3 сюрс), коми-зырянаӧс. Зэв жаль, мый небӧгас нинӧм абу пасйӧма коми-пермякъяс йылысь. 1989 воын асыввывса финно-угръяслӧн (мордва, мари, удмуртъяс да коми-зыряна) ӧтувъя лыдыс вӧлі 2 млн. 915 400 морт, либӧ СССР-са став олысь пиын 1,02%. Россияын 1719 вося йӧзӧс лыддян кадсянь налӧн ӧтувъя лыдыс содӧма 11 пӧв. Сетам лыдпасъяс коми-зыряналӧн лыд содӧм йылысь: 1719 воын вӧлӧма 41,6 сюрс зыряна, 1835–48 вояс кадколастӧ — 71 сюрс, 1897 воын 153,6 сюрс, 1914–17 вояс костын 180,7 сюрс, 1926 воын 226,4 сюрс, 1959 воын 287 сюрс, 1970 воын 321,9 сюрс, 1979 воын 326,7 сюрс, 1989 воын 345 сюрс морт. 1719 восянь коми-зыряналӧн лыдыс содӧма 8,4 пӧв. Рочьяслӧн лыдыс содӧ ёна ӧдйӧджык, 1719 воын кӧ вӧлі гижӧма 11 млн. 127,5 сюрс роч мортӧс, то 1989 воын налӧн лыдыс содіс 145 млн. 071,5 сюрсӧдз, либӧ содӧмыс лоӧма 13 пӧв.
Коми-зыряна йылысь автор казялӧма, мый 1970 восянь 1979 воӧдз содӧмыс вӧлӧма зэв ичӧт, сӧмын 0,16% вылӧ, бӧръя кадколастас неуна содыштӧма (0,55% вылӧ). Тайӧ висьталӧ, мый унаӧн коми йӧзлӧн ныв-пиянысь гижсьӧмаӧсь рочьясӧн, торъя нин 1970–1979 вояс костын.
Коми республика йылысь гижӧма вель уна: поводдя йылысь, ыджыд озырлунъяс йылысь и с. в. Пасйӧма, мый войнабӧрса кадӧ вӧвлытӧма содӧма локтӧм йӧзлӧн лыдыс, кыпӧдчисны гырысь каръяс и посёлокъяс. Став олысьяслӧн лыдыс 1920 восянь содӧма та вӧсна 7 пӧв и 1989 воын лоӧма 1 млн. 263 сюрс морт. Таысь кындзи, комиын позтысьӧма уна колония, кӧні бара жӧ кызвынсӧ оз коми йӧз сувт веськыд туй вылӧ. Коми войтырлӧн демография боксянь ситуацияыс зэв лёк — роч кывъя олысьыс нёль пӧв унджык татчӧс нэмӧвӧйся йӧзысь. Кӧть и 1991 воын войнабӧрся кадӧ медводдзаысь Коми ССР-ысь йӧзыс заводитіс чинны, 3000 морт муніс овны лунвывджык районъясӧ, тайӧ чинӧмыс зэв на ичӧт и ставнас ситуациясӧ оз веж. Кӧть кутшӧм тӧжд эз лэптыны роч кывъя газетъяс, мый мунӧ уджалан вын республикаысь, збыльысьсӧ СНГ-ын омӧльтчысь олӧмыс ачыс ышӧдӧ кодсюрӧӧс мунны гортъясас бӧр. А, гашкӧ, тадзи и колӧ. Комиӧс помтӧг индустриализируйтӧмыс йывмӧдас татчӧс войтырӧс, а вузасян (рынокса) экономика оз нин кӧсйы вывті ыджыд донӧн перйыны муысь озырлунъяс. Дерт, Россия кӧ оз бергӧдчы бӧр планӧвӧя лӧсьӧдӧм экономикалань. Комиын войвывса каръяс, да и Сыктывкар, уна йӧзаӧсь, мир пасьтала некӧні абу сэтшӧма овмӧдӧма войвывсӧ, кыдзи миян. Историяын медшӧр визьӧн вӧлі коми йӧзлӧн республикаса олысь лыд пиын процента лыд чинӧм — 1926 воын кӧ комияс республикаын вӧліны 96%, то 1989 воын нин 23%.
Сэсся С. Лаллукка эрдӧдӧ сэтшӧм районъяс, кӧні кызвын олысьыс коми и сэтшӧмъясӧс, кӧні кызвыныс роч кывъя йӧз. Став олысьяслӧн лыдысь коми йӧзсьыс джынйысь унджыкӧн олӧны Изьва, Удора, Кулӧмдін, Кӧрткерӧс, Сыктывдін, Сыктыв да Лузабердса районъясын, Койгорт районын коми да роч кывъя йӧзыс ӧтмында. 19 районысь сӧмын 7-ын коми йӧзыс став сэтчӧс олысьясысь джынсьыс унджыкӧн. Водзӧ вылӧ дженьыда серпасалӧма коми йӧзлысь став оланінсӧ, торйӧн пасйӧма изьватаслӧн паськыда овмӧдчӧм йылысь. Но тані эм и ӧти шыбель: висьталӧма, мый лунвывса комияс олӧны Кобра сиктсянь. Збыльысьсӧ ӧні зэв аслыспӧлӧс Кобра сикт сулалӧ овтӧм, а сэтчӧс торъялана сёрниыс вошан выйын, ӧд сиктса олысьясыс овмӧдчӧмаӧсь Койгорт район пасьтала и Вяткаса областьӧ. Став нёльнан финно-угор республикаысь Коми ССР торъялӧ сыӧн, мый унджык коми йӧзыс олӧ ас республикаын (84,5%), а, шуам, мукӧд войтыръяс пиысь — мордваысь сӧмын 27% олӧ Мордовияын, мукӧдыс — ортсыас, быд коймӧд мариец олӧ Мари Элысь бокын.
Тайӧ юкӧнын сетӧм дженьыд бӧркывйын автор висьталӧ, мый мариецъяс, коми да удмуртъяс век содісны аслас лыднас, кӧть 1960 восянь содӧмлӧн ӧдыс тӧдчымӧн чинӧма и сӧмын 1970 вояссянь неуна содыштӧма. Медся ӧдйӧ содӧмаӧсь мари. Россияса медся гырысь финно-угор войтыр — мордва — войнабӧрса кадӧ ӧдйӧ чинӧ, рочмӧ.
Шуам, став мордваыс 1939 воын вӧлӧма 1 млн. 456 сюрс морт, а 1989 во кежлӧ чинӧма 1 млн. 153 сюрсӧдз. Интереснӧ, мый эрзя-мордва, кӧть сійӧ и мокшаысь уна лыдаджык войтыр, рочмӧ ёнджыка. Став кӧреннӧй финно-угор войтырыс этша лыдаӧсь асланыс республикаясас, став олысь пиас мариецыс лоӧ 43,2%, удмуртыс 30,9%, мордва 32,5%, коми-зыряна 23%. Кызвынсӧ тайӧ сиктса войтыръяс, урбанизация зэв тшӧкыда рочмӧдӧ найӧс. Унджык автономияса юркарыс и гырысь индустрияа центрыс збыльысьсӧ роч провинция кодь, кӧні кӧреннӧй войтырыслӧн олӧмыс ортсысяньыс омӧля тӧдчӧ. Небӧг петӧмсяньыс кык воыс тайӧ кывъяссӧ нинӧмӧн на эз веж.
«Демографиялӧн обзор» юкӧн тшӧтш сетӧ зэв тӧдчана информация. Пасйӧма, мый став республикаас, торйӧн нин каръясас, овмӧдчис уна йӧз СССР-са мукӧд республикаясысь и областьясысь, торйӧн ыджыд ортсысянь миграция вӧлі Коми АССР-Ӧ. Видз-му овмӧс слаба сӧвмӧдӧм понда уна мари, удмурт, мордвин овмӧдчӧмаӧсь ас республикаясысь ортсыӧ, тшӧтш и миян войвылӧ.
50-ӧд воясӧдз финно-угор войтыръяслӧн кага вайӧмыс (рочӧн «воспроизводство народа») вӧлі тӧдчымӧн ыджыд, шуам, рочьяслӧн сійӧ жӧ уровеньыс вӧлі 50% вылӧ этшаджык. Тайӧ вӧлі сы вӧсна, мый коми, мари, удмуртъяс и мордва вӧліны сиктса йӧзӧн, кодъяслӧн кага вайӧмыс век вӧлі вель ыджыд. 70-ӧд вояс кежлӧ татшӧм торъялӧмыс чиніс, кӧть и колис на ӧнӧдз. Ӧні ассимиляцияысь воштӧмъяссӧ войтыръяслы вештынысӧ зэв сьӧкыд, кага вайӧмыс ӧд чинӧ и сиктъясын.
Арлыд серти структураыс финно-угор войтыръяслӧн омӧльтчӧ жӧ: олӧма и пӧрысь арлыда йӧзыс унджык шӧр и торйӧн нин томкодь да том арлыдаясысь, ӧд буретш том йӧзыс медся ёна рочмӧмаӧсь, оз тӧдны мам кывсӧ. Торйӧн нин векньыд демографическӧй подулыс (том арлыда йӧзлӧн котыръясыс) мордвалӧн, став нёльнан войтырыс вочасӧн демографическӧя пӧрысьмӧ. Казялӧма тшӧтш, мый уналаын озджык тырмыны мужичӧйяс. Быд войтырлы авторыс лӧсьӧдӧма демографическӧй пирамидаяс, кодъяс бура петкӧдлӧны арлыд да пол серти вежсьӧмъяс йӧзӧс лыддьӧмъяс костын (1959, 1970, 1979, 1989 воясӧ пасйӧм лыдпасъяс вылын).
Вель ыджыд юкӧн сиӧма финно-угор войтыръяслӧн кывъяслы. Сійӧс нимтӧма «Кыв бӧрйӧм да билингвизмлӧн паськалӧм». Кыв — мортлӧн торъя войтыр дорӧ медтӧдчана йитанторъясысь ӧти. Авторыс медводз серпасалӧ литературнӧй кывъяслысь сӧвмӧмсӧ, наӧн вӧдитчан сферасӧ, а сы бӧрти донъялӧ билингвизмсӧ, финно-угръяслысь роч кыв тӧдӧмсӧ.
Медся важ гижӧд и литературнӧй кыв коми-зыряналӧн, ХІV нэмсянь вӧдитчисны важ шыпасъясӧн, а ХVІІІ нэмсянь роч азбукаӧн. Мари, мордва да удмурт кывъяс вылын медводдза памятникъяс гижӧма ХVІІІ нэм помын, ХІХ нэмын став кывъяс вылӧ зіля вуджӧдчӧны, чужӧ художествоа литература медводз комияслӧн — ХІХ нэм шӧрын (И. Куратов, П. Клочков, Г. Лыткин). Удмурт, мари кыв вылын медводдза художествоа гижӧдъяс петісны ХХ нэм заводитчигӧн, мордовскӧй кывъяс вылын жӧ сӧмын 1917 во бӧрын. Автор пасйӧ, мый ставнас 1917 воӧдз вӧлі йӧзӧдӧма мордва кывъяс вылын 100 кымын небӧг да брошюра, 200 гӧгӧр — мари да удмурт кывъяс вылын и комиӧн — 50 кымын. Г. Г. Бараксанов жӧ аслас уджъясас сетӧ мӧд лыдпас — 70 гӧгӧр небӧг да брошюра. Збыльысьсӧ, гашкӧ, и унджык на, ӧд ХІХ нэмса гижӧдъяс да кыв абу на тырвыйӧ велӧдӧма-туялӧма. Унатор восьтытӧм на.
Октябрса революция бӧрын 20 во чӧжӧн вӧлі вӧчӧма вӧвлытӧм уна: лӧсьӧдӧма тырвыйӧ нормируйтӧм литературнӧй кывъяс, кыпӧдӧма кывъяссӧ государственнӧйӧдз, дасьтӧма грамӧта тӧдысь йӧзӧс, подулалӧма выль газетъяс, журналъяс и с. в. Сӧмын 30-ӧд вояс помсянь финно-угор кывъяс кутісны тӧдчымӧн жебмыны, наӧн вӧдитчӧмыс ёна чиніс.
С. Лаллукка тайӧ чинӧмсӧ веськыда йитӧ роч кывлӧн статус лэптӧмкӧд. В. И. Ленинӧн декларируйтӧмыс сы йылысь, мый быд кывлӧн эм ӧткодь право да позянлунъяс, пырис СССР-са Конституцияясӧ и лоис сӧмын штампӧн. Збыль вылас кывъяс некор эз вӧвны ӧткодь правоаӧсь, а 30-ӧд вояссянь ичӧтджык лыда войтыръяслӧн кывъясыс кутісны чусмыны. Роч кыв тӧдӧмыс лои сійӧ подувнас, код вылӧ ыстысьӧмӧн вочасӧн бырӧдісны кӧреннӧй кывъяс вылын делопроизводство, школа, районса газетъяс и с. в. СССР-са кыв политикаын национально-роча билингвизм и роч кывлӧн кыпалӧмыс вӧлі медшӧр сюрӧснас. Авторыс тӧдчӧдӧ, мый роч кыв век паськаліс йӧзкотырса олӧмын: 1938 восянь сійӧс вынсьӧдӧма кыдзи официальнӧя бытьӧн быдӧнлы велӧдан кыв, 50-ӧд вояс помсянь роч кыв — социалистическӧй интеграция да интернационализациялӧн медшӧр нуӧдысь, абу роч войтыръяслы сійӧс лыддьылісны «мӧд чужан кывйӧн». Официальнӧя билингвизм лыддисны медся прогрессивнӧйӧн и гармоничнӧйӧн, сэк жӧ ичӧтджык войтыръяслӧн кывъяс йылысь вӧлі вунӧдӧма.
Сэсся автор дженьыда видлалӧма, кыдзи финно-угор кывъяс бергалӧны школаын, печатьын, кыдзи йӧзыс тӧдӧны чужан кывъяснысӧ. Война бӧрын 50-ӧд вояс помӧдз национальнӧй школаяс финно-угор автономияясын кутчысисны зумыда, не тырвыйӧ шӧр школаын велӧдлісны коми, удмурт, мари кывъяс вылын. 1958–59 воясса «Народнӧй образование йылысь законъяс» сетісны официальнӧя подув школа бӧрйӧм вылӧ. Лоис позянаӧн сетны челядьсӧ либӧ роч классӧ, либӧ национальнӧй классӧ. Тасянь и заводитчис национальнӧй школаяслӧн киссьӧмыс. Таӧдз кӧреннӧй войтыръяслӧн челядь бытьӧн велӧдчисны ас кывъя школаын, сиктъясас торъя роч кывъя классъяс эз котыртавны. Национальнӧй школа официальнӧя быттьӧкӧ эз вӧв пӧдлалӧма, но лёкыс лоис татшӧм законъяссьыс зэв уна: первой чинісны национальнӧй школаын классъясыс (1–3-ӧд), сэсся 70-ӧд воясын и дзикӧдз лои бырӧдӧма финно-угор кывъяс вылын велӧдӧмсӧ, колис сӧмын кык велӧдантор — кыв да литература). Чиніс и финно-угор кывъяс велӧдысьяслӧн лыдыс, сідз, Коми АССР-ын 70-ӧд вояс заводитчӧмсянь 80-ӧд вояс заводитчытӧдз коми кыв велӧдысьяслӧн лыдыс чинӧма 25 сюрссянь 15 сюрсӧдз. Ӧні тырвыйӧ национальнӧй школаыс абу на. Дерт, бӧръя кадас та боксянь унатор вӧчсьӧ, пуктӧма мог ловзьӧдны коми ичӧт школа, вуджӧдӧны коми вылӧ учебникъяс, содӧ коми классъяслӧн лыдыс и с. в. Но медшӧрторйыс век на оз вежсьы — национальнӧй школаяс комплектуйтӧмыс кӧ коляс «ас вӧля серти», вужвыйӧ вежсьӧмъяс оз на лоны. Комияслы, мари, удмуртъяслы да мордвалы колӧ быть велӧдчыны ас кывъяс вылын.
Финно-угор кывъяс вылын медводдза печатайтӧм небӧгъяс петісны ХІХ нэмын. 20-ӧд воясӧ уна небӧг лэдзӧма вӧлі Москваын, Ленинградын. Ӧні жӧ кӧреннӧй войтыръяслӧн кывъяс вылын небӧгъяс печатайтӧны сӧмын ас республикаясын. Став кыв вылас печатайтан книга лыдыс (ӧти во чӧж шӧркодя босьтӧмӧн) чинӧма 2–3 пӧв, коми кыв вылын — 3 пӧв. Сетам С. Лаллуккаӧн вайӧдӧм лыдпасъяс: медводдза лыдпасыс индӧ 1976–85 воясӧ быд воӧ лэдзӧм небӧг вылӧ, мӧд лыдпасыс скобкаын пасйӧ 1946–55 воясӧ йӧзӧдӧм небӧг лыд, найӧс позьӧ ӧткодявны. Луговомарийскӧй кыв вылын йӧзӧдӧма 33,3 (65,4) небӧг, эрзя кыв вылын — 21,6 (41,1), мокша кыв вылын — 25 (40,3), удмурт кыв вылын — 27,9 (51,1), коми-зырянскӧй кыв вылын — 21,9 (61,1). Кыдзи аддзам, комиӧн петӧ этша небӧг, сӧмын художествоа, велӧдчан да научно-популярнӧй литература. Коми книжнӧй издательство век на лэдзӧ став небӧгсьыс 60% рочӧн. Оз пет вуджӧдӧм литература (челядьлы ӧткымын вӧсньыдик небӧгторъясысь кындзи), коми кывъя небӧглӧн тематикаыс зэв векньыд, а тайӧ чужан кывнымлы авторитетсӧ оз содты.
Удмурт да мари кывъяс вылын медводдза газетъяс петісны 1914 воын, удмурт кыв вылын
Мордовскӧй кывъяс вылын оз пет ни ӧти районса газет, комиӧн петӧ 3, горномарийскӧйӧн 1, луговомарийскӧйӧн 13, удмурт кыв вылын 17 районса газет. Кыдзи казялам, коми печать унаторйӧн кольччӧ. Бур, мый 1991 воын сьӧкыдпырысь чужис «Йӧлӧга» газет да пыр жӧ парскис аслас тиражнас «Коми му» ыджыдджык воксӧ. Сідзкӧ, эмӧсь на надеяяс ловзьӧм вылӧ коми йӧзлӧн.
С. Лаллукка торйӧн видлалӧма и чужан кывъяслысь чинӧмсӧ, мӧд ногӧн кӧ, кӧреннӧй войтыръяслӧн ас кывъяс вылын сёрнитысь йӧз лыд вежсьӧмсӧ. Йӧзсӧ лыддьӧдлӧмъяс ясыда петкӧдлӧны, мый мордва, удмурт и коми кывъяс вылын сёрнитысь воысь-воӧ чинӧ, сӧмын мариецъяс чорыдджыка кутчысьӧны ас кывъяс, бӧръя переписьяс костас мари кыв вылын сёрнитысьяслӧн лыдыс весиг неуна содыштӧма. Сёрнитны кӧ коми-зыряна йылысь, 1989 во кежлӧ Коми АССР-ын став комисьыс сӧмын 75% лыддьӧ коми кыв чужан кывйӧн, а СССР пасьтала тайӧ лыдпасыс нӧшта на ичӧтджык — 70%.
Национально-роч билингвизм ӧдйӧ содӧ, роч кыв бура тӧдӧны пӧшти став ӧнія комиыс, удмуртыс, мариыс и мордваыс. Сэк жӧ налысь кывъяссӧ республикаясын олысь мукӧд национальностя йӧз практическӧя оз тӧдны и оз велӧдны. Пӧрысь нывбабаяс озджык тӧдны роч кыв, а вот том кӧленаа йӧз мӧдарӧ — тӧдӧны бура и тшӧкыда ӧтдортӧны мам кывнысӧ (торйӧн нин каръясын). Медбӧрти С. Лаллукка видлалӧ, кыдзи вӧдитчӧны чужан кывъяснас финно-угръяс. Комияс йылысь сёрнитігӧн автор мыджсьӧма ИЯЛИ-ын уджалысь М. Б. Рогачевлӧн уджъяс вылӧ.
«Нациякостса гӧтрасьӧм» юкӧнын финскӧй туялысь видлӧма тӧдмавны, кыдзи асыввывса финно-угръяс пырӧдчӧмаӧсь нациякостса бракъясӧ. Россияса уна республикаын татшӧм гӧтрасьӧмъясыс ёна ӧддзӧдӧны кӧреннӧй войтыръяслысь ассимиляциясӧ, кывкӧрталӧ авторыс. Войнаӧдз кӧ сэтшӧм бракъясыс вӧлісны шочӧсь, то ӧні зэв тшӧкыда овлӧ татшӧмторйыс. Талы отсалӧны индустриализация, урбанизация, «перспективатӧм» сиктъяс бырӧдӧм, республикаысь ортсыӧ овмӧдчӧм и с. в. Медся уна нацияяскостса гӧтрасьӧмыс коми-зыряналӧн (став семьясьыс нёльӧд пайыс комиа-роча), сы бӧрын мунӧ мордва, удмуртъяс и мариецъяс. Коми АССР-ӧ ортсысянь миграцияыс вӧлі вывті ён, некутшӧм финно-угор республикаын татшӧмыс эз вӧв. Унджык ортсысянь вайӧм либӧ воӧм йӧзыс вӧліны гӧтыртӧм мужичӧйяс. Коми районъясса сиктъясӧс вӧлі «кизьӧртӧма» вӧр посёлокъясӧн, кытчӧ кызвыннас и воалісны выль йӧз.
Бӧркывъяс Сеппо Лаллукка кыв кӧрталӧ став видлалӧм озыр материалсӧ. Сійӧ зэв видзчысьӧмӧн (весигтӧ скептическӧя) донъялӧ «перестройка» вояс, уна лыда чукӧстӧмъяс и оз лыддьы, мый регыдӧн лоас асыввывса финно-угор войтыръяслӧн бӧр ловзьӧмыс. Бур пӧ нин, сувтасны кӧ войтыръяслӧн киссян тенденцияясыс. Збыль, ӧти кӧсйысьӧмъяснад, кыдзи вӧчӧны ӧні Россияса, и Коми ССР-са правительствояс, нинӧм он веж. Дерт, видлалан небӧгас эм и мукӧд интереснӧй материал. Эска, мый тайӧ гижӧдыс лоӧ коланаӧн Комиын олысь журналистъяслы, чужан му тӧдмалысьяслы, велӧдысьяслы и гижысьяслы. Жаль, дерт, мый татшӧм небӧгыс абу гижӧма рочӧн. Гашкӧ, водзӧ вылӧ авторыс и дасьтас коркӧ сэтшӧм удж (рочнас сійӧ кокниа сёрнитӧ). Ӧд сэки позис рӧдвуж войтыръяс йылысь лыддьыны уналы: депутатъяслы, «ыджыд воклӧн» ныв-пиянлы и. Колис сӧмын сины С. Лаллуккалы водзӧ туявны Россияса финно-угор войтыръясӧс.
