КОМИ РЕСПУБЛИКАЛӦН МОГ
Лёк ногӧн шмонитіс историяным коми войтыркӧд, ас республикаын уна помка вӧсна сійӧ лои тьӧтпом ныв кодь, кызвынсӧ сиктъясын оліг йывман выйӧдз воӧ, а коми кывйыс абу весиг быть велӧдана кыв аслыныслы. Коми му зэв озыр му, сы пытшкын Менделеевлӧн став системаыс йӧршитчӧма, гӧгӧр сулавліс мича вӧр, сэні оліс лыдтӧм-тшӧттӧм звер-пӧтка. Быттьӧкӧ, став позянлуныс эм лючки сӧвмыны став йӧзыслы и медводз татчӧс нэмӧвӧйся войтырлы — комияслы. Да и вӧвлӧм СССР-лӧн тэчасыс и этшыс быттьӧкӧ бытьӧн дорйӧ и видзӧ ичӧтджык лыда войтыръясӧс, да и век та йылысь миянлы дольлісны. Но олӧмыс, вӧлӧмкӧ, партиялӧн да государстволӧн сёрни-басниысь ёна нин торъявлӧма лёк вылӧ, и сӧмын неважӧнъя кадӧ та йылысь позис шуны веськыда. Дерт, комилӧн став национальнӧй кризисыс тыр-бура тӧдчис нин 70-ӧд воясӧ, но гӧрддзасис сійӧ ёна водзджык, 20–30 воясӧ на, кодыр гӧгӧрвоана лои Центрса веськӧдлысьяслӧн нырвизьыс — союзлӧн ӧтувъя интересъяс могмӧдӧм вӧсна сӧвмӧдны миян муын индустриализация, босьтны сырьё. Ӧтувъя интересъяс вӧсна топӧдӧм-дзескӧдӧма лои ичӧт войтырлӧн праваяс.
Буретш сы вӧсна и лои унджык лёкторйыс миян му вылын, некод эз урчит комияслысь интересъяссӧ шахтаяс да заводъяс кыпӧдіг, бокысь йӧзӧс вайигӧн. Чайтӧны вӧлі, мый индустрия сӧвмӧм быд ногыс бурмӧдас став Союз-империяын олӧмсӧ, и тшӧтш Коми ССР-ын быд пельӧсын оланногыс бур вылӧ вежсяс. Но эз тадз ло. Олӧмыс лои дзик сідзи, кыдзи гижліс Тима Вень 20-ӧд воясӧ на:
Гежӧдмас-шочаммас вӧръяс;
Кушмалас пармаяс-ягъяс;
Гудыртчас, няйтчалас юяс,
Синва кодь сӧстӧм ва пемдас...
Лӧнь гажыс бырӧ,
Важ сьылӧм кусас,
Чужан кыв
Мисьтӧммас, торксяс.
Помкаыс — дзоньнас Союзса вывті нин централизуйтӧм экономика эз тӧждысь йӧз вӧсна. Саудовскӧй Аравиялӧн мусирыс сӧмын вӧчис пустынявывса мусӧ мирын медозыр дзоридзалысь странаӧн. Коми мулӧн озырлунъяс и коктӧммӧдісны татчӧс войтырӧс — сикт лючки эз сӧвмӧдны, сёян-юансӧ век ортсыысь вайӧм вылӧ надейтчиг. Збыльысьсӧ медшӧр помканас ӧнія дзескыдлунсьыс лоӧ сійӧ нырвизьыс, код кузя нуӧдіс коммунистическӧй партия странанымӧс, Ленин-Сталинлӧн социализм гӧгӧрвоӧмыс и олӧмӧ пӧртӧмыс.
Экономикалӧн пӧлӧн-вежыньӧн сӧвмӧмыс петкӧдлӧ, мый Коми кыдзи политическӧй система век бура кывзысис Центрлысь, асшӧрлуныс сылӧн эз вӧвлы. 20-ӧд воясӧ коми коммунистъяс унатор вӧчисны збыль асшӧрлун шедӧдӧм вӧсна, веськӧдлысьяс кӧсйисны кыпӧдны промышленность и транспорт, но эз сэтшӧм масштабӧн и сэтшӧм ногӧн, кыдзи лои бӧрыннас. 20-ӧд воясӧ Коми областьын став йӧзсьыс 80 сайӧ процентыс вӧліны комияс, и быд олысь вӧсна тӧжд вӧлі и коми йӧз вӧсна тӧждӧн. 70 сайӧ воӧн серпасыс вужвыйӧ вежсис, кыпалісны каръяс, кытчӧ овмӧдчисны кызвынсӧ бокысь воӧм йӧз — мигрантъяс. Найӧ олӧны (унджыкыс) бур керкаясын, босьтӧны унджык сьӧм, а коми йӧз вердӧны найӧс и виньгыртӧны омӧльтчӧм-киссьӧм сикт-грездъясын. Коми сикт да абу коми кар костын торъялӧмыс перестройка воясӧ ёна нин ёнмис-паськаліс. Ӧні кӧ ловзьыліс Д. Батиев да видзӧдліс коми йӧзлӧн олӧм вылӧ, лоис гашкӧ и антикоммунистӧн. Коми республикалӧн правительство да обком уна дас во чӧжӧн сӧмын мода вылас тӧждысьлісны коми кыв да культура вӧсна, а коми веськӧдлысьяс збыльысь лыддьылісны, мый некутшӧм торъя тӧжд та могысь оз и ков, а збыльысьсӧ чужан культура дорӧ веськодьлуннас да кӧдзыдлуннас «петкӧдлісны» ассьыныс «интернационализмсӧ» — налы пӧ национальность нинӧм на оз висьтав, найӧ пӧ видзӧдӧны олӧм вылас паськыдджыка.
Вужйыс тайӧлӧн вӧлі Сталинлӧн 1936 вося Конституция, кӧні вӧлі мир пасьтала юӧртӧма, мый СССР-ын национальнӧй вопрос тырвыйӧ и бергӧдчытӧг решитӧма нин. Сійӧ кадсяньыс и кутісны сьывны коми кыв да культура дзоридзалӧм йылысь, ошйысьны ансамбльӧн, гижысьясӧн да мукӧдторйӧн. Со ӧд, эм пӧ нин тайӧ и тайӧ! Олӧмас жӧ мӧд ногӧн вӧлі. 30-ӧд вояс помын пуксьӧдалісны коми наукаын да культураын медбур йӧзсӧ, ас ногӧн мӧвпалысь веськӧдлысьяссӧ. Збыльысьсӧ кӧ, 1936 восянь коми кывйӧн вӧдитчӧмын мыйкӧ выльыс эз и чуж (телевидениеысь кындзи). Мӧдарӧ, чиніс на кывнас вӧдитчӧмыс. Колӧ улӧдз копыртчыны 20-ӧд воясся патриотъяслы сыысь, мый найӧ лӧсьӧдісны-ловзьӧдісны коми школа, театр, газет-журналъяс, небӧг лэдзӧм. Бӧръя 50 вонас веськӧдлысьясным сӧмын жугӧдлісны коркӧя вӧчӧмторсӧ, 1975 восянь эз ло коми кывъя ичӧт школа, куим пӧв чиніс книга лэдзӧм, 11 коми газет пыдди лоис 4. И тайӧ ставсӧ официальнӧй история лыддьыліс коми войтырлӧн культура дзоридзалӧмӧн! Историкъяс сьылісны сы йылысь, мый корисны политикъяс. Ми некыдз абу сӧгласӧсь сыӧн, мый быттьӧкӧ Коми ССР озыр республика. Видзӧдлам кӧ коми йӧзлӧн ӧнія олӧм вылӧ, сылӧн национальнӧй культура вылӧ, то тыдалӧ сӧмын гӧльлунным. Талунӧдз эз вӧв челядьлы ас кыв вылын газет, а орчча Архангельскӧй областьын лэдзӧны нин сэтшӧм газетсӧ, тшӧтш и ненец кыв вылын. Ӧти бур вежсьӧм бӧръя воясӧ и вӧліс — «Би кинь» журнал лэдзны заводитӧм.
Сӧвет власть кадӧ коми йӧзлӧн демографияын вежсьӧмъяс рӧмпӧштанын моз тыдалӧны вӧвлӧм СССР-ысь йӧзӧс лыддьӧмъясын (переписьясын). Неважӧн лоины тӧдсаӧсь 1989-ӧд вося йӧзӧс лыддьӧмлӧн национальностьяс серти лыдпасъяс. Та йылысь гижліс Л. Жданов «Красное знамя» газетын 1990 вося май 23 лунӧ. Демографияын вежсьӧмъяс и неуна оптимизм миянлы содтӧны и ӧттшӧтш ёна на нормӧдӧны. Коми войтырлӧн ӧтувъя лыдыс Коми ССР-ын, збыльысь, содӧма. Миян республикаын ӧні олӧ 291,5 сюрс коми морт, а СНГ-ын ставнас 345 007 коми-зырянин. 1979 вося лыдпасъясӧн кӧ ӧткодявны, то коми-зыряналӧн ӧтувъя лыдыс содӧма 326 700 мортсянь 345 007-ӧдз. Но такӧд ӧттшӧтш комиӧн сёрнитысь йӧзлӧн лыдыс ёна чинӧма. Ӧні став коми йӧзсьыс чужан кывсӧ тӧдӧ Коми ССР-ын сӧмын 75 процентыс, а став пиысь 70 прӧцент. Мӧд ногӧн кӧ, 1989 воын странаса коми йӧз пиысь чужан кывсӧ оз тӧд быд коймӧд мортыс. Тадзи кӧ кыв воштӧмыс кутас мунны и водзӧ, то 2050-ӧд воясӧ коми кыв дугдас лоны ловъя кывйӧн, дзикӧдз вошас олӧмсьыс. А тайӧ вежӧртӧ и войтырыслысь бырӧмсӧ, сылысь дзикӧдз рочмӧмсӧ.
Коді нӧ быть должен тӧждысьны коми кыв видзӧм вӧснаыс — Москва, ООН, Ен али коді?
Коми кыв видзӧм, сійӧс сӧвмӧдӧм — буретш Коми автономиялӧн, национальнӧй государство сяма организациялӧн могыс. Тайӧ гӧгӧрвоана ӧні нин уналы. И некод быттьӧкӧ талы паныд оз сувт ни оз вензьы. А мый збыльысьсӧ вӧчсьӧ коми кыв видзӧм могысь ӧні либӧ бӧръя вит вонас, кодъясӧс велалӧмӧн нин нимтӧны перестройка кадӧн? Демографиялӧн бӧръя вежсьӧмъясыс ёнджыка на та боксянь майшӧдлӧны. Республика юрӧн и кокӧн вӧйӧ водзӧ индустриализацияӧ, кыпӧдӧны выль заводъяс, газопроводъяс, вайӧны содтӧд йӧзӧс, миграция ортсысянь оз чин, а содӧ на. Коми войтырлӧн лыдыс республикаын олысьяс пиын чиніс нин 23 процентӧдз. Весигтӧ сиктса районъясысь татчӧс войтыра йӧзлӧн лыдыс чинӧма 17 сюрс вылӧ, тайӧ инмӧ Кӧрткерӧс, Изьва, Сыктывдін, Емдін, Печора, Койгорт, Луза бердса районъяслы. Сыктыв районын 1979 восянь комияслӧн лыдыс абу и содӧма. Коми йӧз овмӧдчӧны каръясӧ и сэні рочмӧны, челядьыс налӧн оз нин тӧдны мам-батьлысь кывсӧ. Миян войвывса вӧр-ва оз вермы видзны та мында йӧзсӧ, некутшӧм странаын оз овмӧдны сымда йӧзӧс буретш войвылӧ. Коми войтыр жӧ кызвыннас, торйӧн нин сиктса йӧз, олӧны локтӧм роч кывъя йӧзысь сьӧкыдджыка, гӧльджыка. Быттьӧкӧ эськӧ и РСФСР-са, и Коми ССР-са правительствояслы колӧ веськӧдлыны и регулируйтны став демографическӧй процесснас, индустрия сӧвмӧмнас. Но збыльысьсӧ тайӧ сӧмын овлӧ кабала вылын. Бурланьӧ вежсьӧмъяс оз на тыдавны. Бӧръя воясӧ демография боксянь абу лючки оласногыс став республика пасьта нӧшта на омӧльтчис: сымда йӧзсӧ миян видз-му овмӧс вердны вермытӧм вӧсна кӧ унджык сёян-юансӧ войдӧр ортсыысь вайлісны, то ӧні РСФСР-са областьяс дугдісны ыстыны сёянсӧ весиг урчитӧм фондъяс мында. Лоис сідз шусяна сёян-юанӧн дзескӧдана блокада. Вермас лоны, мый регыд «озыр» Коми ССР став сёянсьыс кутас вештысьны вӧрӧн да мупытшса озырлунӧн. Бартера вузасьӧм бара жӧ кучкӧ медводз унджык сиктса коми войтырлы: граница сайысь налы нинӧм оз вичмы. Ӧд шахтаясса, заводъясса, промыселъясса уджалысьяс медпервой курыштӧны аслыныс бур кӧм-паськӧм и сёян-юан. Сідзкӧ, войтыръяскостса напряжениеыс Коми муын содӧ и водзӧ на вермас содны. Коми йӧзыд ёна терпитысь йӧз, но ӧд и найӧ вермасны корны правительствонымӧс дорйыны асьнысӧ, и оз сӧмын бур кывйӧн. Збыль ӧмӧй колӧ вайӧдны олӧмсӧ веськыда зурасьӧмӧдз миян войвывса му вылын?
Бӧръя воясӧ зэв этша мый вежсис и коми кыв сӧвмӧдӧм боксянь, эз чуж збыль национальнӧй театр, коми школа эз на бӧр вужъясь олӧмнымӧ. Сыктывкар шӧрысь ог аддзӧ магазинъяслысь, кафеяслысь, уличьяслысь коми нимъяс. Быттьӧкӧ ставыс джӧмдіс. Коді должен видзны коми войтырлысь кывсӧ, культурасӧ, дорйыны сылысь национальнӧй интересъяссӧ? Бара жӧ Коми автономия, сылӧн выль парламентыс. Сӧмын мый сійӧ вермас вӧчны, сэні кӧ унджык депутатыс оз аддзы, оз гӧгӧрво татчӧс войтырлысь дойсӧ, сылысь сьӧкыдлунъяссӧ. Сэтчӧ жӧ и выль парламентлӧн уджыс век бергалӧ административнӧй да кӧзяйственнӧй визь гӧгӧр, он кывлы пӧшти нинӧм кӧреннӧй войтырлӧн тӧждъяс да проблемаяс йылысь. Бӧрйӧма роч кывъя йӧзӧс не сӧмын президентӧ, но весигтӧ культура да йӧзӧс велӧдан министръясӧс. А бӧръя кык пост вылас быть колӧны коми кыв тӧдысь специалистъяс. Кыдзи тайӧс позьӧ донъявны, национальнӧй политикаын выль шедӧдӧмторъяс ли мый? Гӧгӧрвоана сӧмын ӧти, депутатъяслӧн корпусысь унджыкыс лыддьӧ Коми ССР сӧмын на кыдзи веськӧдлан да кӧзяйствуйтан система и некыдзи сійӧс оз йит коми войтыркӧд, сылӧн национальнӧй интересъяскӧд. Да и та йылысь сёрниыс оз мун. Татшӧм ногӧн и войдӧр, и ӧні Коми ССР нинӧмӧн на оз торъяв РСФСР-са орчча областьясысь. Весигтӧ республиканымлӧн веськӧдлысьыс эз ло коми морт. Татшӧмсяма государственнӧй этшыс миян кольӧма важысянь, 50–70-ӧд воясӧ артмӧм структураысь. И перестройка вояс та дорӧ нинӧм на эз содтыны, эз вежны, а, гашкӧ, и омӧльтісны на. Войтырӧс да сылысь кывсӧ вунӧдӧм, кедзовтӧм, сы вӧсна тӧждысьтӧмыс вужъясьӧма и Коми ССР-са ӧнія Конституцияӧ. Мый жӧ сэні пасйӧма кореннӧй войтыр йылысь?
Медводз таӧдз видзӧдлам, мый жӧ вежӧртӧ либӧ должен вежӧртны национальнӧй автономияыс. Мый вӧсна сійӧ колӧ, кутшӧм сылӧн могъясыс, мыйла вӧлі котыртӧма СССР-ын 20-ӧд воясӧ автономнӧй республикаяс.
В. И. Ленин ногӧн, сӧветскӧй автономиялӧн эмӧсь татшӧм шӧр принципъяс: автономия — сӧветскӧй социалистическӧй нациялӧн сэтшӧм государственнӧй организация, код отсӧгӧн нацияыс пӧртӧ олӧмӧ ассьыс самоопределение вылӧ право и кутӧ суверенитет, асшӧрлун. Автономия панӧны национальнӧй подув вылын кутшӧмкӧ войтырлӧн историческӧй оланін. Сӧветскӧй автономия сетӧ став позянлунсӧ сӧвмӧдны национальнӧй культура, лӧсьӧдны ас кывъяс вылын челядьӧс велӧдан школа. Государственнӧй уджыс мунӧ сэтчӧс войтырлӧн кыв вылын либӧ ӧтпырйӧ некымын кыв вылын (БСЭ, Москва, 1970, 1 т., 162 л. б.). Тайӧ ставыс теория, лоны колантор. Коми ССР-ын ӧнія став олӧмкӧд ӧткодялӧмыс яръюгыда петкӧдлӧ, кутшӧма торъялӧны автономия йылысь декларацияяс збыль олӧмсьыс.
Мый жӧ гижӧма Коми ССР-са ӧнія Конституцияын коми войтыр йылысь? Коми войтыр (нация) кывтэчас сэні весиг оз и паныдасьлы, сӧмын некымынысь пырмунігмоз гарыштӧма коми кыв йылысь. Кутшӧм жӧ сылӧн статусыс, кутшӧм права да гарантия сетӧма сылы республикалӧн медшӧр законас? 39-ӧд статьяын гижӧма, мый велӧдчӧм вылӧ право могмӧдӧма тадзи:
Миян думысь, талунъя национальнӧй сӧвмӧдан программа оз вермы бырӧдны чӧжсьӧм сьӧкыдлунъяссӧ, ӧд сійӧ абу подулалӧма ни сьӧмӧн, ни материальнӧй базаӧн, ни йӧзӧн, кадръясӧн. Сійӧ коляс сӧмын кабалавывса прожектӧн. Колӧ коми кыв да культура вӧсна государстволӧн, Коми республикалӧн збыль тӧжд. А та могысь парламентлы колӧ лючкиа артыштны, мый вӧсна колӧ буретш Коми республикаыс, автономияыс. Национальнӧй интересъяс дорйӧм, кыв да культура вӧсна тӧжд колӧ медшӧр могъясӧн гижны и выль Конституцияӧ. Коми ССР кыдзи политическӧй структура сійӧн и торъялӧ мукӧд орчча роч областьясысь, мый тані олӧны коми-зыряна, кодъяс вӧсна збыльысьсӧ и котыртӧма республикасӧ. Сӧмын тайӧ медыджыд могыс вӧлі вуштӧма олӧмсьыс и вунӧдӧма бӧръя 50 во чӧжӧн. Мӧдарӧ на, коми войтырлӧн олӧмыс, кӧзяйствоыс, кывйыс и культураыс ёна омӧльтчисны. Гуга тӧждӧн олім нэм джынсӧ да аттьӧалім на таысь партияӧс да правительствоӧс.
Коми войтырлӧн кыкнан съездыс буретш и тӧдчӧдіс аслас резолюцияас медтӧдчана нырвизьяссӧ, кодъясӧ кутчысьны колӧ аслас уджын республикаса парламентлы и совминлы. Коми йӧзӧс мездан комитет сӧмын на жӧ котыртчӧ-чукӧртчӧ, кӧть кад нин конкретнӧй стӧч уджъяс панны. Оз ков вунӧдны, мый демографияын вежсьӧмъяс (локтӧм йӧзлӧн уна лыдыс) оз бырӧдны коми войтырӧс, сылысь интересъяссӧ. Коми йӧзлы некытчӧ эмигрируйтны, чужан муыс сылӧн тані. Ӧнія Коми ССР кӧ коляс кыдзи сӧмын административнӧй да кӧзяйствуйтан структура, коді нинӧмӧн оз торъяв орчча роч областьясысь, то бур вылӧ надея оз ло. Медлёкыс — коми кыв да войтырлӧн бырӧмыс — абу кивыв некодлы: ни коми йӧзлы, ни мукӧд национальностя йӧзлы. Роч кывъя территория воштас национальнӧй чужӧмбансӧ, а та вӧсна оз ло и национальнӧй республика кутӧм вылӧ некутшӧм подув. Либӧ вежны автономиялысь этшсӧ, либӧ дзикӧдз рочмыны коми войтырлы, бырны и республикалы. Коймӧд туйыс абу.
Коми йӧзлӧн медводдза да мӧд чукӧртчӧм вылын на ми кӧсйывлім сёрнитны сы йылысь, кыдзиджык эськӧ водзӧ нуӧдны Комиын национальнӧй политика, бурмӧдны войтыръяскостса йитӧдъяс. Но Президиумын пукалысь гырысь чина йӧз кывсӧ сеталісны эз сёрнияслӧн тӧдчанлун сертиыс, а география серти — мед быд районысь сёрнитісны (веськодь мый шуасны). Кыв сетлісны весиг СССР-лӧн Медыджыд сӧветса кык депутатлы, кодъяс асьнысӧ петкӧдлісны олӧмсьыс ылӧ кольӧм йӧзӧн, быттьӧкӧ абу татчӧс олысьясӧн. Кӧсъям тані дженьыдика юӧртны миян мӧвпъяс йылысь.
Сёрнитны кӧ коми войтыр йылысь, то век бурджык видзӧдны водзӧ, кольӧма вӧснаыс синва кисьтны нинӧмла, оз ӧд весьшӧрӧ шуны — киссьӧм ватӧ пӧ он курав, вошӧм чернад он лӧсась.
Модаӧн нин лои кӧні колӧ и кӧні оз век ыстысьны сы вылӧ, мый коми йӧзыс республикаын коли 23%. Но ӧд абу быдлаын на тадзи. Уна районын коми йӧзыс унджыкӧнӧсь (Кулӧмдін, Изьва, Кӧрткерӧс, Сыктыв, Луза бердса районъяс). Мӧд боксянь кӧ, рочӧн сёрнитысь йӧзыс абу жӧ ӧти пӧлӧсӧсь, на пиысь рочьяс 721 сюрс (58%), украинецъяс 104 сюрс (8%), белорусъяс 26 сюрс (2%), татара 26 сюрс (2%). И, дерт жӧ, колана национальнӧй политика нуӧдігӧн колӧ век тӧд вылын кутны демографияын тайӧ серпассӧ.
Съезд котыртысьясӧн вӧзйӧм резолюцияяс дасьтісны наукаын уджалысьяс: экономистъяс, историкъяс, кыв велӧдысьяс да биологъяс. Збыль национальнӧй политикаын, миян ногӧн, колӧ Коми ССР-са правительстволы ӧтувтны и экономика, и экология, и кыв да культура кузя резолюцияяс. Тайӧс олӧмӧ пӧртӧм могысь ми кӧсъям вӧзйыны со мый — торйӧдны коми йӧзлысь олан районъяссӧ и сэтчӧ веськӧдны кызвын тӧждсӧ. Шуам, нимтыны татшӧминъяссӧ коми этнохозяйственнӧй районъясӧн. Тайӧ сэтшӧм районъяс, кӧні ӧнӧдз комияс став олысь пиас унджыкӧнӧсь, кӧні кольӧма на ӧтпӧлӧс коми кывъя средаыс (Луза-Летка, Сыктыв, Сыктывдін, Эжва вожса, Изьва да Удора районъяс).
Татшӧм районъясас медшӧр могнас лоӧ — видзны и сӧвмӧдны коми йӧзлысь вӧр-васӧ (олан средасӧ), кӧзяйствуйтан системасӧ (видзму овмӧс, кӧр видзӧм, чери кыйӧм, кыйсьӧм и с. в.), не торкны коми кывъя средасӧ и тайӧ подув вылас сӧвмӧдны культура, искусство. Жугалас кӧ нин дзикӧдз коми сикт — бырам и ми, вошам мукӧд кывъя йӧз пӧвстӧ. Буретш татшӧм этнохозяйственнӧй районъяссӧ видзӧм вылӧ эськӧ колӧ уджавны миян планируйтан органъяслы да министерствояслы.
Мый жӧ колӧ, медым видзны коми этнохозяйственнӧй районъяс? Вайӧдам медшӧр корӧмъяссӧ:
1) ӧти-кӧ, оз ков овмӧдны сэтчӧ ортсыысь содтӧд йӧзӧс, колӧ кольны кызвынсӧ ӧтпӧлӧс коми кывъя олысьясӧс. Та могысь колӧ тупкыны сэтчӧ туйсӧ гырысь индустриялы, мупытшса озырлунъяс, найӧ кӧ эмӧсь колӧ кольны вӧрзьӧдтӧг, консервируйтны найӧс.
2) Мӧд-кӧ, колӧ кыдз позьӧ сӧвмӧдны комияслысь традиционнӧя кӧзяйствуйтӧмсӧ, видз-му овмӧс, чери кыйӧм, вӧралӧм. Коми этнохозяйственнӧй зонаын демография бурмӧдӧм могысь колӧ сӧвмӧдны и неыджыд, этша йӧза предприятиеяс, медводз вӧчны уджалан местаяс нывбабаяслы, сӧвмӧдны быт, лӧсьӧдны бур туйяс и с. в.
3) Коймӧд-кӧ, ёна чинтыны вӧр пӧрӧдӧм. Вӧр-ва кӧ сиктъяс гӧгӧр киссяс, тыртӧммасны сиктъяс, торксяс нэмӧвӧйся олан сямыс.
4) Нёльӧд-кӧ, буретш татшӧм районъясас и быть колӧ ёна паськӧдны коми кывлысь функцияяссӧ, пыртны сійӧс государствоӧн веськӧдлан сфераӧ, сиктсӧветса, совхозъясса документацияяссӧ нуӧдны комиӧн, юӧртӧмъяс, быдсяма нимъяс сетны кык кыв вылын. Сиктъясын бӧр ловзьӧдны ичӧт, этша йӧз лыда школаяс, клубъяс, сӧвмӧдны йӧзлысь культурасӧ.
Буретш тадзи, чайтам, и колӧ пӧртны олӧмӧ коми йӧзлысь асшӧр олӧм вылӧ правасӧ. Дерт жӧ, республикаса веськӧдлан Парламентын коми войтырлӧн палата да совминын национальнӧй департамент дорӧ содтӧдӧн. Пыдди пуктана лыддьысьысьяс, быдсяма сӧветъясса депутатъяс, вӧзъям юксьыны мӧвпъяснаныд.
