ГЕОРГИЙ ЛЫТКИН — КОМИ КУЛЬТУРА СӦВМӦДЫСЬ

Неважӧн Ленинградса Государственнӧй Публичнӧй библиотекаын вӧлі «Культурное наследие финно-угорских народов» выставка. Тайӧ небӧг выставка вылас, кодӧс котыртӧмаӧсь финнъяс отсӧгӧн, вӧлі коми учёнӧй Г. С. Лыткинлӧн книга — «Букварь зырянско-русско-церковно-славянский», кодӧс вӧлі лэдзӧма ас кадӧ Петербургын, мукӧд коми кыв велӧдан книгаяскӧд тшӧтш.

Кольӧм, 1990 воын Венгрияса Дебрецен карын, финно-угроведъяслӧн VІІ конгресс дырйи пермскӧй кывъяс туялан секция вылын Вашингтон карысь учёнӧй Кеннет Э. Нирадилысь ми кывзім доклад татшӧм сяма тема вылӧ — «Георгий Лыткин и проблемы преподавания русского и коми языков коми-язычным студентам». США-са лингвист, Конгресс библиотекаын уджалысь, босьтчӧма туявны миян ыджыд земляк Георгий Степанович Лыткинлысь олан туйсӧ, сылысь нималана уджъяссӧ. Но бергӧдчывлам на важас, Г. С. Лыткинлӧн олан кадӧ.

Г. С. Лыткинӧс пыдди пуктісны уналаын — Вӧлӧгдаса губернияын, Калмыкияын да с. в. Сідз, М. Швецов «Из прошлого» гижӧдын (йӧзӧдӧма «Вологодский листок» газетын 1913 вося январь 10 лунӧ) пасйӧ: «Г. С. Лыткинлӧн (сійӧ чужліс 1835 воӧ) уджыс вӧлі ёнджыкасӧ вичко служитан книгаяс зырянскӧй кыв вылӧ вуджӧдӧмын (тайӧ нёль Евангелие, Деяния, Псалтырь, Литургия І. Златоустлӧн)». Автор сідзжӧ пасйӧ «Пятисотлетие Зырянского края» да «Зырянский край при епископах пермских...» уджъяс. Но водзынджык на, 1911 воын сійӧ жӧ М. Швецовыс «Очерки по истории Вологодского края» книгаын ёна паськыдджыка донъяліс Г. С. Лыткинлысь уджсӧ да гижліс, мый Г. С. Лыткинлӧн уджъясыс сэтшӧм тӧдчанаӧсь, мый сьӧкыд восьтны мыйкӧ выльӧс наукаын тайӧ юкӧнас. Пыдди пуктісны учёнӧйӧс тшӧтш ас муын кыдзи культура кыпӧдысьӧс.

Г. С. Лыткин 1889 воын йӧзӧдіс Петербургын вель ыджыд книга. Нимыс сылӧн — «Зырянский край при епископах пермских и зырянский язык. Пособие при изучении зырянами русского языка». Г. С. Лыткинлӧн олӧм йывсьыс эз этша гижлыны нин республикаса прессаын, а вот тайӧ небӧг йывсьыс йӧзыс век на зэв этша тӧдӧны. Ӧд книгасӧ мӧдысь сэсся некӧн эз йӧзӧдлыны, сійӧс позьӧ аддзывны сӧмын гырысь библиотекаясысь да музейясысь. Печатайтӧма небӧгсӧ бур бумага вылӧ, мича гырысь шрифтӧн, ставсӧ чорыд коркаӧ кышӧма. Авторыс аслас уджас зілис пыртны сыӧдз йӧзӧдлӧм книгаясысь да ки помысь гижӧм материалъясысь ставсӧ, мый вӧлі инмӧ Коми мулӧн история либӧ кыв дорӧ. Та боксянь ӧти ногӧн зэв сьӧкыд шуны, мый йылысь тайӧ небӧгыс. Сійӧ быдтор йылысь — сэні гижӧма и история, и кыв, и фольклор йылысь.

Небӧгыс юкӧма: водзкыв бӧрын — кык раздел. Медводдзаас гижӧма 14–15 нэмъясса Коми му йылысь. Буретш книгасӧ лэдзигас, 1883 воын, пасйисны «Зырянскӧй крайӧс» Роч государство дорӧ йитӧмлы 500 вося дата, ӧд 1883 воын тырліс Пермса епископатлысь кафедра восьтӧмлы 500 во. Зэв уна гижӧма Вежа Стефанлӧн олӧм йылысь и коді сы бӧрын вӧлі епископнас — на йылысь. Содтӧд пыдди Г. С. Лыткин пыртӧма зэв тӧдчанаторъяс: зырянскӧй пас-календарь да стефандырся гижӧдъяс. Важ кад урчитан пасыс — квайт грана бедь, кытчӧ вундалӧма тӧлысьяс да лунъяс. Сэні жӧ авторыс вайӧдӧ и тӧлысьяслысь важ коми нимъяс: рака тӧлысь — март, кос му — апрель, ода кора — май и с. в. Орччӧн пыртӧма книгаӧ и Стефанлысь алфавитсӧ, шыпас йӧртӧдсӧ, а сідзжӧ важ гижӧдъясыслысь копияяссӧ, роч кыв вылӧ вуджӧдӧмӧн. І юкӧныс помасьӧ приложениеӧн, кытчӧ автор пыртӧма «Русско-вотско-зырянский словарь» да «Зырянско-вотско-русский словарь». Медводдзаӧн Г. С. Лыткин ӧткодяліс коми да удмурт рӧдвуж кывъяс, вӧзйис татшӧм ногӧн жӧ велӧдны и коми челядьӧс, медым найӧ аддзисны чужан кывйыслысь вужъяссӧ.

Книгалӧн мӧд юкӧнӧ пыртӧма «Зырянский язык», сійӧ грамматика сяма. Водзкывъяс висьталӧма зырянскӧй кыв йылысь, сёрнитлӧма сэки комиӧн 160.000 морт. Г. С. Лыткин торйӧдӧ 5 коми сёрнисикас: камаса, сыктывса, эжваса, изьваса, удораса. Литературнӧй кывлы подувнас коми учёнӧй босьтӧма сыктывса диалект, кыв помын быдлаын гижӧ вӧлі л — кыл, ныл. Кыдзи и быд грамматикаын, алфавит да сёрни шыяс бӧрын висьталӧма кывсикасъяс йылысь. Зэв тӧдчана сійӧ, мый Г. С. Лыткин тані медводдзаӧн сетіс ас коми лингвистическӧй терминология: ним, нимвежтас — местоимение, нимбӧрсӧд — кывбӧр, йитӧс — союз да с. в. Ӧнія, быдӧнлы тӧдса коми падеж нимъяс пыртіс тшӧтш Г. С. Лыткин. Грамматика бӧрас автор вайӧдӧ «Зырянско-русский словарь» и «Вотяцко-русский словарь». Водзӧ печатайтӧма коми фольклорысь вель унатор — мойд, бӧрданкыв, сьыланкыв, нӧдкыв да шусьӧг. Ставсӧ вуджӧдӧма роч кыв вылӧ. Сідз жӧ сетӧма и роч мойдъяс, басняяс да сьыланкывъяс, коми вылӧ вуджӧдӧмӧн. Мыйла буретш тадзи лӧсьӧдіс небӧгсӧ Г. С. Лыткин? Кутшӧм мог сы водзын вӧлі?

Г. С. Лыткин бура аддзис Коми муын ХІХ нэмса школаяслысь сьӧкыдлунъяссӧ. Быдлаын сэки велӧдісны рочӧн, коми школа эз вӧв. Царскӧй правительство, кыдзи тӧдса, нуӧдіс этша лыда йӧзӧс рочмӧдан политика. Сэки роч кыв тӧдтӧм челядь эз велавны грамотаӧ, унаӧн эновталісны школаяссӧ. Г. С. Лыткин сэки нин вӧзйис вӧчны ичӧт (начальнӧй) школа коми кыв вылын. Коми челядь мед велаласны лыддьысьны и гижны комиӧн, а сэсся нин велӧдчасны роч грамотаӧ. Та могысь и гижӧма вӧлі видлалан небӧгыс.

Колӧ шуны, мый нималана землякнымлӧн тайӧ небӧгыс вӧлі зэв тӧдчанаӧн ХІХ нэмлӧн мӧд джынйын коми кыв велӧдӧмын. Ӧти-кӧ, сэтчӧ пырис зэв уна материал, коді вӧлі Лыткинӧдз кӧнсюрӧ разі-пели йӧзӧдлӧма, унатор авторыс босьтліс П. И. Савваитовлӧн грамматикаысь. «Зырянский край...» книга вӧлі и коми фольклорӧн тӧдмӧдысьӧн, и коми да удмурт кывъяс ӧткодялан уджӧн. Быд коми кыв дорӧ вӧлі вайӧдӧма удмурт кыв, шуам, эзысь (азвесь) серебро; ош (гондыр) медведь да с. в. Дерт, кыдзи и вӧлі лӧсялӧ кадыслы, книгаас пыртӧма царӧс да енмӧс ошкан-величайтан сьыланъяс да молитваяс.

Уна дас во чӧжӧн Г. С. Лыткинлӧн небӧг серти велӧдісны коми кыв Россия пасьтала и мукӧд ыліджык муясын. Зэв жаль, мый ӧнія йӧз пӧвстысь этшаӧн тӧдӧны тайӧ важ, но быд пӧлӧс информацияӧн озыр книга йывсьыс. Но сійӧс бура тӧдлісны и историкъяс, и краеведъяс.

Вӧлі эськӧ зэв бур, позис кӧ факсимиль ногӧн выльысь йӧзӧдны тайӧ сё вося книгасӧ. Таысь ыджыд аттьӧ эськӧ шуисны республикаса учёнӧйяс, велӧдысьяс, краеведъяс — чужан му тӧдмалысьяс.

Колӧ содтыны, мый ичӧт челядьлы дасьтыссис и мӧд книга — ыджыд небӧглӧн юкӧн. Со мый гижӧ аслас письмӧын Г. С. Лыткин Д. Н. Соловьевлы (кыдзи индӧма архив документын, «Синод бердса Училищнӧй сӧветса членлы») челядьлы лыддян книгаяс йылысь, кӧні вайӧдӧма фольклорнӧй произведениеяс:

«Глубокочтимый Дмитрий Николаевич.

При сем посылаю экземпляр — «І книга для чтения. Зырянские народные произведения». Это — единственные в печати произведения народного творчества зырян. Язык — прелестный... Через И. В. Ковальского экз. я передал в Училищн. Сов. (совет — авт.) при С. Синоде и предложил, чтобы Уч. Сов. уплатил в Син. типогр. (Синодальную типографию — авт.) за это издание и разослал бы его (950 экз.) по церковно-приходским школам. Ковальский передавал мне, что нужен отзыв о книге и потому книга отправлена в Вол. губ. (Вологодскую губернию — авт.)... (или в Устюг, или в Усть-Сысольск)... В син. типографию я уже уплатил 132 р. и просил типографию задержать 950 экз. до решения Уч. Сов. ...Для меня важен вопрос: как Уч. Сов. посмотрит на это произв.: допустит ли в церк.-пр. (церковно-приходской — авт.) школе или не допустит, и по какой причине не допустит. Отвергать акад. (академическое — авт.) правописание нельзя, так как это единственно правильное правописание; при том же Св. Синодом издан букварь с этим правописанием, незнанием которого оговариваться нельзя. Букварь есть, научись читать. Научишься читать — будешь правильно писать...» (Г. С. Лыткин гижлӧма тайӧ письмӧсӧ 1902 воын, февраль 6 лунӧ. Письмӧыс Ленинградса архивысь.)

Сёрниыс тані мунӧ торъя ичӧт издание йылысь, кытчӧ пырисны фольклорнӧй произведениеяс, кодъяс, кыдзи нин казьтылім, тӧдсаӧсь тшӧтш сылӧн «Зырянский край при епископах пермских и зырянский язык» книга серти. Тӧдчӧ, мый коми учёнӧй тӧждысис коми лыддьысьысьяс понда.

Г. С. Лыткин тӧждысис не сӧмын коми йӧзлӧн историческӧй паметь йылысь, но сідзжӧ коми йӧзлӧн «художествоа» воспитание вӧсна. Письмӧясын сійӧ вензис Усть-Сысольск карысь выль Стефановскӧй вичкоса ӧбразъяс йылысь — кӧсйис, мед сэні вӧлісны эськӧ бура серпасалӧм ӧбразъясыс тшӧтш и гижӧдаӧсь. Лыткин водзмӧстчӧмӧн да отсӧгӧн вӧлі мӧдӧдӧма Петербургса Исаакиевскӧй соборысь серпасалӧм енъяс (ӧбразъяс) миян карса вичкоӧ. «Пятисотлетие зырянского края» уджын сійӧ сідз жӧ сёрнитӧ живопись йылысь, бура серпасалӧм вичко енъяс йылысь... Сійӧ тӧдіс Европаса история да культура, гижліс унатор йылысь.

Г. С. Лыткин ёна, став олӧм чӧжыс, эскис бур делӧяслы да зэв ёна — бур кывлы. Сэки жӧ олӧмыс сылӧн ёна вежласис, но сійӧ некор эз вунӧдлы коми йӧз вӧсна ыджыд тӧждлунсӧ.

Дерт, миян карын колӧ Г. С. Лыткинлы, нималана коми мортлы, ӧшӧдны казьтылана пӧв, да колӧ водзӧ на велӧдны сылысь, коми культура вӧсна тӧждысьысь учёнӧйлысь, олан туйсӧ.