АБУ ӦТКОДЬ ВЫНАӦСЬ
Доктор Сеппо Лалуккалӧн сёрниыс бара на петкӧдлӧ ӧнія Перымса да Волга бердса кывъяслысь жебмӧм. Но Коми ССР-ын тайӧ лёкторйыс (йӧзыслӧн рочмӧмыс, кыв вежӧмыс, кывйӧн вӧдитчӧмын дзугсьӧмъясыс) миян муын нин артмӧм аслыспӧлӧслунъяс вӧсна тӧдчӧ нӧшта на ёнджыка.
Ӧти-кӧ, Коми лоис сідз шусяна «интернационализм школаын» аслыссяма полигонӧн, кыдзи неважӧн на нимтылісны Коми мунымӧс. Миянын ӧні рочмӧны уна дас сюрс воӧм морт, сёысь унджык национальностя йӧз, на лыдын тшӧтш и комияс.
Мӧд-кӧ, коми кыв да культуралы тайӧ сьӧкыд условиеясын сэкся Коми АССР-са веськӧдлысьяс бӧръя 30 во чӧжнас эз дорйыны кывсӧ, а мӧдарӧ, босьтісны коми нациялы паныд веськӧдӧм нырвизь — пондісны вӧтлыны и бырӧдны коми кывсӧ государствоӧн веськӧдлан сёрниысь, печатьысь, небӧг лэдзӧмысь и школаысь. Миян историкъяс тайӧ нырвизьсӧ ӧнӧдз на нимтӧны ленин нога национальнӧй политикаын тырмытӧмторъясӧн, кӧть и неважӧн на сійӧ жӧ йӧзыс быд пельӧсын сьывлісны миян кыв да культура дзоридзалӧм йылысь.
Збыль, коми кывным ӧні йӧршитчӧма йӧз олӧмын медся сайӧдаинас. Сэні, кӧні коми кывнас ӧні кыдзкӧ вӧдитчӧны на, миянӧдз колис 20–30-ӧд вояссянь. Сӧмын, гашкӧ, телевидениеын коми кывйыс лои выльторйӧн 60-ӧд воясӧ. Ӧнӧдз кадръяс дасьтан политикаыс вӧлі веськӧдӧма сӧмын сы вылӧ, медым могмӧдны школаын, печатьын, радиоын уджалысь специалистъясӧн. Да и век вӧлі оз тырмы кыв тӧдысь йӧзыс. 50–60-ӧд воясӧ кӧ коми кывйыс зумыда на вӧлі кутчысьӧ йӧз пӧвстын, то ӧні не сӧмын карса семьяысь, но и сиктса уна керкаысь коми кывсӧ кывлан век шочджыка. Сеппо Лалуккаӧн восьтӧмторйыс эз чуж сӧмын некымын дас во сайын вӧчӧм шыбӧльяс понда, тайӧ СССР-ын кыв политика нуӧдан законӧн артмӧдӧм чужтас. 30-ӧд воясын кӧ Комиын вӧдитчисны кык государственнӧй кывйӧн, то 40-ӧд вояссянь коми кывсӧ вӧлі вештӧма нин бокӧ. 30–50-ӧд воясын роч кыв вӧлі ГУЛАГ империялӧн уджалан кывйӧн, а Коми му збыльысьсӧ вӧлі тайӧ гуся империяыслӧн Европа войвывса юкӧнӧн. Содта нӧшта, мый коми кывлӧн проблемаясыс официальнӧя «бырисны» СССР-лысь 1936 вося Конституция вынсьӧдӧмсянь, кор вӧлі мир пасьтала юӧртӧма социализмлӧн вермӧм йылысь, а сідзкӧ и нацияяскӧд йитӧм — нацияяслӧн сӧльнитчӧм — вопрос олӧмӧ пӧртӧм йылысь.
Сійӧ кадсяньыс роч кывлӧн доныс век ёнмис и ёнмис. Сідз, 1938 восянь уджалӧ СССР-са Совнаркомлӧн указ, код серти роч кыв колӧ быть велӧдны странаса быд гражданинлы. Уна дас во чӧж пӧльтісны научнӧй коммунизмысь войтыръяслӧн регыдъя кадӧ сӧльнитчӧм йылысь мӧвп. 60-ӧд вояс заводитчӧмсянь зіля ошкисны и ышӧдісны социалистическӧй йӧз котырлысь интеграция да интернационализация. Сідз шусяна интеграциясӧ нуӧдӧны вӧлі коми кыв дзескӧдӧмӧн. Шуам, 60 воясӧ чинтісны куим пӧв коми небӧг лэдзӧм, коми кывъя газетъяс, а 70 вояс шӧрын коми кыв, кыдзи йӧзӧс велӧдан кыв, вошис и ичӧт школаысь.
Ме казьтывла Сыктывкарса университетын велӧдчан вояс, кор велӧдысьяс веськыда шулісны, мый миян войтырлӧн мӧд войтыркӧд сӧльнитчӧмыс (кывлӧн ассимиляцияыс) — объективнӧй, дзик ӧти и зэв колана лоӧмтор. Дерт, тайӧ йӧзыс ӧні «перестроитчисны», кыдзи талунъя кадыс тшӧктӧ. Но найӧ велӧдісны-пӧрйӧдлісны эз этша йӧзӧс. И вот татшӧм ногӧн, Коми муын став национальнӧйсӧ ӧтдортӧмӧн, роч кывлӧн йӧз олӧмын ыджыдалігӧн лои быдтӧма коми йӧзлысь эз ӧти кӧлена. Войтырнымлӧн асьнысӧ нацияӧн вежӧртӧмыс и комиӧн сёрнитны кужӧмыс омӧльтчӧ кӧленасянь кӧленаӧдз, но медъёна тайӧ тӧдчӧ ӧнія том йӧзлӧн. Налӧн ӧнӧдз на абу аслас коми кывъя эстрада, театр. Зэв жаль, но тӧдчымӧнъя бурлань вежсьӧмъяссӧ та боксянь том йӧз пиысь он на казяв. Коми да роч кывъяслӧн абу ӧткодь юридическӧй статус — роч кывсӧ кыпӧдлісны вылӧ. Роч кывлӧн, позьӧ шуны, эм колониальнӧй кыв статус: сійӧс быть колӧ тӧдны, медым босьтны аттестат, велӧдчыны водзӧ, служитны армияын, босьтны колана профессия. Государствоӧн веськӧдлӧны сӧмын роч кыв вылын, сійӧс ми век кылам шӧр телевидениелӧн да радиолӧн каналъяс кузя. Мӧд боксянь кӧ, коми кыв тӧдӧмыс некытӧн оз ков, сӧмын роч кыв лоӧ государственнӧйӧн. Дзик жӧ тадзи вӧлі сё во сайын, кор Коми му вӧлі Россия империялӧн юкӧнӧн.
Босьтам со татшӧмтор. Шуам, быдмӧ сиктын зонка да сёрнитӧ гортас комиӧн. Но детсадсянь нин сійӧс быдтӧны-велӧдӧны роч кывъя программа серти, а коми кыв сетӧны сӧмын факультатив моз. Сідз шусяна национальнӧй школаын ӧнӧдз велӧдӧны рочӧн, татшӧм жӧ ногӧн ПТУ-ын, техникумын, вузын. Коми ССР-ӧ уджавны воӧм специалистъяс оз кужны сёрнитны миян кывйӧн. Но, шуам, зонка кӧсйӧ унджык лыддьысьны чужан кыв вылын. Но комиӧн челядь вермасны лыддьыны сӧмын неыджыд «Би кинь» журнал да неуна ас литература. Кӧсъяс кӧ, шуам, сійӧ лыддьыны Г. Андерсенлысь мойдъяс, то ковмас тайӧс лыддьыны сӧмын рочӧн, ӧд коми кыв вылӧ вуджӧдӧм литература абу. Ӧнӧдз оз на пет и шӧр арлыда челядьлы коми газет да журнал, радиоын и телевидениеын том йӧзлы торъя передачаяс абуӧсь жӧ. Коми кывлӧн статусыс зэв ичӧт и школаын, сійӧс позьӧ не велӧдны, а роч да мукӧд муясса кывъяс велӧдны колӧ быть: школа бӧрын на серти лоӧны экзаменъяс. Кытысь сэсся йӧз котырас чужас коми кывйыслӧн ыджыд авторитетыс?
Серпасыс, збыльысь, быттьӧкӧ шуштӧм. Некутшӧм петан туй оз тыдав. Коми йӧзӧн роч кыв бура тӧдӧмсӧ ӧд и пуктісны подув пыддиыс коми кывсӧ дзескӧдігӧн, школаысь сійӧс вӧтлігӧн. Быттьӧкӧ чужан кывным лоис ковтӧм, кор и сідз быдӧн гӧгӧрвоӧ роч кывсӧ. Тайӧ лёк висьӧм моз вужъясьӧма нин ӧнія коми йӧз вежӧрӧ, торйӧн нин веськӧдлысьяс пиӧ.
Доктор Сеппо Лалукка быттьӧкӧ юалӧ миянлысь петан туйсӧ, петкӧдлӧ, мыйӧдз вермас вайӧдны ӧтсяма билингвизмыс. Чайта, туйыс ӧти — коми кывлысь статуссӧ, сылысь авторитетсӧ бӧр ловзьӧдӧмын. Лача кутам и йӧзлӧн патриотизм кыпалӧм вылӧ.
Коми республикаын нуӧдлӧм конференцияяс вылын, коми войтырлӧн медводдза съезд дырйи, «Коми котыр» да коми йӧзӧс ловзьӧдан комитетлӧн уджын вӧлі вӧзйӧма лӧсьӧдны Коми ССР-са Верховнӧй Сӧветын коми войтырлысь палата, Совмин бердын котыртны национальностьяслысь комитет. Эм нин некымын программа. Зэв жаль, мый найӧ олӧмас пырӧны зэв ньӧжмыда, унджык мӧвпсӧ абу на весиг и видлалӧма Коми ССР-са Верховнӧй Сӧветын да Совминын. Колӧ пасйыны, мый коми кыв ловзьӧдны миян му вылын ӧні абу кокньыд. Йӧзӧс 1989 вося лыддьӧм серти, комиӧн сёрнитысьясыс республикаын тӧдчымӧн чинӧма. Сідз, коми национальностьӧн гижсьӧм 291,5 сюрс мортысь сёрнитӧ комиӧн сӧмын 216 787 морт. Республикаса став олысь пиысь тайӧ 17 процентысь неуна унджык. Литературнӧй кывйӧн сёрнитӧны, гижӧны и лыддьысьӧны нӧшта на этшаджыкӧн. Зэв бур, мый, коми сёрнисӧ ӧткодявны кӧ мукӧд финно-угор кывъяскӧд, сёрнисикасъяс ӧта-мӧдсьыс оз ёна торъявны, литературнӧй кыв унджыкыслы тырвыйӧ гӧгӧрвоана.
Ме чайта, мый колӧ пуктыны мог — сӧвмӧдны кык нога билингвизм — велӧдны и мукӧд кывъя йӧзлы коми кыв, ӧткодявны юридическӧя коми да роч кывъяслысь статуссӧ. Миян институтын дасьтыссьӧ Кывъяс йылысь законопроект, кӧні вӧзйӧма пыртны сэтшӧмтор, медым вынсьӧдны быть велӧдантор — коми кыв велӧдны кыдз коми йӧзлы, сідзи и мукӧд национальностьяса олысьяслы. Оз кӧ йӧзыс кутны тӧдны государственнӧй кывъяссӧ, «Кывъяс йылысь законным» некор оз кут уджавны. Дерт, олӧмас коми и роч кывйӧн ӧтмоза вӧдитчытӧдз ковмас зэв уна вын, кад и правительствосянь сьӧм. Но мӧд туйыс, тыдалӧ, абу. Кутасны кӧ рочьяс да мукӧд национальностя йӧз велӧдны коми кыв, то чужан кывйыслӧн авторитетыс и коми йӧзлӧн содас. Ӧткодясясны кыкнан кывйыс и кыдзи школаын велӧданторъяс.
Татшӧм воськолыс (велӧдны коми кыв быдӧнлы) вермас гӧгӧрвотӧмӧн лоны не сӧмын рочьяслы, но и кодлыкӧ коми йӧз пиысь на. Но тайӧ туйсӧ колӧ талявны, мӧдыс миян абу. Падмӧдӧ став уджсӧ сійӧ, мый унаӧн комияс пиысь веськодя видзӧдӧны ас кыв вылӧ, сёрнитны и гижны коланлуныс налӧн абу сӧвмӧма либӧ оз тӧдчы. Унаӧн лыддьӧны, мый сёрнитны и гижны комиӧн колӧ кодлыкӧ, а не налы. Со и артмӧ, мый ӧнӧдз сӧмын ышӧдӧны сёрнитны комиӧн, а сёрнитысьыс збыль вылас этша. Ме ог гӧгӧрво сійӧс, мый веськӧдлысьяс, кодъяс коми йӧзӧн асьнысӧ шуӧны, оз сёрнитны комиӧн ни йӧз водзын, ни телевидениеын да радиоын. Век на мӧй полӧны мыйыськӧ?
Мӧд могыс — ловзьӧдны коми кывсӧ йӧзкостса олӧмын и культураын. Йӧзыслысь асьнысӧ нацияӧн вежӧртӧмсӧ ёнмӧдӧны коми журналъяс, газетъяс, фольклор лунъяс, уна сикас аддзысьлӧмъяс да концертъяс. Коми ССР-ын та боксянь ӧні вель уна нин вӧчӧма. Таво вӧлі коми фольклорлӧн «Шондібан» ним улын гажӧдчан лун, финно-угор войтыръяслӧн мӧд фольклорнӧй фестиваль. Локтан воӧ медводдзаысь кутам пасйыны коми гижӧдлысь 620 вося юбилей. Водзӧ вылӧ миянӧс виччысьӧ помтӧм-дортӧм удж.
Дерт, Сеппо Лалуккалӧн эм уна помка лыддьыны коми и мукӧд финно-угор кывъяслысь ӧнія олӧмсӧ кусан выйын. Подулыс тырмымӧн и миян муын. Со Коми автономиялы 70 вося юбилей кежлӧ эз пет комиӧн ни ӧти выль журнал ни газет, да и небӧг лэдзӧм эз жӧ на сод. Республикаса юралысьяс кӧдзыда да дышпырысь на видзӧдӧны коми кыв да литературалӧн дойяс вылӧ. Но, экономикаын сьӧкыдлунъяс да политикаын гудыр-гадыра олӧм вылӧ видзӧдтӧг, ме кута ыджыд лача бурланьӧ вежсьӧмъяс вылӧ. Сы вӧсна, мый историяным, кӧть и ёна сёрмӧмӧн, но сетӧ коми кывлы и культуралы бӧр ловзьӧм вылӧ позянлун. Збыльысь, бӧръя воясӧ коми йӧзлӧн кыпалӧ аслас история, кыв, культура и фольклор тӧдны кӧсйӧмыс, озджык нин яндысьны найӧ чужан кывсьыс. И колӧ зільны тайӧ позянлунсӧ пӧртны олӧмӧ. Мед ог ӧти здукӧн, но видлам вежны йӧзыслысь вежӧрсӧ, кыдзи кольӧм нэм шӧрын на гижліс коми литературалы подув пуктысь Иван Куратов:
«Кӧть и коми водзӧ ло ми, —
Мывкыдджык да озырджык
Лоам мед, кӧть этшаник».
