СУОМИ МУ ВЫЛЫН ЛӦНЬ

Москваса перрон вылысь пуксьӧм бӧрын ӧдйӧ колис вой, и со, 7 час асылын Выборгын чеччӧдіс нин таможня — границавывса видлалӧм могысь. Выборг — важ финскӧй кар, воддза нимыс кодлӧн Виипури. Матын СССР да Финляндия костса визь. Войнаӧдз границаыс вӧлі Ленинградсянь неылын, а Виипури кар вӧлі сэкся Карелиялӧн «сьӧлӧмӧн», зэв нималана курортъяса карӧн. Татшӧм ногӧн быттьӧкӧ ми вӧлім нин Суоми му вылын. Но ортсыысь эз тӧдны, мый ми граница сайын: пемыд пакгаузъяс, пӧлыньтчӧм заворъяс, киссян выйын туйбокса сарайяс, кӧрт туйяс тырӧмаӧсь ректытӧм вагонъясӧн...

Поезд вӧрзис и 15 минут мысти сувтіс Финляндияын нин, медводдза Вайниккала станцияӧ. Тані нин сэтчӧс полиция да пограничникъяс видлалісны паспортъяс да кӧлуйнымӧс. Ӧшинь сайын век на пемыд, сӧмын пырыс тыдалана арся лӧзов русӧ югзьӧдӧны станция дорӧ воысь автомашинаяс. Водзӧ сэсся поезд муніс зэв зумыда и тракйысьтӧг. Ӧшинь сайті югнитісны яръюгыд биясӧн спортӧн нималана Лахти кар, уна ичӧтджык кар да сикт. Лун шӧр кадӧдз позис на лолыштны-думыштны, Хельсинкиӧдз колис мунны час-мӧд сӧмын.

ТӦД ВЫЛӦ

Финляндия, миян рӧдвужъяслӧн муыс — зэв аслыспӧлӧс, миянысь ёна торъялана страна. Но коркӧ важӧн, некымын сюрс во сайын, комияслӧн да финнъяслӧн пӧль-пӧчьясныс овлісны ӧтлаын, сёрнитлісны ӧти ногӧн, ӧти сьыланкывъяс сьывлісны. Сэсся уна нэм чӧжӧн рӧдвуж йӧз разалісны, но ӧнӧдз на миян эм уна ӧткодьлун кывъясын, кӧм-паськӧмын, серын (орнаментын), медунаыс жӧ — национальнӧй характерын да темпераментын. Ми войвывса йӧз, и ӧткодьыс зэв уна.

История эз бур ногӧн мӧрччы коми да финнъяскостса йитӧдъяс вылӧ. Сӧвет власть кадӧ СССР да Суоми костын вӧлі кӧрт сайӧд: 30–50 воясӧ миян войтыръяс костын весигтӧ рӧдвужа йитӧд йылысь сёрнисӧ донъявлісны кыдзи контрреволюция. Ӧти кывйӧн кӧ, и ми на йылысь ог тӧдӧ, и финнъяс миян йылысь зэв на этша тӧдӧны. Кӧть Финляндияын унджыкыс стӧча шуас, мый комияс — финнъяслы рӧдвуж.

И тайӧ гӧгӧрвоана важысянь, 18 нэмсянь. 19 нэмын нин академик Андреас Шӧгрен (1794–1855) Гельсингфорссянь воліс уна финн-угор войтыр дорӧ, вӧлі и Усть-Сысольскын. Мӧд ыджыд учёнӧй, Матиас Александр Кастрен (1813–1852), уна лыда экспедицияяс пиысь ӧтиын вӧлі изьватас муын, Колва сиктын тӧвйигмоз гижис коми кывлысь грамматика. 20 нэм заводитчигӧн бара жӧ кыв туялысь Юлиус Вихманн (1868–1932) Коми муын медводдзаысь стӧча, научнӧя гижаліс уна коми сёрнисикасысь мойдъяс, висьтъяс, сьыланкывъяс. Сійӧ жӧ медводдзаысь восьтіс мирыслы И. А. Куратовӧс, Визин сиктын уджалігӧн вӧчис поэтлӧн кывбуръясысь копияяс. Вихманнлысь уджсӧ водзӧ нуӧдіс сылӧн велӧдчысьыс — Томас Уотила. Война воясӧ, 1942 воӧ, Хельсинкиын сійӧ йӧзӧдіс коми-немеч кывчукӧр. Война бӧрын коми кыв туялісны финнъяс Гюнтер Стипа да Эркки Итконен.

60-ӧд воясӧ кӧрт сайӧдыс неуна воссьыштіс: миян да финскӧй учёнӧйяс заводитісны аддзысьлыны конгрессъяс вылын, Сӧвет власть дырйи медводдзаысь финскӧй коллегаяс волісны Коми муӧ. Но и ӧнӧдз йитӧдъясыс зэв слабӧсь. ИЯЛИ-ысь миян неыджыд делегациялӧн могнас вӧлі лӧсьӧдны зумыдджык йитӧдъяс, сёрнитчыны ӧтувъя уджъяс йылысь.

Вагон ӧшинь сайын тыдовтчисны нин юркарбердса гожся керкаяс. Финн кыв вылын «сувела» вежӧртӧ «гожъянін». Унджыкыс кык судта усадьбаяс. На вылӧ видзӧдігӧн тӧд вылӧ усис некымын лыдпас, кодъясӧн тӧдмаси туристъяслы йӧзӧдӧм карта видлалігӧн. Ӧнія Финляндия — сӧвмӧм экономикаа му, кӧні чужис неважӧн 5 миллион лыд тыртысь кага. Странаса олысьяс пиысь финнъяс 91 процент; войвылас, Лапландияын олӧны 3 сюрс сайӧ саам, лунвылас и рытыввылас — 400 000 кымын швед. Кык государственнӧй кыв — финскӧй да шведскӧй — велӧдӧны быд школаын. Строй сертиыс Суоми — республика, кодӧн веськӧдлӧ 6 во кежлӧ бӧрйӧм Президент. Уна партияа парламентас уджалӧ 200 депутат. 12 губерния кындзиыс торъя автономияяс эмӧсь Аландскӧй діяс вылын (сэні олӧны шведъяс) и войвылас, Лапландияын. Сэні 1974 воын котыртӧмаӧсь торъя Саамскӧй округ. 3000 саамлӧн эм асшӧрлун. Енлы эскысьяс пиысь унджыкыс лютерана, эмӧсь и православнӧй вераа йӧз...

Поездным сувтіс. Кӧдзыд да ясыд асывся сынӧдын кыліс юӧртӧм сы йылысь, мый Москваысь «Лев Толстой» поезд воис Финляндияса юркарӧ.

ХЕЛЬСИНКИ-ГЕЛЬСИНГФОРС

Кык кывъя татшӧмсяма гижӧдыс шензьӧдыштіс. Шведскӧй кывъя улич нимъяс, гижӧдъяс вӧчӧма быдлаын, кӧть и шведыс Суоми пасьта став йӧз письыс сӧмын некымын процент и эм. Гельсингфорс, швед ногӧн, — Хельсинки — финнъяслӧн столица. Но закон — эм закон, и сійӧ пыдди пуктӧ шведъясӧс — Финляндияса гражданаӧс. Юрӧ воисны Сыктывкарса серпасъяс, кор аэропортын юӧръяс сетӧны рочӧн да болгарскӧйӧн, сӧмын комиӧн оз. Татшӧм «пыдди пуктӧмыс» бура петкӧдлӧ миянлысь «цивилизация».

Финнъяс оз весьшӧрӧ шуны Хельсинкисӧ Балтика саридзлӧн нылӧн. Тайӧ тадзи и эм: карыс пукалӧ уна ді да кӧдж вылын, быттьӧ ӧти кокнас ваас кольӧма. Васӧд руа сынӧдыс вӧсна шоныдыс — век шоныдджык, кӧдзыдыс — кӧдзыдджык, а тӧлыс чизырджык.

Миянӧс паныдалысьяс сьӧлӧмсяньыс шуисны: «Тэрве!» — «Видза оланныд!» Туй морт керкаӧ овмӧдчӧм бӧрын лои окота пыр жӧ ветлыштны карӧдыс, стӧч та вылӧ быттьӧ номерас пызан вылӧ пуктӧма вӧлі карыслысь картасӧ.

Хельсинки — Финляндияын медыджыд кар, сэні олӧ 470 000 гӧгӧр морт, тайӧ сӧвмӧм индустрияа, культураа да наукаа кар. Но уличьяс вывті ветлӧдлігӧн пыр и казялан, мый тані зэв кужӧмӧн и тӧждысянаа видзӧны важ архитектурасӧ. Карыслысь шӧр юкӧнсӧ кыпӧдӧма ӧти ногӧн, а юркарлӧн сьӧлӧм бердын, Вежа Николай нима собор гӧгӧр ставыс кажитчӧ важ Петербург кодьӧн: сэтшӧм жӧ 4–5 судтаа рудов керкаяс, веськыд уличьяс, аллеяяс. «Капитализмлысь каръяссӧ» ме велалӧмӧн нин чайтлі уна судтаа изъя джунгли сямаӧн, кӧні мортыс веськыда пӧдӧ. Хельсинкиын, дзик мӧдарӧ, некутшӧм джуджыд стрӧйбаяс оз пӧдтыны, выль микрорайонъясас, кар помланяс, сӧмын эмӧсь 8 судтаа керкаяс. Уличьяс вылын зэв сӧстӧм, некутшӧм ёгчир он казяв, быттьӧкӧ майтӧга ваӧн ставсӧ мыськалӧма. Кар шӧрас шӧтӧма быдсяма сикас магазинъяс, лавкаяс, сёянінъяс, кафе-ресторанъяс. Кажитчӧ, мый юркарын унджык олысьыс вузасьысьяс.

Выль во водзвылын карыс аслыспӧлӧс кыпыд: гӧгӧр сярвидзӧны-дзирдалӧны мичмӧдӧм козъяс, вузасянінъяс вӧзйӧны ньӧбны рӧштвоводзвывса козинъяс, сявкйӧ уличьяс вомӧн нюжӧдӧм иллюминация. Медыджыд козйыс вӧлі сувтӧдӧма Сенат площадь вылӧ, император Александрлы казьтылан мыгӧркӧд орччӧн. Гӧгӧр котралісны челядь, ветлӧдлісны туристъяс.

Вежа Николайлӧн соборсянь Балтика саридзӧдз некымын воськов и эм. И ставыс Хельсинкиын орччӧн, абу ылын. Карса транспорт уджаліс бура: автобусъясысь, трамвайясысь да таксиысь кындзи Хельсинкиын уджалӧ и метро, сійӧ йитӧ ылысса районъяс да діяс. Неыджыд карын лӧсьӧдӧм метро, дерт, асьсӧ оз вешты, но сійӧ йӧзлы зэв кивыв и колана, висьталӧ тайӧ и государствоыслӧн озырлуныс йылысь. Ӧд, шуам, миян Союзын миллиона уна карын метроыс абу на. Саридзсянь век ӧвтӧ свеж тӧвруӧн, кылӧ каляяслӧн горзӧм. Хельсинки шӧрас эм пассажиръяслы порт, кытчӧ воӧны и кысянь вӧрзьӧны Стокгольмӧ да Таллиннӧ ветлысь гырысь паромъяс, а сідзжӧ и мукӧд гырысь карабъяс. Тӧвнас портыс век уджалӧ, шоча кынмавлӧ, Гольфстримлӧн ловшыыс век небзьӧдӧ Суоми мулысь лунвывсӧ. Та вӧсна Хельсинкиын и тӧвнас лымйыс уличаяс вылас овлӧ шоча.

Бур ногӧн шензьӧдіс сэтчӧс кӧрт туй вокзалыс: югыд патераын моз дзирдалан джоджа, уна лавкаа, сӧстӧм и кокньыд сынӧда. Вокзал улас эм и универмаг, кытысь позьӧ быдторсӧ ньӧбны. Он вӧлі и эскы, мый тайӧ збыль вокзал, ӧд союзса няйтӧсь, йӧзӧн жуан да корысьясӧн тырӧм вокзалъясыд дорӧ сэтшӧма нин велалӧма. Вӧлӧмкӧ, Хельсинкиса кӧрт туй вокзалын рытъяснас тшӧкыда овлӧны и уна йӧза концертъяс, йӧктан рытъяс, аддзысьлӧмъяс. Позьӧ таысь мыйӧкӧ и велӧдчыштны.

Бӧрсӧ отельӧ локтігӧн нин казялім уналаысь ыджыд плакатъяс и флагъяс, кодъясӧс ӧшӧдӧны вӧлі быдлаӧ, быд керка весьтӧ. Дӧлалысь национальнӧй флагыс, вӧлӧмкӧ, пасйӧ ыджыд дата матыстчӧм — аскинас, декабрь 6 лунӧ, ставыс пасйӧны Финляндиялысь асшӧрлунсӧ, государстволысь чужан лунсӧ.

АСШӦРЛУН ШЕДІС СЬӦКЫДА

Декабрь 6 лунӧ петӧм шӧр газетъясысь ӧтиын, «Ууси суоми» газетын став лист бок вылын вӧлі гижӧма асшӧрлун йывсьыс. А ставнас тайӧ газетас вӧлі 72 лист бок. Уна фотографияын и гижӧдын вӧлі пасйӧма сійӧ сьӧкыд туй йывсьыс, кодӧс вуджис Финляндия ас государствоӧ вотӧдз и асшӧрлунсӧ дорйӧм да ёнмӧдӧм бӧрас. Рытнас телевидениеын медводдза финскӧй канал пыр позис видзӧдны военнӧй парад, кывзыны Президент М. Койвистолысь сёрнисӧ, гӧстьясӧс рытъя примитӧм и уна сикас мукӧд церемония. Верстьӧ и челядь ветлісны национальнӧй флагъясӧн. Финляндиялы, кыдзи асшӧр государстволы, тырис нӧшта ӧти во, 1917 воын сійӧ чужис и сысянь век сӧвмис, лоис дзоридзалана муӧн. И тайӧ немся абу мойд, а збыльтор.

Сӧмын збыльсӧ Финляндиялӧн история йылысь миянлы висьтавлісны зэв этша: СССР-лӧн история курс школаын велӧдігӧн кызвын информацияыс мунӧ роч царьяс да императоръяс йылысь, феодализм, капитализм да социализм йылысь. Рубежсайса историяын Финляндия йылысь нинӧм жӧ оз юӧртны. Со и артмӧ сэтшӧмтор, мый комияс ас рӧдвуж войтыръяс да налӧн история йывсьыныс нинӧм пӧшти оз тӧдны.

Финнъяс-коллегаяссянь унаысь позис кывны асланыс история йылысь пасйӧдъяс, висьтъяс. Хельсинкиын быдтор висьталӧ ас войтырыслысь история пыдди пуктӧм йылысь: сулалӧны жугӧдтӧг шведскӧй да роч царь-корольяслы статуяяс, вичкояс да важ стрӧйбаяс, некод оз лёкӧд вӧвлӧмторъяссӧ. И кӧть эз ставыс важ олӧмас финнъяслы вӧвлы бурӧн да шаньӧн.

Ӧти сёрникузяӧн кӧ шуны, финнъяслӧн историяын медшӧр визьнас вӧлі асшӧрлунсӧ корсьысьӧмыс, сійӧс шедӧдӧмыс.

Финнъяслӧн пӧль-пӧчьясыс важысянь нин овмӧдлӧмаӧсь тайӧ уна сюрс тыа мусӧ, изйӧн тырӧм градъяс вылысь, ваысь да вӧрысь (комияс моз жӧ) кынӧмпӧтсӧ перйывлӧмаӧсь. ХІІ нэм шӧрсянь финнъяс веськалӧмны шведъяслӧн (викингъяслӧн) ыджыдалӧм улӧ. Сійӧ кадсяньыс 1808 воӧдз Финляндия пырис Шведскӧй королевствоӧ. Шведъяссянь финнъяс лоины лютеранаӧн, озыр йӧз — дворяна кызвынсӧ вӧліны шведъяс, но и финнъяс пиысь тшӧтш вӧліны герцогъяс. Государственнӧй кывйыс вӧлі, дерт, шведскӧй. Но финнъясӧс лёкысь эз увтыртны, крестьяна эз вӧвны крепостнӧйясӧн. Финляндиялӧн вӧлі пытшкӧсса вель ён автономия. Паськыда тӧдса шведскӧй войнаяс кадӧ финнъяс герцог Юхан веськӧдлӧм улын зілисны торйӧдчыны ас государствоӧ, но эз вермыны. 17–18 нэмъясӧ шведъяслӧн веськӧдлӧмыс ёнмис, шведъясӧн кӧсйисны вӧчны сэтчӧс олысьясӧс. Тайӧ чужтіс ён паныд сувтӧм, коді сэсся воис финнъяслӧн национальнӧй кыпалӧмӧдз. XVІІІ нэмын экономикалӧн ёнмӧмкӧд ӧттшӧтш кыпаліс нациялӧн асвежӧртӧмыс. Турку университетса профессоръяс К. Ф. Менандер, П. Калм, Х. Г. Портхан пуктісны талы зумыд подув.

1808–1809 воясся роча-шведскӧй война бӧрын Финляндия вуджис Россияса империя дорӧ и кутіс шусьыны «Великое княжество Финляндское». Финскӧй сенатӧн юрнуӧдіс генерал-губернатор, код вылын ыджыдыс вӧлі ачыс роч император. Но финнъяслӧн автономияыс колис, эз быр. Шуам, сейм ачыс нуӧдіс пытшкӧсса политика, сейм вынсьӧдтӧг царь эз вермы йӧзӧдны некутшӧм закон, пыртны выль вотъяс да с. в. Экономикаын вӧлі жӧ асшӧрлун, Финляндияын 19 нэмын волі аслас таможня, сьӧмыс эз мун ӧтувъя казнаӧ, а 1878 восянь кутіс бергавны и аслас сьӧм — маркаяс. Суомиын ӧдйӧ кыпаліс экономика: ӧд финнъяс эз кутны ас армия, роч армия вылӧ сьӧмсӧ эз жӧ сетлыны.

Ӧдйӧ сӧвмис и культура. 1828 воын Туркуысь Хельсинкиӧ вӧлі вуджӧдӧма университет, быдмисны национальнӧй кадръяс, кыпаліс водзӧ йӧзлӧн асвежӧртӧмыс. 19 нэм шӧрын кыпӧдчис царизмлы паныд Польша, кутісны корны ассьыс правояс и финнъяс. 1864 восянь шведскӧй да финскӧй кывъяс лоины ӧткодь правоаӧсь, финн кыв вылын кутісны лэдзны уна небӧг, газет-журнал, велӧдны шӧр школаын и университетын.

Но эз, дерт, «бур сьӧлӧм» вӧснаыс царизм лэдз ассьыс вӧжжисӧ — быть лои. Ӧд, мӧд ногӧн кӧ, финнъяс торйӧдчисны. Царизмлӧн шовинизма визьыс регыд бара на кутіс тӧдчыны. Сідз, ХІХ нэмса 80-ӧд воясын Петербург босьтіс нырвизь бырӧдны финнъяслысь автономиясӧ, 1899 вося манифест серти царь эз нин кывзысь сеймлысь и йӧзӧдіс Суоми му вылӧ ассьыс законъяс. А 1903 воын генерал-губернатор пыртіс торъя режим. Збыль ӧд, и сэки Россияын, и ӧні СССР-ын татшӧмсяма жӧ лоӧмторъяс овлӧны — Центр ыджыдалӧ и увтыртӧ торъя автономияясӧс.

ХХ нэмын унатор вежсис. Медводдза роч революция дырйи финскӧй уджалысь йӧз тышкасисны медводз асланыс мулӧн мездмӧм вӧснаыс. 1905 вося июнь 20 лунӧ царь киритіс став водзджык йӧзӧдӧм законсӧ и бӧр ловзьӧдіс финнъяслысь автономия вылӧ правояс. Но йӧзлы мездлуныс помасис регыд — 1910–14 воясӧ, реакция кадӧ, царизм петкӧдліс на ассьыс этшсӧ — кутіс дзескӧдны Суоми му вылысь асшӧрлунсӧ, пыртны императорлысь вывсянь веськӧдлӧм. Со бур пример сы вылӧ, мый цардырся Россия немся эз вӧв тӧждысьысь мамӧн ас войтыръяслы. Мӧдарӧ, сійӧ век увтыртліс и лямӧдліс налысь национальнӧй интересъяссӧ. Ӧні, Союз слабмигӧн, и шӧр телевидение пыр, и газет-журналъясын кыдз вермӧны ошкӧны важ Россиялысь национальнӧй тэчасногсӧ. Торйӧн нин тайӧ ёна вӧлі тӧдчӧ тавося март 17 лунся референдумӧдз. А ӧд тайӧ ставыс история дзугӧм, збыль вӧвлӧмторъяссӧ гугӧн петкӧдлӧм. Уна войтырӧс царизм мырдӧн и вир-кось отсӧгӧн пыртіс Россияса империяӧ, шуам, татараӧс, Шӧр Азияса да Кавказса войтыръясӧс. Эз вӧв некутшӧм национальнӧй асшӧрлун, культура да кыв вӧсна тӧжд 1917 воӧдз и Коми муын. Но бергӧдчам бӧр Финляндия дорӧ.

Грымӧбтіс медводдза мирӧвӧй война, Суомиын ёна кыпаліс Германия дорӧ симпатия, национальнӧя торъялӧм вылӧ нырвизьыс ёнмис и ёнмис, унджык политическӧй выныс сулаліс та дор. 1917 вося февральса революцияӧ императорӧс путкыльтӧм мысти, Россия бӧр сетіс став правосӧ Финляндиялы, кыдзи торъя автономиялы, но ӧттшӧтш временнӧй правительство сулаліс Суомилӧн дзикӧдз торйӧдчӧмлы паныд. Октябрьса революция бӧрын асшӧрлун вӧсна тышыс помасис торъя Суоми республикаӧс подулалӧм йылысь декларацияӧн. Тайӧ вӧлі буретш 1917 вося декабрь 6 лунӧ.

Сійӧ кадсяньыс и дӧлалӧны Суоми му вылын национальнӧй флагъясыс, финнъяс асьныс веськӧдлӧны аслас государствоӧн, уджалӧны, медводз, ас вылас. Медводдзаӧн асшӧр Финляндияӧс признайтіс сэкся Сӧветскӧй государство.

ПОЗЬӦ СЁРНИТНЫ И КОМИӦН

Мӧд вежоннас программа серти колӧ вӧлі ветлыны Хельсинкиса университетӧ, финно-угор кывъяс велӧдан институтӧ, аддзысьлыны коллегаяскӧд. Татшӧм институтыс уджалӧ университет бердас, сэтчӧс уджалысьяс ӧттшӧтш пырӧдчӧны-туялӧны рӧдвуж кывъяс и велӧдӧны студентъясӧс. Институтса ыджыд юкӧныс велӧдӧ финнъяслы медся матысса — балтикабердса кывъяс: эстонскӧй, карельскӧй, вепсскӧй и мукӧдъяс. Нёльӧд судтаас жӧ профессор Райя Бартенс юрнуӧдӧм улын уджалӧ финно-угор кывъяс туялысьяслӧн чукӧр. Сэні эм вель ыджыд библиотека, картотека. Хельсинкиын уналы бура тӧдса филологияса кандидат Г. Г. Бараксанов тӧдмӧдіс миянӧс Р. Бартенскӧд. Миян ёртъяс кутісны корсьны вуджӧдчысьӧс сёрнитӧм могысь. Но профессор Бартенс комиӧн крапкыштіс: «А позьӧ сёрнитны и комиӧн». Водзӧ став сёрниыс муніс нин миян чужан кыв вылын. Со тадзи лои ылі Хельсинкиын. Шемӧстіс коми кыв кузя тӧдӧмлунъяснас сэтчӧс ассистент, еджыд юрсиа том нывбаба Йоханна Лааксоо. Тайӧ кыв туялысьсӧ позьӧ вӧлі аддзывны 1985 воын Сыктывкарын Финно-угроведъяслӧн войтыръяскостса VІ конгресс вылын, сійӧ вӧлі финскӧй национальнӧй паськӧма и сэки нин сёрнитіс комиӧн. Вӧлӧмкӧ, кольӧм вит вонас Йоханна нӧшта на восьтермӧма, дзик ставсӧ гӧгӧрвоӧ и кужӧ висьтавны комиӧн. Колӧ шуны, мый сэтчӧс библиотекаын эм унджык коми книгаыс, судзӧдӧны тшӧтш и «Войвыв кодзув» журнал. И. А. Куратовлӧн 150 вося юбилей кежлӧ Хельсинкиын петӧма поэтлы сиӧм торъя небӧг, кӧні йӧзӧдӧма и «Пасъяс синтӧмлӧн» поэма финн кыв вылӧ вуджӧдӧмӧн. Вуджӧдӧма коми вылысь поэмасӧ буретш Й. Лааксоо. Пасъям татчӧ, мый «Пасъяс синтӧмлӧн» поэма роч кыв вылӧ абу на вуджӧдӧма, да вуджӧдасны кӧ, то ӧд оз жӧ веськыда. Роч вуджӧдчысьяс-поэтъяс, коми кыв тӧдтӧгыд, вуджӧдӧны подстрочник вылысь, унатор оригиналысь пыдіа гӧгӧрвотӧг. А вот Финляндияын эмӧсь нин збыльысь вуджӧдчысьяс, оригинал кыв тӧдысьяс. Дерт, тайӧ воис миянлы сьӧлӧм вылӧ.

Тӧдмасим тшӧтш и асыввывса кывъяс велӧдысь Юха Янхуненкӧд, сэні жӧ уджалӧны Эстонияысь лекторъясӧн профессоръяс Аго Кюннап да Т.-Р. Вийтсо, Марий Эл республикаысь мари кыв велӧдысь Валентин Васильев. Водзӧ сёрниысь тӧдмалім, мый Хельсинкиса университет кутӧ топыд йитӧдъяс СССР-са мукӧд финно-угор кывъя республикаясын уджалысь университетъяскӧд, торйӧн нин Марийскӧй да Мордовскӧй госуниверситетъяскӧд. Сідз, 1991 воӧдз Хельсинкиын 2 во чӧж велӧдӧма мордва кывъяс ӧти мордовка, ӧні уджалӧ мариец, сы бӧрын бара жӧ кык во кежлӧ воас удмурт. Таысь кындзи, велӧдчӧны сэні Эстонияысь да Марий Элысь и студентъяс. Сӧмын миян Сыктывкарса университетысь, коми да финно-угор филологияса кафедраысь сэні некод на абу уджавлӧма, эм мый йылысь мӧвпыштны СГУ-са веськӧдлысьяслы. Кӧть и коми лингвистъясӧс сэні бура тӧдӧны, Хельсинкиса университетӧ волӧ лыддьыны курсъяс филологияса доктор А. И. Туркин Таллиннысь, чолӧм ыстісны миян пыр и СГУ-са доцент Е. А. Игушевлы. Но век жӧ миянкӧд йитӧдъяс зэв лёкӧсь. Финляндияын научнӧй стажировка вылын коми учёнӧйясысь 20-ӧд воясӧ вӧвлі сӧмын Илля Вась (В. И. Лыткин).

Райя Бартенс петкӧдліс и кыдзи найӧ уджалӧны, кызвын материалсӧ видзӧны и юкӧны сикасъяс вылӧ компьютеръяс отсӧгӧн, быд калидорын сулалӧны копируйтчан машинаяс. Тайӧ, дерт, ёна отсалӧ и кокньӧдӧ налысь сьӧд уджсӧ. Сувениръясӧн да небӧгъясӧн вежсьӧм бӧрын петім бӧр ывлаас, мӧдім асланым отельӧ.

ПӦВ ВЫЛЫН НИМЪЯС

«Сеурахуоне социс» нима гостиница керка мукӧд татшӧм сяма пиысь ёнасӧ эз торъяв, сэтшӧм жӧ 1–2 морт вылӧ жыръяс, лифт, ресторан, сы улын сауна, пыранін дорын жӧ кафе, кӧні асывъяснас позис пӧттӧдз нуръясьны (асъя сёянысь вӧлі вештӧма нин отельын олан донас). Син улӧ веськаліс лифт дорас изйысь вӧчӧм пӧв, сэтчӧ вӧлі пасйӧма дас сайӧ ов. Юалі портьеыслысь, кутшӧм тайӧ пӧв? Мӧдыс вочавидзис, «тӧвся война» вылын усьӧмаяслы пӧ сиӧма сійӧ, а овъясыс — татчӧс вӧвлӧм уджалысьяс, кодъяс ловнысӧ сетӧмаӧсь 1939 воӧ, СССР да Финляндия костса тӧвся тышъяс дырйи. Дзик миян сиктъясса да каръясса обелискъяс вылын моз, сӧмын мӧд боксянь, СССР-лы паныд вӧвлӧм тышкасян странаын. Тайӧ лои интереснӧ, и быть ковмис унджык юасьны «тӧвся война» йывсьыс, ӧд миян сы йылысь паськыда оз явитны, шуӧны финскӧй войнаӧн. Ичӧт дырйи ме сӧмын та йылысь тӧдлі-кывлі Аркадий Гайдарлӧн повестьясысь.

Мирса мӧд войнаӧдз Финляндия ёна сӧвмис, кыпаліс и экономика, и культура. Но СССР да капиталистическӧй странаяс костын паныд сулалӧмыс век ёна тӧдчыліс и Суомиын. 1918 вося сідз шусяна пролетарскӧй революция бӧрын, кодӧс вӧлі венӧма Германия отсӧгӧн, уна финскӧй коммунист вуджис овны СССР-ӧ. Найӧ лоины Карело-Финскӧй ССР-ын юрнуӧдан выннас. А Финляндияын, мӧдарӧ, кыпаліс Германия дорӧ сынысь нырвизь, вӧвлісны мӧвпъяс: паськӧдны Финляндия Уралӧдз. Но та вылӧ видзӧдтӧг, Финляндия зэв зумыда сулаліс аслас нейтралитет дор, 30-ӧд воясӧ эз пыр некутшӧм паныд сулалан блокӧ, зілис ёнмӧдны ассьыс границаяссӧ, медвойдӧр асыввылын. 1932 воын Финляндия да СССР кырымалісны уськӧдчытӧм йылысь сёрнитчӧм. Но асыввывса империяын, СССР-ын кутіс бара кыпавны имперскӧй ру. Сталин асьсӧ лыддис сӧветскӧй императорӧн и зілис бӧр паськӧдны границаяссӧ рытыввылӧ и лунвылӧ. Сідз, Молотов-Риббентропп пакт серти, СССР-лӧн интересъясыс шымыртісны Бессарабия, Польшалысь юкӧн, Прибалтика и Финляндия. Гитлер эз вӧв паныд, кутас кӧ СССР оккупируйтны тайӧ муяссӧ. Сідз, войвывса Финляндия вӧлі юкӧма нин. Тайӧ эз вӧв выльторйӧн Суомиын, сійӧ 20-ӧд вояссяньыс век ёнмӧдіс границасӧ, дасьтысис водзсасьны, лӧсьӧдіс ён армия.

Сталинлӧн вирӧсь империяыс эз сӧмын ассьыс войтыръяссӧ увтырт, но и зілис кватитны выль муяс. Сідз, 1938 воын Молотов вӧзйис Финляндиялы лӧсьӧдны сэтшӧм сёрнитчӧм, код серти финскӧй границаыс вешйӧ Ленинградсянь вель ылӧ, а Финляндияын Гӧрд Армия лӧсьӧдас аслыс гарнизонъяс да базаяс. Быттьӧкӧ сӧветскӧй империя дась дорйыны ичӧт Суомиӧс агрессорысь. Но быдӧнлы вӧлі гӧгӧрвоана, мый тайӧ нин Финляндиялысь асшӧрлунсӧ торкӧм, агрессия кежлӧ дасьтысьӧм. Та вӧсна Финляндияса веськӧдлысьяс ӧтдортісны татшӧм сёрнитчӧмсӧ.

Сталинлы тайӧ вӧлі синмас сьӧвзьӧм кодьӧн, СССР ырыштчис вынӧн пасьвартны Финляндияӧс, кодлӧн эз вӧв гырысь армия, авиация, помасьтӧм пытшкӧсса ресурсъяс. 1939 вося ноябрь 30 лунӧ Ленинград округса войска водзвыв нуӧдӧм провокация бӧрын вуджисны Суомилысь границасӧ, СССР торкис 1932 вося сёрнитчӧмсӧ. Историк Рой Медведев кывъяс серти, СССР финскӧй войнасӧ паніс кыдзи агрессор, мыйысь сійӧс вӧлі вӧтлӧма Нацияяслӧн Лигаысь. Москваса юрнуӧдысьяс чайтісны, мый регыдӧн и пасьвартасны финнъяслысь вынъяссӧ и вӧчасны Хельсинкиын парад. Медводдза жӧ босьтӧм карас, ӧнія Зеленогорскын финскӧй коммунистъяс йӧзӧдісны выль Сӧветскӧй Финляндия панӧм йылысь декларация и корисны отсавны Гӧрд Армияӧс мездыны Суомиӧс «буржуазнӧй фашистскӧй диктатураысь». Тайӧ, дерт жӧ, вӧлі Сталинлӧн спектакль, кӧні актёръяс пыдди ворсісны Карело-финскӧй ССР-ысь веськӧдлысьяс, шуам, О. Куусинен. СССР-лӧн историяын унатор мӧд пӧв овлӧ. Шуам, тавося Литваын лоӧмторъясын тыдалӧ ӧткодьсяма жӧ сценарий: национальнӧй мездан комитет йӧзӧдӧ власть босьтӧм и корӧ, ӧні нин Сӧветскӧй Армияӧс, отсавны налы. Кыв шутӧг, СССР-лӧн имперскӧй вытьыс да руыс кольӧма век на важыс, кыдзи вӧвлі роч императоръяс да Сталин дырйи.

Но Гӧрд Армиялӧн веськӧдлысьяс тӧвбыдӧн нырисны Маннергеймлысь визьсӧ и шыбитісны историялы кок улас 400 000 сӧветскӧй салдатлысь ловсӧ. Татшӧм дон мынтісны СССР-са йӧз Сталинлӧн авантюраысь. Вӧсньыдик шынеля да штыка винтовкаа гӧрд армеечьяс тӧвнас мунісны-кыссисны веськыда пулемётъяс вылӧ. А финнъяс, дерт, тышкасисны повтӧг асланыс му вӧсна, асшӧрлуныс вӧсна, сэкся патриотизм йывсьыныс ӧнӧдз висьтавлӧны легендаяс. Сідз, финскӧй салдатъяс пленӧ эз сетчывлыны. Некымын тӧлысьӧн Гӧрд Армия век жӧ босьтіс Карельскӧй перешеек, но мирын кыптіс СССР-лы паныд ыджыд скандал, уна страна кутіс ыстыны ассьыныс войска Финляндияӧ. Кутіс кыпавны гырысь тыш. Суомилӧн выныс вӧлі быран выйын жӧ. Та вӧсна кыкнан тышкасьысь странаыс кырымалісны мирнӧй сёрнитчӧм 1940 вося март 12 лунӧ. Сталинскӧй пропаганда бара кутіс сьывны ыджыд вермӧм йылысь. Сӧветскӧй историяын тшӧтш ӧнӧдз на тадзи донъялӧны. Со кыдзи та йылысь гижӧма энциклопедияын: «Война окончилась поражением Финляндии» (БСЭ, т. 27, с. 452). А финнъяс мӧвпалісны мӧд ног. Мед кӧть найӧ сетісны Карельскӧй перешеек, но видзисны асшӧрлун, эз сетчыны ыджыд сӧветскӧй империялы. Сідзкӧ, коді сэки вермис?

Сталинӧн веськӧдлан режимлы мӧдысь на кучкис Финляндиялы паныд панлӧм тышыс: 1941 воын Суоми пырис войнаӧ СССР-лы паныд Германия дор. Бӧръя ыджыд войнаыс ёсь дойӧн век на кылӧ финнъяслы: усьӧмаяс, уна кар война дырйи вӧлі бомбитӧма-жугӧдӧма. Но, дерт, оз ставыс сэкся налӧн официальнӧй доктринаысь лӧсяв миянлы — вӧлі шуӧма йитны Суоми дорӧ ставнас Карелия да Кола кӧдж, пленӧ веськалӧм сӧветскӧй йӧзӧс видзисны лёка, унаӧн на пиысь сьӧкыд уджысь лагерьясын кувсьӧмаӧсь. Сэкся олӧмас вӧвлі сымда лёкыс, тшӧтш и миян странаын. Сідз, финскӧй война дырйиыс и бӧрас Ленинградскӧй областьын олысь финнъясӧс вӧтлӧмны чужан мусьыс и ыстӧмаӧсь Сибирӧ. Ӧнӧдз найӧс абу реабилитируйтӧма. Ӧні, немечьяс моз, СССР-са уна финн эмигрируйтӧ, мунӧ овны Суомиӧ.

Войнаыс СССР-кӧд Суомилӧн помасис 1944 вося сентябрын, а 1945 вося мартын Финляндия пырис тышӧ Германиялы паныд. Войнабӧрся вояс вӧліны финнъяслы сьӧкыдӧсь, странаыс мынтіс СССР-лы репарацияяс, колӧ вӧлі ловзьӧдны войнаӧн жугӧдӧм овмӧс. Миянлысь ӧнія талона олӧм йылысь висьтъяс кывзігӧн финнъяс век казьтывлісны сійӧ кадсӧ, кор налы сьӧкыд жӧ вӧлӧма сёян-юанӧн и тӧварӧн. Но странаыс ӧдйӧ сувтӧма ас кок вылас, босьтӧма СССР-кӧд ёртасьӧм вылӧ ӧнӧдз вежсьывтӧм нырвизь. 1948 воын миян странаяс костын кырымалӧма ёртасьӧм да ӧта-мӧдлы отсӧг йылысь сёрнитчӧм. Сійӧ кадсяньыс век выналӧ Паасикиви-Кекконенлӧн ёртасян нырвизьыс. И сійӧ унатор сетӧ: сідз, СССР-лӧн экономика дорӧ сибӧдчӧмыс отсалӧ Суомилы кокньӧдны ассьыныс сьӧкыдлунъяссӧ, ичӧтмӧдны уджтӧмалӧм, инавны тӧвар, ньӧбны сырьё да уна мукӧдтор.

ТУРКУ — АБО

Удайтчис ветлыны Туркуӧ, сэтчӧс университетӧ. Автобусным, миянлы тӧдса «Икарусысь» ёна ыджыдджык «Мерседес», ӧдйӧ босьтіс колана ӧдсӧ карсайса шоссе вылын. Ӧтарӧ-мӧдарӧ нюжӧдчӧм 3 торъя полосаа шоссе вылын часӧн 100 километрысь ньӧжмыдджыка мунны оз позь, и туйыс дырӧн эз кажитчы. Зэв паськыд ӧшинь сайын тыдовтчылісны вӧр діяс, муяс, тыяс, неыджыд пӧчинӧкъяс. Туйыс веськыда вомӧналіс нюръяс, тыяс, юяс, гӧгӧр куйлісны лымйӧн неуна пушӧдӧм муяс. Юрӧ воис мӧвп, мый ок уна пӧсь ковмис кисьтны, медым тайӧ изйӧсь мусӧ лӧсьӧдны-бурмӧдны. Финляндия могмӧдӧ асьсӧ сёян-юанӧн и уна вузалӧ ортсыӧ. Автобус мунігкостіыс пемдіс. Пемыдас ӧти бӧрся мӧд югъялісны бияс: тайӧ быд ас керка водзвылас Выль во кежлӧ кӧзяеваыс сувтӧдӧмны коз да ломзьӧдӧмны электрогирляндаяс. Быд югъялысь коз — торъя овмӧс, торъя котыр. Крестьяна Суомиын олӧны асшӧр олӧмӧн — ас му вылын кӧзяева, ӧні ногӧн сёрнитӧмӧн кӧ, фермеръяс. Видз-му овмӧсын сэні став странаса олысьыс уджалӧ 6 процентыс. Буретш найӧ и вердӧны Суоми мувывса уджалысь финн-крестьянинӧс: сійӧ векджык чӧв олысь морт, ёна уджалысь и уджсӧ радейтысь, бокысса йӧз дырйи букышкодь, но ас войтыр да тӧдсаяскӧд зэв визув и сёрнитысь, юмор радейтысь. Збыльысь ӧд, унатор эм ӧткодьыс сиктса коми йӧзкӧд!

Турку — Финляндиялӧн важ юркар, сэні вӧлі восьтӧма странаын медводдза университет. Ӧні сійӧ мӧд медыджыд кар странаын, зэв мича мылькъяс вылын паськӧдчӧмаӧсь пельк кварталъяс. Кар шӧрас зымвидзӧ ыджыд кафедральнӧй собор, кодӧс вӧлі кыпӧдӧма 700 во сайын на. Лютераналӧн тайӧ центрысь позьӧ ньӧбны уна кыв вылын енлы эскан литература. Кажитчис и сійӧ, мый ни ӧти важ керка либӧ вичко абу киссян выйын, карсӧ бура чередитӧны-весалӧны. А вузасянінъяс нинӧмӧн оз торъявны юркарса магазинъясысь, донъяс сэтшӧмӧсь жӧ. Да и став страна пасьталаыс некутшӧм торъялӧм ыджыд кар да провинция костын оз тыдав. Весиг мӧдарӧ на, войвывса Лапландияын, сиктъясас да посёлокъясас йӧзыс олӧны лунвыв карсаясысь озырджыка. Дзик мӧд ногӧн — миян ыджыд Союзын.

Ӧні Туркуын орччӧн сулалӧны кык университет: финскӧй и шведскӧй. Бӧръяыслӧн нимыс Або Академия (Або — швед кыв вылын Турку). Суомиын олысьяс — шведъяс, кодъяслӧн лыдыс страна пасьтала 6 процент, вермӧны босьтны ас университетын тӧдӧмлунъяс чужан кыв выланыс. Тайӧ нӧшта на тӧдчӧдӧ, мый Финляндияын финн и шведскӧй кывъяс — ӧткодь правоа кывъяс.

Финскӧй университетсӧ финнъяс нимтӧны тырвыйӧ народнӧйӧн, сы вӧсна мый сійӧс кыпӧдӧма уджалысь йӧзӧн лишӧдӧм-сетӧм сьӧм вылӧ, государство эз вермы 20-ӧд воясӧ, асшӧрлунлӧн медводдза воясӧ лышкыдасьнысӧ. Финскӧй войтыр аслыс отсаліс кыпӧдчыны культуралань. Ӧнія университетын уна стрӧйба, уна факультет. Миянӧс медъёна кыскис бара жӧ финно-угор кывъяс велӧдан сэтчӧс институтыс. Тӧдмасьӧм бӧрын пыр жӧ и казялім, мый тані артмӧма мари да мордва кывъяс туялан зэв ён коллектив. Сідз, профессор Алхо Алхониеми нэм чӧжсӧ велӧдӧ мари кыв, унаысь ветлӧма Йошкар-Олаӧ, сэтчӧс сиктъясӧ экспедицияясӧ. Сиркка Сааринен, нывбаба-фольклорист, велӧдӧ мари да мордвалысь йӧзкостса поэзия, сійӧ жӧ юрнуӧдӧ и Лингвистическӧй атлас чукӧртан уджӧн. Г. Г. Бараксанов вайис сылы коми кыв кузя материал. Петкӧдлісны и компьютер отсӧгӧн кывчукӧр вӧчӧмсӧ, буретш Туркуса университетын йӧзӧдӧны мордовскӧй кывсикасъяслысь уна тома ыджыд словарь. Став сьӧд уджсӧ печатайтӧны и видзӧны компьютеръяслӧн дискетаяс вылын, ӧдйӧ и йӧзӧдӧны-печатайтӧны. Миянлы татшӧмсяма уджаланногӧдз, дерт, зэв на ылын.

Профессор-этнограф Ю. Пентикяйнен, коді кольӧм воясӧ воліс Комиӧ, котыртліс ӧти рытӧ и студент-историкъяскӧд аддзысьлӧм. Том йӧз уна юасисны Коми мулӧн ӧнія да кольӧм кад йылысь, зілисны гӧгӧрвоны миянлысь ӧнія сьӧкыдлунъяссӧ, но гӧгӧрвоны миянлысь тышкас-мышкас мунысь олӧмсӧ сэтчӧс йӧзлы абу кокньыд.

М. КАСТРЕН НИМА КОТЫР

Тайӧ неыджыд на котырас удайтчис волыны ӧти букышкодь лунӧ. Комиысь гӧстьяс сэні вӧлім медводдзаысь, ӧд ачыс обществоыс чужӧма неважӧн на, 1990 вося январь 22 лунӧ. Котырлӧн правлениеӧ пырӧны профессор Райя Бартенс, гижысьяс Анита Конкка, Леэна Лаулаяйнен (сійӧ жӧ и веськӧдлӧ котырнас), менеджер Матти Пекканен, учёнӧйяс Сиркка Сааринен, Сеппо Лалукка, Веса Пиэтила. Секретаралӧ котырас коми йӧзӧс зэв пыдди пуктысь морт, коми кывйӧн кокниа сёрнитысь нывбаба — Паула Кокконен. Паула велӧдӧма коми кывсӧ миянӧ волытӧг, книгаяс серти да коми литература лыддьӧмӧн. И миянкӧд сёрнитіс сӧмын сӧстӧм коми кывйӧн. Тайӧ нӧшта на тӧдчӧдӧ сійӧс, мый коми кыв велӧдӧмын медся тӧдчанаыс — йӧзыслӧн ыджыд кӧсйӧмыс. А сійӧ ёна оз тырмы буретш Коми ССР-ын, торйӧн нин Сыктывкарса чина йӧз пиын. А ӧд кыв тӧдӧмыс и петкӧдлӧ мортыслысь збыль интернационализмсӧ.

М. Кастрен нима обществолы мыетшкӧ сьӧм сетӧ государство, но котырса членъяс тшӧтш мынтӧны быд вося пай. Тайӧ котырыслӧн медшӧр могнас лоӧ лӧсьӧдны и ёнмӧдны финнъяс да рытыв Европаын олысь финно-угор войтыръяскӧд йитӧдъяс, пропагандируйтны Суомиын налысь культура, отсавны ичӧтджык войтыръяслы налӧн кыв, литература, искусство сӧвмӧдан уджын. Зэв зумыд йитӧдъяс Кастрен котырчи кутӧны «Марий ушем» обществокӧд, лӧсьӧдӧмны весиг торъя сёрнитчӧм, сетӧны мари ёртъяслы колана отсӧг.

Таво обществоыс кӧсйӧ котыртны финно-угор кывъяса гижысьяслысь медводдза конференция «Чужан кыв — менам чужан му» тема вылӧ. Сійӧ мунас Финляндияын жӧ, Эспоо карын, август 10–15 лунъясӧ. Тайӧ форум нуӧдӧм вылӧ котырыс вӧлі буретш корсьӧ сьӧм, ӧнія ногӧн кӧ, спонсоръясӧс. Тыдалӧ вӧлі, мый Кастрен нима котырыс ёнман туй вылын, вермӧ и кӧсйӧ унатор на вӧчны, медым матыстны ӧта-мӧд дорас финно-угор войтыръясӧс, не лэдзны найӧс бырны му шар вывсьыс, дзикӧдз нин рочмыны.

УНАТОР ШЕМӦСМӦДӦ

Финляндияын весиг некымын лунся олӧмыс унаторйӧн шемӧсмӧдӧ, сэтшӧма сэтчӧс оланногыс торъялӧ Союзса гудыр-гадырсьыс. Медводз тӧдчӧ сэтчӧс мувывса лӧньлуныс: некод некытчӧ оз тэрмась, оз ныр вылас усьтӧдз котӧрт, видчы, горзы, омляв. Весиг челядьыс оз ёна вильшасьны. Йӧзыслы быт вӧснаыс оз ков вийсьыны, аскиа луныс гӧгӧрвоана и оз повзьӧдлы миянӧс моз. Найӧ уджалӧны и олӧны нинӧмысь повтӧг: сьӧмсӧ оз вежлавны, донъяс оз содны.

Ӧні газет-журналъясын, радио да телевизор пыр уна кутісны висьтавлыны рубежсайса олӧм йывсьыныс, торйӧн нин сёян-юанӧн да тӧварӧн ойдӧм сэтчӧс вузасянінъяс йылысь. Та боксянь Хельсинкиын ставыс сідзи и эм — быдтор эм, ставсӧ позьӧ ньӧбны, машинасянь быдпӧлӧс бурдӧдчанъясӧдз. Донъяс кадысь-кадӧ чинлӧны, да и быд фирма зільӧ лӧсьӧдны быдпӧлӧс льготаяс, медым сӧмын ӧдйӧджык инавны тӧварсӧ. Но эз тайӧ медся ёна шемӧсмӧд, а мукӧдторъяс.

Медводз сійӧ, мый Финляндия — восьса страна: восьса лунвылӧ, рытыввылӧ и войвылӧ. Сӧмын миянладорӧ пӧдса, кыдзи и СССР — тшӧтш ставладорас. Сідз, Данияса, Исландияса, Швецияса, Норвегияса граждана паспорттӧгыс вермӧны локны Финляндияӧ, финнъяс сэтшӧм жӧ ногӧн ветлӧдлӧны и сійӧ муясас. Европаса, Америкаса, Азияса да Африкаса унджык странаысь позьӧ недыр кежлӧ волыны Суомиӧ сӧмын паспортӧн, виза судзӧдтӧг. Сідзи жӧ и мӧдарӧ, финнъяс вермӧны мунны быдлаӧ. Социализма муяс пиысь позьӧ Финляндияӧ воны кокниа Болгариясянь, Румыниясянь и Югославиясянь, эм кӧ сэтысь локтысьяслӧн конвертируйтчан валюта. СССР-ысь воысьяслы быть колӧ торъя виза и паспорт, кокниа миянсянь Суомиӧ он на мун.

Мӧд-кӧ, финскӧй марка — зумыд сьӧм, кодӧс мир пасьтала курс серти вежӧны мукӧд валюта вылӧ. Шуам, финн аслас нажӧвитӧм сьӧм вылӧ вермӧ мунны шойччыны, велӧдчыны быдлаӧ. Миян сӧветскӧй «пу» сьӧм вылӧ Брестысь ылӧджык он письт. Финляндияын марка вылӧ позьӧ быдтор ньӧбны и быдлаӧ веськавны, миян нога «Березкаяс» сэні, дерт, абуӧсь. 1989 вося август вылӧ, шуам, США-са ӧти доллар вӧлі вежӧны 4,38 марка вылӧ, ӧти Англияса фунт мунӧ 7 марка пыдди и сідз водзӧ. Быд банк дорын ӧшалӧны валюта вежлалан курсъяса таблицаяс.

Шензьӧдіс и сійӧ, мый финнъяс регыд, тыдалӧ, вунӧдасны портманет новлӧм да сьӧм чӧжан небӧгъяс, бырас и йӧзыслысь сьӧмсӧ гусявлӧмыс. Тайӧ лоас сы вӧсна, мый быдӧн сэні ӧні сьӧмсӧ кутӧ торъя карточка вылын. Сійӧс магниталӧма, сэні индӧма счётыслӧн номерыс, кодыс, а ставыс сійӧ пыртӧма банкъяслӧн шӧр компьютерӧ. Сьӧм босьтан автоматъясысь, кодъяс сулалӧны Суомиын быд пельӧсын, быдӧн ас карточканас вермас босьтны аслас тшӧт вылысь мыйта колӧ сьӧмсӧ либӧ кредитӧн. А татшӧм автоматыс быд лавка дорын сулалӧ. Мыйта ковмас мыйкӧ ньӧбӧм вылӧ — сымда и босьтан. Некутшӧм ӧчередь да паспорт оз ков. Тайӧ ёна кокньӧдӧ йӧзыслысь олӧмсӧ. Быд карточкалӧн кодыс гуся, тэысь кындзи сы отсӧгӧн сьӧмсӧ некод оз босьт. Мортыс кӧ воштас карточкасӧ, кодсӧ вежӧны и сетӧны банксьыс выльӧс.

Кыдзи филологлы, зэв интереснӧ вӧлі меным тӧдмасьны и кывъясӧн сэні вӧдитчӧмӧн. Шулі нин кык государственнӧй кыв йылысь. Финскӧйӧн и шведскӧйӧн нуӧдӧны став документациясӧ да гижӧдъяссӧ, мед кӧть и шведыс страна пасьтала йӧзсьыс сӧмын 6 процент. Финнъяс ӧтитӧг школаын велӧдӧны швед кыв. Оз ас окотасьыс, а быть, кыдз государственнӧй кывъясысь ӧтиӧс. Сідзжӧ и Суомиын олысь шведъяс велӧдӧны чужан кыв и финн кыв. Таысь ӧтдор, быдӧн велӧдӧ и английскӧй кыв, кыдзи Европаын и мир пасьтала медся ёна паськалӧм кыв. Томджык йӧз пиысь быдӧн тыр-бура сёрнитӧ английскӧйӧн. Английскӧй кыв тӧдысь йӧзлы Финляндияын (кыдзи и ставнас рубеж сайын) ёна кокниджык. Сэк жӧ казялі и сійӧс, мый зэв шоча сюрлӧны роч кыв тӧдысь йӧз, кӧть быттьӧкӧ и миян странаяс орччӧн карта вылын сулалӧны. Роч кыв зэв этша школаын велӧдӧны, да и коланлуныс таын абу: СССР нэмсӧ вӧлі пӧдса странаӧн, и йитӧдъясыс эз ёна паськыдӧсь вӧвны. Миянлы ичӧтдырсянь дольлісны роч кыв йылысь кыдзи мирӧвӧй кывъяс пиысь ӧти йылысь. Збыльысьсӧ роч кыв абу международнӧй кыв, рубеж сайын сійӧс тӧдӧны этшаӧн, кӧть бӧръя кадас и сы дорӧ интересыс содӧма. Но содӧма рытыввыв Европаын да Америкаын, а вот миянлы вӧвлӧм матысса социализма муясын (Польша, Чехо-Словакия, Венгрия и с. в.) роч кывйысь бӧръя кадӧ ёна ӧтдортчисны, дугдісны велӧдны школаясын. Тыдалӧ, мир пасьтала, тшӧтш и СССР-ын регыдъя кадӧн буретш английскӧй кыв лоас медся ёна паськалӧм нацияяскостса сёрнитан кывйӧн.

Шыбитчис синмӧ и уна мукӧдтор, кодъяс йылысь миян водзті ёнасӧ вӧлі оз паськӧдчыны. Школасянь унаысь кывлӧм империализм, сэтчӧс антагонист-классъяс, классъяскостса тыш, гырысь сьӧкыдлунъяс Финляндияысь он аддзы. Уличьяс вывті ветлӧны бура пасьтасьӧм, нюмъялысь и зумыдджык йӧз, паськӧм серти некутшӧм торъялӧм на костын абу. Тыдалӧ, тадзи кымын и эм, уджалысь йӧзлы туяна, судзсяна олӧм вылас сьӧмыс тырмӧ. Ни ӧти корысьӧс эг аддзыв, сӧмын вокзалын гугӧдӧм шляпа водзын гажаа ворсісны музыкантъяс. А Москваын корысьыс жуӧ. Олан уровень сертиыс Финляндия нинӧмӧн оз торъяв мукӧд сӧвмӧм странаысь.

Пыдіджыка йӧзыскӧд тӧдмасьӧм бӧрын куті нин падъявны, кӧні збыль «социализмыс» ӧні, миян али налӧн. Вӧчи сэтшӧм кыв кӧртӧд: миян Союзын ошйысьӧмпырысь отчитывайтчисны бур олӧм лӧсьӧдӧмысь, а орчча Скандинавияын социализмсӧ стрӧитӧмны. И збыль ӧд, коді мыйта уджалӧ, сымда сэні и босьтӧ, велӧдчӧм да бурдӧдчӧм дон босьттӧг жӧ (весиг школаясын челядьсӧ вердӧны мынтысьтӧг). Йӧзыслӧн эм быть овлана ӧти тӧлысся гожся отпуск и вежон дыра — тӧвся, зэв уна льгота том гозъяяслы, ичӧт кагаа мамъяслы... Дерт, бура олӧм вылӧ колӧ ёна уджавны, зэв дона сувтӧ оланін, но ӧд сійӧ эм. Уна йӧз пуктӧны капиталсӧ акционер обществоясӧ, дона бумагаясӧ и с. в. И некӧн эг казяв некутшӧм ӧчередь. Тыдалӧ, сэні водзсяньыс олӧмсӧ лӧсьӧдӧмаӧсь «морта чужӧмаӧс», мый вӧсна Суомиӧс оз весь нимтыны «войвывса Японияӧн».

Но оз ков, дерт, думайтны, мый сэні некутшӧм сьӧкыдлун абу. Асьныс финнъяс унатор йылысь гижӧны и эрдӧдӧны. Тайӧ и уджтӧмалӧм, и сиктъясысь каръясӧ йӧзлӧн вуджӧм, и вина юӧм, наркомания да мукӧдтор. Сӧмын криминальнӧй проблемаыс сэні, тыдалӧ, йӧзсӧ оз майшӧдлы, гусясьӧм, кось, йӧзӧс начкӧм овлӧ шочсьыс-шоча. Вина юӧм йылысь позьӧ висьтыштны со мый. Дерт, некутшӧм «кос закон» сэні абу, магазинъясын юанторйыс тыр и быдсямаыс, но донъяс повзьӧдлӧны. Государствоыс кутӧ алкоголь вузалӧм вылӧ монополия, «АЛКО» магазинъяс выходнӧйяс да гырысь праздник лунъясӧ пӧдсаӧсь. Тыдалӧ вӧлі, мый алкоголизм ыджыд сьӧкыдлун тайӧ войвывса муас: казявлан код йӧзӧс, СССР-ысь воӧм туристъяслысь корӧны вузавны коньяк, водка. Но государство унатор и вӧчӧ тайӧ лёкторыслы паныд. Дерт, быд шензьӧданатор он лыддьӧдлы, тайӧ оз и ков. Бурджык ставсӧ аддзывны аслыныд, ӧд йитӧдъяс, кутам лача, водзӧ вылӧ ёнмасны на.

КОЛӦ ЁРТАСЬНЫ

Границасӧ бӧр вуджӧм бӧрын нин воис юрӧ юалӧм кодь мӧвп: а мыйла Коми ССР-ын олысьяс, республика дзоньнас кутӧ сэтшӧм жеб йитӧдъяс миян войвывса суседкӧд, миянлы рӧдвужа сэтчӧс войтырыскӧд? Ӧд позянлунъясыс зэв ыджыдӧсь, унаторйӧ позьӧ велӧдчыны Суомиса войтырлысь, унаторйын позьӧ и бизнесӧ пырны. Коми ССР-ысь лысьтӧны озырлунъяс Союзса центр да министерствояс, а бӧрсӧ этша мый сетӧны. Абу ӧткодь сетӧмыс да босьтӧмыс. А мыйла асшӧр Коми республикалы аслыс не петны СССР-ысь ортсыӧ тӧварӧн, сійӧ жӧ Скандинавияӧ? Коми парламентса веськӧдлысьяс, Удораса райсӧвет быттьӧ вежӧртӧм йӧз бара на нюжӧдісны Болгариякӧд сёрнитчӧм, этша найӧ миянлысь Удорасӧ куштісны да. А Болгария — слаб экономикаа страна, сылӧн абу конвертируйтчан сьӧм, вӧр пӧрӧдан выль технология ни уджалан бур культура. Вот эськӧ сійӧ жӧ Финляндиякӧд панны гырысь проектъяс... Колӧ шуны, мый Суомиын дасьӧсь лӧсьӧдны миянкӧд зумыд йитӧдъяс. Водзмӧстчынысӧ колӧ Коми ССР-са властьяслы, медводз налы.

Нӧшта на колӧ ёна ёртасьны культураса да наукаса уджалысьяслы, Сыктывкарса госуниверситетын уджалысь коми кафедралы. Ӧд гуманитарнӧй йитӧдъяс пуктӧны подув водзӧ йӧзӧс быдтӧмлы, налысь национальнӧй асвежӧртӧм сӧвмӧдӧмлы. Ӧд Финляндия абу океан сайын, а пӧшти орччӧн.