ЫДЖЫД УЧЁНӦЙЛӦН ТУЙ
«Ме ог тӧд угро-финскӧй кывъяс кузя сӧветскӧй специалистъяс пиысь мӧд татшӧм научнӧй уджалысьӧс, коді эськӧ вӧчис сы мында жӧ. А. С. Сидоровлӧн став вӧчӧмаыс петкӧдлӧ материал зэв пыдіа тӧдӧм (Коми мулӧн кольӧм история да коми кыв тӧдӧм серти сы кодь мӧдыс абу)...»
Д. В. Бубрих, филологияса доктор, СССР-са Наукаяс академияысь член-корреспондент.
Алексей Семенович Сидоров нимкӧд йитчӧма коми кыв велӧдӧм, этнография, фольклор да археология сӧвмӧмын дзонь эпоха. Сійӧ аслас олӧмнас петкӧдліс коми интеллигенциялысь сьӧкыд олан туйсӧ, гырысь вермӧмъяскӧд ӧттшӧтш — и Сталин дырся кадлысь став лёксӧ.
А. С. Сидоров чужліс 1892 вося сентябрь 28 лунӧ (выль ногӧн октябрь 10 лунӧ) Паль сиктын. Батьыслӧн вӧлі дорччан мастерскӧй, вӧдитіс му, радейтіс крестьянскӧй удж. Но регыд, 1895 воӧ, батьыс кувсис, и став овмӧсыс вуджис мам ки вылас. Квайт во мысти Пальын ыджыд пӧжарысь сотчис Сидоровъяслӧн керкаыс. Лои ставсӧ лӧсьӧдны выльысь.
Алексей ичӧтсяньыс ёна уджаліс, но мамыс майшасьтӧг ыстіс писӧ велӧдчыны. Бур, мый Пальын сэки вӧлі начальнӧй школа и кык класса училище. Велӧдысьыс школаын казялӧма зонкалысь зільӧмсӧ да ышӧдӧма водзӧ велӧдчыны, весиг неуна сьӧмтор сетыштӧма медводдза кад кежлас. 1907 воын А. С. Сидоров пырӧма велӧдчыны Тотьмаса учительясӧс дасьтан семинарияӧ, кӧні сійӧ медъёна велӧдіс кывъяс, а сідзжӧ и мукӧд предметъяс, окотапырысь рисуйтчис, пырӧдчис музыкаӧ. 1911 воын А. С. Сидоров помаліс семинария.
Сы бӧрын вит во чӧж А. С. Сидоров велӧдіс Емва вожын Кони сиктса школаын. Сюсь вежӧра том морт, дерт, аддзыліс крестьяналысь сьӧкыд уджсӧ и олӧмсӧ. Но мыйӧн нӧ вермис отсавны налы велӧдӧмысь ӧтдор?
Водзӧ тӧдӧмлунъяс босьтӧм могысь 1915 воын А. С. Сидоров пырис велӧдчыны Вӧлӧгдаса учительскӧй институтӧ и велӧдчис сэні 3 во. Вӧлӧгдаын велӧдчигӧн сійӧ эз воштыв чужан мукӧд йитӧдсӧ. Чужанінын сійӧс тӧдісны кыдзи тӧлка да велӧдчӧм мортӧс. Та вӧсна Февральса революция бӧрын выль власть лӧсьӧдігӧн Пальса йӧз индісны А. С. Сидоровӧс Яренск уездса крестьянасянь депутатъяслӧн медводдза съезд вылӧ делегатӧн (1917 вося май).
1918 воӧ институт помалӧм бӧрын А. С. Сидоров воис чужанінас. Июньын сійӧс бӧрйисны нёльӧд крестьянскӧй съезд вылӧ делегатӧн. Съезд вылын сійӧ лоис уезд исполкомса членӧн, Яренск уездса народнӧй образование кузя комиссарӧн (уездас пырисны ӧнія Емдін, Удора, Княжпогост и неуна Сыктывдін районъяс). Делегатъяс зэв востера заседайтісны, волывлісны и косьӧдз. Ӧти чукӧртчӧм вылын Д. А. Батиев эрдӧдіс Зӧвсьӧрт вӧлӧстьын самӧкур пуӧм. Сы бӧрын зӧвсьӧртса делегатъяс ёнакодь нӧйтӧмаӧсь сійӧс. 1918 воын уездса исполкомын власть босьтісны большевикъяс. И эсеръяслӧн юрнуӧдӧм улын исполкомбердса уджыс бӧрыннас чорыда кучкис Алексей Семеновичлы.
А сэк, 1918 воын, Коми муын ёся сулаліс йӧзӧс велӧдан проблема: колісны грамотаа йӧз. Дерт, комияс революцияӧдз эз вӧвны дзик пемыд йӧзӧн, кыдзи и ӧні на вель унаӧн кӧсйӧны тайӧс петкӧдлыны. Комияс пӧвстысь петісны и гырысь учёнӧйяс, аслыссяма гижысьяс и поэтъяс, тӧдчана политикъяс. Но сэки, кор коми войтыр водзын сувтісны гырысь могъяс артмӧдны выль национально-государственнӧй, культурнӧй органъяс, грамотнӧй йӧз эз тырмыны.
Йӧзӧс велӧдӧм да местаяс вылын интеллигенция котыртӧм могысь 1918 вося июнь 22 лунӧ Яренскын А. С. Сидоров лӧсьӧдіс велӧдысьясӧс дасьтан курсъяс вылын «Коми котыр» союз. Тайӧ вӧлі культурно-просветительскӧй общество, коді зілис котыртны вӧр-ва велӧдан экспедицияяс, лӧсьӧдавны сиктъясын библиотекаяс, музейяс, петкӧдлыны спектакльяс, паськӧдны тӧдӧмлунъяс лекцияяс да печать пыр. Союзса Уставын вӧлі шуӧма уджсӧ нуӧдны коми да роч кыв вылын. Вӧлі сӧмын ӧти политическӧй корӧм Уставын: лӧсьӧдны коми-зыряналы автономнӧй единица, но стӧч форма йылысь сёрниыс эз мун. А. С. Сидоров да сійӧ кадся тӧдчана коми лингвист В. А. Молодцов кындзи союзас вӧліны и эсеровскӧй платформа вылын сулалысь интеллигентъяс. Тайӧ автономия йывсьыс пункт вӧсна 30-ӧд вояс заводитчигӧн вӧлі лӧсьӧдӧма «Коми котыр» союз мыждӧм, быттьӧ «гырысь буржуазно-националистическӧй организация» зілис торйӧдны Коми муӧс Сӧветскӧй Россия дорысь. Но «Коми котыр» эз дыр уджав: гражданскӧй война дырйи сійӧ разаліс.
1918 воын Емдінын воссис учительяслӧн семинария. Яренск уездса Сӧвет ыстіс сэтчӧ велӧдны А. С. Сидоровӧс. Та бӧрын сійӧ бара 1920 во помӧдз велӧдіс учительясӧс дасьтан курсъяс вылын Яренскын. Тайӧ кадӧ сійӧ кутіс пырӧдчыны наукаӧ.
Медгырысь проблемаясысь ӧтиӧн вӧлі коми кыв велӧдӧм. Великӧй Октябрь сетіс коми гижӧдлы бур условиеяс, колӧ вӧлі ёна паськӧдны коми кыв. Сувтіс мог — регыдъя кадӧн лӧсьӧдны школаясын чужан кыв вылын велӧдӧм. А та могысь вӧлі колӧ лӧсьӧдны коми литературнӧй кыв нормаяс. 1918 вося августын Емдінса велӧдысьяслӧн конференция ёсь венъяс бӧрын урчитіс зэв тӧдчана нырвизь — литературнӧй кывлы подув пуктӧм. Таын Сидоровлӧн пайыс зэв тӧдчана.
Гожся каникулъяс дырйи А. С. Сидоров ветлӧдліс экспедицияясӧн Емва, улыс Эжва, Вашка да Мозын юяс пӧлӧн, чукӧртіс коми диалектъяслысь материал, этнография да археология боксянь уна корсьысис. Сійӧ кӧсйис восьтавны Коми муын выльысь-выль велӧдчанінъяс, научнӧй учреждениеяс.
1920 вося декабрьсянь А. С. Сидоров котыртіс, кыдзи комиссияса член, Усть-Сысольскын ПИНО
Сійӧ эз сӧмын велӧд, но и вӧлі 1922 воын Коми край тӧдмалан обществоса (ОИКК) котыртысьяс пиысь ӧтиӧн. Сійӧ кадӧ чужис том коми сӧветскӧй наука: кыв велӧдӧм, археология, этнография, фольклористика. Колӧны вӧлі уна тема кузя туялӧм-корсьысьӧмъяс. Тайӧ гӧгӧрвоӧдӧ А. С. Сидоровлысь паськыд научнӧй интересъяссӧ. Сійӧ аддзис и кодйис вель уна шӧр нэмъясса городище Коми му пасьтала, тӧдмаліс коми йӧзлысь религиознӧй видзӧдласъяс, лӧсьӧдіс этнография да кулӧмаӧс дзебан обряд велӧдӧм вылӧ программаяс.
1923 воын Визин сиктын олысь тестьыслӧн архивысь сійӧ аддзис И. А. Куратовлысь гижӧдъяс, и сійӧ жӧ воӧ «Парма ёль» журналын йӧзӧдіс поэтлысь кык неыджыд кывбур да поэт йылысь статья. Тайӧ вӧлі сӧветскӧй печатьын И. А. Куратов йылысь медводдза гижӧдӧн.
ОИКК-ын Алексей Семенович вӧлі правлениеса членӧн и недыр кад ответственнӧй секретарӧн. 1925 воын сійӧс бӧрйисны краеведениеса областнӧй бюроӧ, а 1926 воӧ индісны Москваӧ Краеведениелӧн центральнӧй бюроӧ член-корреспондентӧн. «Коми му» журнал котыртӧм бӧрын (1924 восянь 1926 воӧдз) А. С. Сидоров вӧлі тайӧ журналас редколлегияса членӧн.
Алексей Семенович отсӧгӧн вӧлі лӧсьӧдӧма школаяслы да педтехникумъяслы велӧдчан программаяс, велӧдысьясӧс дасьтан курсъяс кузя планъяс. Сы ордӧ тшӧкыда волывлӧмаӧсь поэт и драматург Нёбдінса Виттор, фольклорист Павел Доронин, мукӧдъяс.
1926 вося мартын А. С. Сидоров бара мӧдӧдчӧ велӧдчыны Ленинградӧ. Кык воысь унджык сійӧ велӧдӧ археология да лингвистика академик Н. Я. Марр юрнуӧдӧм улын. Тайӧ вӧлі нималана кыв велӧдысь, археолог да этнограф. Сійӧ чуйдіс коми учёнӧйясӧс гижны вель уна удж археология кузя. А. С. Сидоров йӧзӧдіс ыджыд книга —
Тайӧ небӧгас Алексей Семенович пыртіс интереснӧй материал коми войтырлӧн нэмӧвӧйся бурдӧдчӧм да бурдӧдчысьяс йылысь, туналӧм, тунъяс, туналанторъяс йылысь, а сідзжӧ тшыкӧдчӧм да шеваӧн висьӧм йылысь. Торъя тӧдчана сійӧ, мый А. С. Сидоров материалсӧ чукӧртіс сэтшӧм йӧзкӧд на сёрнитіг, кодъяслы татшӧм сяма тӧдӧмлунъясыс эз вӧвны важ олӧмлӧн колясъясӧн, а вӧліны налӧн олӧмысь торйӧдтӧмторйӧн, налӧн видзӧдласъясӧн. Кыдзи сійӧ ачыс гижліс, «коми войтыр ӧнӧдз видзӧма туналӧмлысь, суевериелысь, чӧртъяс олӧмлысь, быдсяма йитчытӧмторъяслысь став сійӧ арсеналсӧ, код йылысь ми тӧдам библияса гижӧдъясысь йӧйталысьяс йылысь висьтъясысь, шӧр нэмъясын тӧдысь нывбабаяслӧн процессъясысь да с. в. Абу шензьӧдана, мый коми грездъясын олысь пемыд йӧз быдсяма могъясӧн шыӧдчӧны бурдӧдчысьяс да тунъяс дорӧ, но зэв характернӧйӧн лоӧ сійӧ, мый пыр на дорӧ жӧ мунӧны и вичкоса служитысьяс, туналан вынысь виччысьӧны бурджык и ёнджык бурдӧдӧм христианскӧй чародейство дорысь. Позьӧ паныдасьлыны сэтшӧм лоӧмторъясӧн, кор поп вӧвсӧ дойдалӧмын мыжаясӧс корсьӧм могысь мунӧ вӧлі гадайтысь тун дорӧ, а тарзян висьӧмӧн висьысь попаддя мунлӧма пывсьӧдчысь-бурдӧдысь баб дорӧ, медым сійӧ вӧтліс жарсӧ, «коді овмӧдчис сы пытшкӧ пӧсь паччӧр вылын пукалігӧн». Кыдзи пасйӧ ачыс Алексей Семенович, сылӧн уджыс «абу стӧч методологическӧй научнӧй удж, а ёнджыкасӧ краеведческӧй описание». Та вӧсна сылӧн уджыс, книгаӧ чукӧртӧм материалыс вӧлі и ӧні на кольӧ зэв интереснӧйӧн и коланаӧн не сӧмын специалистъяслы, но и уна лыддьысьысьлы, чужан му велӧдысьяслы, краеведъяслы.
Эз овсьы и критическӧй пасйӧдъястӧг. 20-ӧд воясӧ медся тӧдчана коми краеведъясысь ӧти, А. М. Мартюшев, «Коми му» журнал лист бокъяс вылын лӧгпырысь крукыштіс, мый А. С. Сидоров «вуджӧдӧ миянӧс «Лысӧй гӧра» кадӧ, тӧдысьяс, бӧрдӧдчысьяс, еретникъяс, шева чуксалысьяс, ортъяс да мукӧд «лёк» делӧяса «мастеръяс» дорӧ». Но колям тайӧ кывъяссӧ Мартюшев вежӧр вылӧ, сы дор некод эз сувт. А. С. Сидоровӧс репрессируйтӧм бӧрын тайӧ небӧгсӧ Коми муын став библиотекаысь вӧлі бырӧдӧма, сотӧма, сійӧ лои судзӧдтӧмторйӧн.
Ӧнія коми этнографияын тӧдчана специалист Л. Н. Жеребцов мӧвп серти, «материал озырлун и оригинальность серти тайӧ книгаыс сулалӧ медводдзаӧн коми традиционнӧй духовнӧй культура велӧдан уджъяс пӧвстын. Жаль, но тайӧ книгасӧ ӧні он нин вермы судзӧдны. Колӧ эськӧ сійӧс выльысь лэдзны Алексей Семеновичлӧн чужан лунсяньыс 100 во тыригкежлӧ.
1929 воын А. С. Сидоров лои Ленинградса Герцен нима педагогическӧй институтса доцентӧн. Сійӧ лыддис сэні велӧдчысь коми студентъяслы лекцияяс, коми этнография, археология, кыв йылысь, гижис ассьыс научнӧй уджъяс.
Страна вуджис комынӧд воясӧ. И вочасӧн духовнӧй атмосфераыс, став идеологическӧй, культурнӧй, научнӧй олӧмыс кутіс лёкмыны, кутісны нуӧдны ӧта-мӧд бӧрся кампанияяс пытшкӧсса врагӧс эрдӧдӧм могысь. Сӧветскӧй странаын кыптіс Сталинлӧн культ. Кыдзи и быдлаын, сьӧкыд лои и Коми муын. И. В. Сталин теория серти, социализм водзӧ лӧсьӧдігӧн классӧвӧй тыш век лоӧ ёсьджык, «народлӧн врагъяс кыӧны везъяс быдлаын». Ӧттшӧтш муніс культурнӧй, научнӧй олӧм быд боксянь топӧдӧм да централизуйтӧм. 20-ӧд вояс помын Коми областнӧй комитетын ёна мыждісны ОИКК да сылысь «Коми му» орган сыысь, мый сэні вывті уна места вӧлі сетӧма краеведческӧй уджлы, коді пӧ лыддьысьысьлы социализм стрӧитігӧн оз ков. Журналса редактор М. П. Мининӧс и редколлегияса членъясӧс чӧвтісны удж вывсьыс. Весиг нимсӧ вежисны —
Кутісны пуксьӧдавны Алексей Семеновичлы бура тӧдса йӧзӧс. 1933 воӧ арестуйтісны ыджыд учёнӧй, медводдза коми гижысьясысь ӧтиӧс — Илля Васьӧс. Таӧдз сійӧ велӧдчыліс Венгрияын да Финляндияын, а сыысь веськыда вӧлі мыжалӧма не сӧмын кыдзи националистӧс, но и кыдзи «шпионӧс». 1934 воын Алексей Семенович недыр уджаліс выльӧн воссьӧм Коми научно-исследовательскӧй институтын, но сылы, тыдалӧ, сьӧкыд вӧлі овны татшӧм атмосфераын, кор «кулацкӧй идеология» да «национал-шовинизм» кӧвъялӧмӧн пуксьӧдалісны коллегаяссӧ. Гашкӧ, сійӧ и гӧгӧрвоис, мый карайтысь органъяс кутісны нин сибӧдчыны и сы дорӧ.
1934 вося сентябрын А. С. Сидоров вуджис овны Ленинградӧ. Сэні сійӧ куим во чӧжӧн вӧчис унатор: дасьтіс И. А. Куратовлысь кывбуръяс чукӧр, пыдіа пырӧдчис сэкся нин официальнӧй кывлӧн «яфетическӧй теорияӧ», кодӧс лӧсьӧдіс Н. Я. Марр.
1937 вося сентябрь 21 лунӧ локтӧны и сы ордӧ, шобӧны патерасӧ, асьсӧ нуӧны. А. С. Сидоровлӧн нылыс, Людмила Алексеевна, казьтылӧ: «Ме мыйкӧ вӧсна садьми войнас... Вежӧсӧй вӧлі стӧч батьлӧн вежӧслы паныда. Ме некор эг пыравлы сэтчӧ, но мен лои окота видзӧдлыны. Восьтышті неуна ӧдзӧссӧ и аддзи: бать сулалӧ стен бердын, зэв ёна падмӧма, а кык военнӧй, тушанас сыысь ыджыдджыкӧсь, шыблалӧны шкапъясысь книгаяс. Ставыс лэбзьӧ джоджӧ... Ме век чайтлі, мый книгаяссӧ колӧ тэчны ӧкуратнӧя, и тайӧ менсьым сьӧлӧмӧс вӧрзьӧдіс. Мӧвпышті: мыйла тайӧ лои, мыйла войнас тадзи шыблалӧны книгаяс? Медбӧрын думышті, мый, тыдалӧ, мыйкӧ корсьӧны... А асывнас висьталісны, мый батьӧс пуксьӧдӧмаӧсь...»
Алексей Семеновичлӧн рӧдвуж кутіс ветлӧдлыны тюрьмаясті, сулавны кузь ӧчередьясын, медым кӧть мыйкӧ тӧдмавны сылӧн судьба йылысь. Тайӧс эз вӧв кокни вӧчны. Медбӧрын юӧртісны, мый делӧсӧ сылысь расследуйтны мӧдӧдӧмаӧсь бӧр Сыктывкарӧ. Дыр некутшӧм юӧр эз вӧв, и сӧмын 1939 воын Коми АССР войвылысь воис гижӧдтор...
А. С. Сидоров следствие улын вӧлі кык во чӧж. Кӧть сійӧ некодлы абу висьтавлӧма ёнасӧ, мый сыкӧд вӧлі дзескыдінас, да и сійӧ аслас официальнӧй реабилитацияӧдз эз нин ов, абу сьӧкыд тӧдмавны, мыйысь сійӧс мыждісны. Яренск уездлӧн «кулацко-эсеровскӧй» исполкомын уджысь, Коми му велӧдан «националистическӧй» обществоӧн веськӧдлӧмысь, татшӧм «националистъяс», «шпион да фашистъяскӧд» — В. И. Лыткинкӧд, В. А. Молодцовкӧд, Д. А. Батиевкӧд ёртасьӧмысь... Сылы сетісны сійӧ кад кежлӧ эз уна — 3 во, следствие улын 2 во пукалӧм урчитӧмӧн. Коми госиздатын ӧдйӧ вештісны пуксьӧдӧм мортлысь нимсӧ И. А. Куратовлӧн йӧзӧдны дасьтӧм кывбуръяс чукӧрлӧн медводдза лист бокъяс вывсьыс. 1939 воын петіс И. А. Куратовлӧн сборник Д. Конюхов редакция ним улын нин.
Колӧ тані пасйыны, мый А. С. Сидоров Сӧвет власть кадӧ медводз юӧртіс И. А. Куратовлӧн поэтическӧй уджъяс йылысь, 20–30-ӧд воясӧ, дас воысь унджык велӧдіс, комментируйтіс найӧс. Дасьтіс роч кыв вылын пасйӧдъяса 2 тома «И. А. Куратов сочинениеяслӧн полнӧй собрание». 1937 вося февральын сетӧма сійӧ уджсӧ Коми книжнӧй издательствоӧ. Но петіс И. А. Куратовлӧн 1939 воын кык тома гижӧд чукӧр П. Доронин, Д. Конюхов, А. Вежев редакция улын нин. Кыдзи пасйӧ В. И. Лыткин, редакторъяс босьтӧмаӧсь подув пыддиыс А. С. Сидоровӧн дасьтӧм материалъяс, весиг пӧ ӧшыбкаяссӧ веськыда вуджӧдӧмаӧсь. 1943 воын А. С. Сидоров шыӧдчылӧма Коми книжнӧй издательствоӧ, медым мынтасны кӧть сылы сьӧмсӧ 10 воысь дырджык кадӧн вӧчӧм уджысь. Но воча кывйыс эз во. Тадзи кымын артмис и И. А. Куратовлӧн медводдза «Гижӧд чукӧр» сборниккӧд, коді петіс 1932 воын. Кӧть кывбур чукӧрсӧ дасьтіс йӧзӧдӧм кежлӧ тшӧтш А. С. Сидоров, чукӧрыс петӧма И. И. Оботуров редакция улын да водзкывйӧн, кӧні Оботуров нимтӧ И. А. Куратовӧс мелкобуржуазнӧй интеллигентӧн. А. С. Сидоров И. Куратовлысь уджъяссӧ велӧдӧмысь, лӧсьӧдӧмысь да комментируйтӧмысь весиг аттьӧ эз кывлы. Кадыс вӧлі сьӧкыд. Кыдзи пасйӧ В. И. Лыткин, мӧд ногӧн 1939 воын И. А. Куратовлӧн гижӧдъяс эськӧ эз и петны, ӧд «народлӧн враг» ов вӧсна вермисны книгасӧ и дзикӧдз не лэдзны. Та вӧсна мыжавны куим редакторӧс ёнасӧ нинӧмысь.
1940 вося арын Алексей Семенович воис семья дорас бӧр Ленинградӧ. Людмила Алексеевна висьталӧм серти, сійӧ абу тӧдӧма батьсӧ — сэтшӧма сійӧ вежсьӧма куим воӧн. «Пуксьӧдтӧдзыс сійӧ вӧлі крепыд, том на мужичӧйӧн, а воис бӧр, — висьталӧ Людмила Алексеевна, — пӧрысь старикӧн, дзормӧм, пиньтӧм, сёрнитӧ шӧпкӧмӧн. Чайта, уна ковмис ас вывтіыс нуны, татшӧмӧн кӧ сійӧ лоис».
Лагерысь петӧм бӧрын сылы оз вӧлі позь овны Москваын да Ленинградын. Первойсӧ сійӧ уджаліс рабочӧйӧн Ленинградсянь 101-ӧд километр вылын, а 1941 воын бӧр муніс чужанінас. Сыктывкарын сылы ковмис первой уджавны сплавын да уна экспедицияын отсасьысьӧн. 1942 воын кыдзкӧ-мыйкӧ сійӧс босьтісны уджавны Коми научно-исследовательскӧй институтӧ.
Но сьӧкыдлунъясыс эз чегны, эз пӧрӧдны коми интеллигентӧс. Сійӧ век вӧлі медтӧдчана учёнӧйяс лыдын. Шензьӧдӧ сійӧ, мый некымын воӧн А. С. Сидоров вермис дорйыны кандидатскӧй диссертация (1945 воын), а 1947 воын нин — докторскӧй удж лингвистика кузя.
Уна во Алексей Семенович сетіс и чужан коми кыв туялӧмлы. Та йылысь колӧ висьтавны унджык. 20-ӧд воясӧ Коми муын ёна вензисны коми кывлӧн водзӧ сӧвмӧм йылысь. Сідз, А. А. Цембер 1923 воын апрель 23 лунся «Югыд туй» газетын гижӧ: «Ме ӧні лои сӧглас накӧд, кодъяс шуӧны, мый зырянскӧй кыв — кулӧмӧн чужӧм кага. Тадзи кӧ сійӧ, сетам жӧ кулӧмсӧ кулӧмаяслы, а ми, ловъяяс, мунам роч кыв пыр став мирса ӧтувъя кывлань». Унджыкыс вӧліны талы паныд. В. А. Молодцов, В. И. Лыткин, А. С. Сидоров гӧгӧрвоӧдісны чужан кывйӧс кедзовтӧмлысь лёксӧ, лӧсьӧдісны графика, литературнӧй нормаяс. Сидоров чуксаліс пыртны сэтчӧ став сёрнисикасъяслысь озырлунсӧ, та вӧсна и пондіс найӧс велӧдны. 1924 воын сійӧ вӧлі Изьва да Печора вожъясын. А. С. Сидоров медводдзаяс лыдын кутіс лыддьыны педтехникумса студентъяслы лекцияяс комиӧн.
Зэв сьӧкыд гӧгӧрвоны А. С. Сидоровлысь кыв велӧдан уджсӧ марристскӧй теориятӧг. Сійӧ вӧлі Н. Я. Маррӧн лӧсьӧдӧм «кывлӧн материалистическӧй теория» дор сулалысьӧн. Сэк жӧ сійӧ йӧзӧдӧ «Коми му» журналын Марр уджъяслысь дженьыдик рефератъяс. Неуна восьтыштам тайӧ теорияыслысь нырвизьсӧ.
Россияын кавказскӧй кывъяс тӧдчана велӧдысь Н. Я. Марр 20-ӧд воясӧ восьтіс ас уджъясас таӧдз вӧвлытӧм, «выль, марксистскӧй» кыв теория. Сійӧ пузувтіс, кежӧдіс бокӧ став революцияӧдзса «буржуазнӧй лингвистика» кыдзи кулантор, и сы местаӧ вайӧдіс кывлысь «классӧвӧй теория». Сэки нин уна кыв велӧдысь гӧгӧрвоисны тайӧ теорияыслысь кежласьӧмсӧ, да сувтісны сылы паныд. Марризмлӧн став постулатсьыс ӧнӧдз стӧчӧн колис сӧмын сійӧ, мый мӧвпалӧм да кыв топыда йитчӧмаӧсь, мый кывйӧн вӧдитчӧм колӧ медводз обществолы. Став мукӧдсӧ ӧнія наука видлалӧ мӧд ног. Н. Я. Марр серти, кыв — классӧвӧй явление, пырӧ надстройкаӧ и веськыда петӧ идеологияысь, экономикаысь. Сы вӧсна общественно-экономическӧй формацияяс вежсьӧмкӧд ӧттшӧтш быттьӧкӧ кывйыслӧн став структураыс быть вуж выйӧ вежсьӧ. Тайӧ нинӧмӧн подулавтӧм тор. Шуам, ми ӧні кокниа лыддям и гӧгӧрвоам Иван Куратовлысь кывбуръяс, кӧть найӧс гижӧма феодализм кадӧ на. Збыль вылас кывйыс абу классӧвӧй явление, а социальнӧй, сійӧ могмӧдӧ став классӧ, быдӧнӧс.
Марризм пуктіс пом и СССР-ын кывъяс сравнительно-историческӧй велӧдӧмын, подув-кыв понятие лыддис идеалистическӧйӧн. Марризм выналігӧн Коми муын чужан кывйӧс история боксянь зэв омӧля велӧдісны, эз чайтны збыльӧн финно-угорскӧй кывъяслысь история боксянь ӧткодьлунсӧ. Марристъяс серти, став кывйыс сӧвмис сӧмын скрещивайтчӧмӧн. Быттьӧкӧ важӧн вӧлі сӧмын 4 яфетическӧй племя — сал, бер, рош, йон, и тайӧ нимъяс сорласьӧмысь пӧ артмис став лексикалӧн озырлуныс. Тайӧ теорияыс збыль вылас вӧлі зэв примитивнӧйӧн и вульгарнӧйӧн. 20-ӧд воясӧ яфетическӧй теория вӧлі уна лыдаяс пытшкын ӧтиӧн, но 1930 восянь, В. И. Сталинӧн сійӧс официальнӧя ошкӧм бӧрын, сійӧ лои и официальнӧйӧн, «революционнӧй» теорияӧн, а сылы паныд мунысьясӧс кутісны репрессируйтны. Сідзи 20-ӧд вояс помын СССР-ысь мунісны Р. Якобсон да Н. Трубецкой, кодъяс бӧрынджык лоины став мир пасьта тӧдса лингвистъясӧн, лӧсьӧдісны дзонь научнӧй школаяс. 30-ӧд вояс помын лыйлісны сӧветскӧй востоковедъяс пиысь зэв талантливӧй специалистӧс, ичӧт войтыръяслысь кывъяс велӧдысь Е. Д. Поливановӧс. 30–40-ӧд воясӧ ӧдвакӧ позис мыйкӧ вӧчны лингвистикаын марризм ошкытӧг, и унаӧн быть сійӧс ошкылісны.
Но помсӧ яфетическӧй теориялы пуктіс 50-ӧд вояс заводитчигӧн ачыс тайӧ теориясӧ кыпӧдысьыс — И. В. Сталин. Сэк нин мӧдарӧ — кутісны, увтыртны, вӧтлавны марристъясӧс...
Мый жӧ кыскис медъёна А. С. Сидоровӧс тайӧ теорияас? Тыдалӧ, сійӧ, мый яфетическӧй теория топыда йитліс кывсӧ обществоын мунан вежсьӧмъяскӧд. Марризм чуксаліс велӧдны уна сикас ичӧт войтыръяслысь кывъяс, и не видлавны найӧс дась меркаясӧн, мукӧд кывъяс велӧдӧмын артмӧм канонъяс отсӧгӧн. Вермас лоны, мый та вӧсна медъёна А. С. Сидоров и сулаліс яфетическӧй теория дор. Ӧд нэм чӧжыс сійӧ гижліс сӧмын коми кыв йылысь, чужан кыв сылы вӧлі аслыссяма центр артмӧдысь факторӧн. Оз ков вунӧдны и сійӧс, мый А. С. Сидоровлӧн эз вӧв классическӧй филологическӧй образование, сійӧ эз помавлы университетскӧй курсъяс, та вӧсна омӧля вӧлі тӧдӧ и классическӧй научнӧй лингвистика. Сійӧ вӧлі ыджыд таланта самоучка, коді кызвын тӧдӧмлунсӧ босьтіс ыджыд зільӧмӧн, аскежас.
Кор сёрнитам А. С. Сидоров йылысь, кыдзи яфетолог йылысь, оз ков вунӧдны, мый сійӧ некор эз вӧв марризмлӧн теоретикӧн, а пыр вӧчис коми кыв кузя конкретнӧй удж. Сы вӧсна и ӧнӧдз тайӧ уджъясыс зэв коланаӧсь, тӧдчанаӧсь. Коми синтаксис кузя сійӧ гижис зэв ыджыд удж — кык тома «Синтаксис коми языка» (1000 лист бакысь унджык). Сійӧс абу йӧзӧдӧма. Сӧветскӧй финно-угроведениеын медводдзаӧн А. С. Сидоров эрдӧдіс коми кыв пӧрадокын аслыссикаслунъяс. Та йылысь монографияыс петіс сійӧ кулӧм бӧрын нин. Коми кыв история туялӧмын вӧчӧма сыӧн зэв ыджыд удж, кӧть и корсюрӧ гӧгӧрвоӧдӧма материалсӧ марристскӧй ногӧн.
1952 воын муніс Сыктывкарын языкознание кузя конференция. Сы бӧрын, во мысти, А. С. Сидоров муніс командировкаӧ Москваӧ, библиотекаын да архивъясын уджавны. Март заводитчигӧн сійӧ висьмис. 1953 вося март 5 лунӧ куліс Сталин. Сталинлӧн кулӧм кучкис Алексей Семеновичлы.
Сталинӧс дзебны локтысь уна делегациялы ковмис зэв уна места гостиницаясын, и овмӧдчӧм нин йӧзӧс кутісны вӧтлавны. Войнас гостиницаса уджалысьяс милиционеркӧд пырисны Алексей Семенович номерӧ. А. С. Сидоровӧс, век выль арест виччысьысьӧс, тайӧ зэв ёна дойдіс. Сійӧ дзикӧдз омӧльтчис. Эз нин вермы чеччыны вольпассьыс. Первой А. С. Сидоровӧс меститісны частнӧй патераӧ, сэсся кутшӧмкӧ больничаӧ. Но врачьяс эз нин вермыны нинӧм вӧчны. 1953 вося март 21 лунӧ А. С. Сидоров кувсис.
Сійӧ колис ас бӧрас ки помысь гижӧм зэв уна удж, сӧмын неыджыд пай вӧлі йӧзӧдӧма кулӧм бӧрас нин. Та вӧсна и ӧнӧдз на этша тӧдӧны сы йылысь миян республикаын, ыджыд коми учёнӧй йылысь паметь некытчӧ абу кольӧма: абу некутшӧм мемориальнӧй пӧв, сы нимӧн абу нимтӧма Сыктывкарса некутшӧм улича. А ӧд локтан во ковмас нин пасйыны сылӧн чужан лунсянь сё во тырӧм. Эм мый йылысь мӧвпыштны...
