КАМА ЙЫВСА КОМИЯС ОРДЫН

(КИРОВ ОБЛАСТЬСА АФАНАСЬЕВСКӦЙ РАЙОН)

Быдӧн тӧдӧ, кутшӧм паськыда овмӧдчылӧмаӧсь комияс: и Кола кӧджӧдз, и Сибирӧдз, и Алтайӧдз, быдлаӧдз сибӧдчывлӧмаӧсь. Кокни вӧраса крестьяна, вӧралысьяс да вузасьысьяс подӧн, вӧлӧн и пыжӧн писькӧдчывлӧмаӧсь юысь юӧ, муысь муӧ. Но йӧткыштчывлӧмаӧсь коркӧ комияслӧн пӧль-пӧчьяс, миян важ ай-мамъясным Кама ковтыссянь, Коммусянь. Коми-пермякъяс и ӧні олӧны тайӧ уна ваа, кузь да паськыд ю пӧлӧн, Пермскӧй областьса Коми-пермяцкӧй автономнӧй округын. Эз ӧд весь Илля Вась Коми муӧн лыддьывлы коми йӧзлысь став оланінсӧ. «Мунӧны» поэмаысь тайӧс казялам и:

Видзӧдлы, став Коми му,

Шлывгӧ кыдз Печора ю...

Шуньгӧны ворсігтыр рама

Мезень, и Луза, и Кама.

И ӧні на Кама ю йылын, Кировскӧй областьын олӧны коми йӧз, тайӧ зэв аслыспӧлӧс этническӧй чукӧр. На дорӧ удайтчис волыны миянлы, тайӧ пасйӧдъяссӧ гижысьлы да кыв велӧдысь Н. Б. Есевлы. Оз унаӧн тӧдны зюзьдінса комияс йылысь, медводз найӧс омӧля туялӧм-велӧдӧм понда. Кировскӧй областьын кызвын олысьыс рочьяс. Но областьлӧн лунвыв районъясын олӧны и мариецъяс, и удмуртъяс, а асыввылын, Пермскӧй областькӧд орччӧн, олӧны коми йӧз, наукаын вужъясьӧм терминология серти зюзьдінса комияс (сэтчӧс неыджыд Зюзьдя ю ним серти). Коми-пермякъяс найӧс нимтӧны зюзьдякъясӧн.

АН–2-ӧн Кировсянь районса центр Афанасьево сиктӧдз колӧ лэбны часӧн-джынйӧн, Кирово-Чепецкса тшыналан гырысь трубаяс бӧрын сынӧдыс сӧстӧммӧ карвесьтса сьӧд руысь, и водзӧ колӧ нин лэбны помтӧм-дортӧм вӧръяс весьтті. Дзик быттьӧ Комиын! Сӧмын регыдӧн и казялан, мый вӧрыс самолёт борд улын абу нин пӧшти кольӧма: ставсӧ быттьӧ ыджыд косаӧн ытшкӧма... Вӧркодьыс кольӧма нюраинъясын да юяс пӧлӧн. Час мысти миян улын югнитіс — тайӧ веглясьысь Кама веркӧссянь дзирдыштіс пуксьыны нёровтчысь шонді. Пуксям Афанасьевоса аэродром вылӧ.

ЗЮЗЬДІНСА КОМИЯС ЙЫЛЫСЬ

Сыктывкарын на мыйсюрӧ ковмыліс лыддьыны зюзьдінса комияс йылысь. Кама йывса сёрнисикас велӧдӧма омӧля: 20-ӧд воясын тані вӧвлӧма сӧмын коми лингвист Г. А. Нечаев. 1930 воын сылӧн петавліс «Характеристика зюзьдинского диалекта коми языка» удж. Г. А. Нечаев 1928 вося гожӧмын олӧма Кама йылын тӧлысь джын, сэки сійӧ велӧдчыліс Илля Вась дорын МГУ-ын. Экспедиция бӧрас Г. А. Нечаев йӧзӧдӧма «Коми му» журналын «Коми-пермяки зюзьдинского края» статья. Неуна висьталыштам, мый йылысь гижӧ Нечаев. 1928 воын Зюзьдинскӧй край пыравлӧма Вятскӧй губернияса Омутнинскӧй уездӧ, сэні вӧлӧма куим вӧлӧсть — Бисеровскӧй, Афанасьевскӧй да Гординскӧй. Коми-пермякъяслӧн лыдыс вӧлӧма вель ыджыд: 1926 вося перепись серти Афанасьевскӧй вӧлӧстьын овлӧмаӧсь 13966 морт, на пиысь — 528 удмурт, 35 бесермянин (удмуртъяслӧн чукӧр), 8288 коми-пермяк, 55 татарин. Гординскӧй вӧлӧстьын ставыс вӧлӧма 9484 морт, на пиысь 1881 коми-пермяк, 64 удмурт, 129 эстонец. Ставыс Зюзьдінса крайын сэки овлӧма 10 169 коми морт. Г. А. Нечаев и тайӧ лыдпассӧ чайтӧ оз стӧчӧн, ичӧтӧн. 1928 воӧдз сэні абу вӧвлӧма ни ӧти коми школа, абу петавлӧма коми газет либӧ журнал. Губернияса да уездса веськӧдлысьяс, кыдзи и войдӧр царскӧй Россияын, пермякъяссӧ лыддьывлӧмаӧсь мӧд сорта, культуратӧм, омӧля сӧвмӧм вежӧра йӧзӧн. 1893 воын петавлӧма Н. Штейнфельдлӧн «Зюзьдинский край Глазовского уезда» очерк. Сэні авторыс гижӧ со мый: «Я полагаю: даже инородческая часть местного населения, по самой природе своей, неспособна к культуре». Г. А. Нечаев водзӧ пасйӧ, мый сэтчӧс роч йӧз вылісянь, ышнясьӧмӧн видзӧдӧны пермякъяс вылӧ, а асьныс комиясыс та вӧсна кедзовтӧны ассьыныс кывнысӧ, унаӧн гижсьӧны и шусьӧны рочьясӧн. Неуна кӧть и водзынджык, пасъям, мый тайӧторйыс вежсьывтӧг кольӧма и ӧні.

Статьясӧ гижысь Г. А. Нечаев таысь аддзӧ сӧмын ӧти петан туй — йитны Зюзьдінскӧй край Коми-пермяцкӧй округ дорӧ. Ӧд веськыдасӧ Афанасьевосянь Кудымкарӧдз сӧмын 90 километр и эм. Интереснӧ, мый 20-ӧд воясын сэтчӧс йӧзыс унаысь чукӧртчывлӧмаӧсь сёрнитны татшӧм йитчӧм йывсьыс. Но уездса властьяс чорыда ӧлӧдӧмны найӧс татшӧм «асныралӧмысь».

Г. А. Нечаев бӧрын дыр некод эз волы тайӧ краяс. Сэсся зэв ёна тані кутӧмаӧсь кодйысьны археологъяс. Найӧ аддзӧмаӧсь Афанасьево сикт гӧгӧр важ йӧзлысь уна оланін, дзебанін-шойна. Ветлісны сэтчӧ экспедицияӧн этнограф, история наукаясса кандидат Л. Н. Жеребцов и кыв велӧдысь, филологияса кандидат В. А. Ляшев. Но окота вӧлі ас синъясӧн аддзывны, кыдзи олӧны-вылӧны ӧні зюзьдінса комияс.

КАМА ЙЫВСА СИКТЪЯСЫН

Районса центр, Афанасьево сикт, вель ыджыд, паськӧдчӧма ыбъяс вылын. Сикт шӧртіыс лӧня визувтӧ паськыдкодь, но ёна ляпкалӧм Кама ю. Уличаяс вылын сёрнитӧны рочӧн, но ӧткымынлаысь пӧрысь йӧзсянь кывлім коми сёрни. Райисполкомса председатель Геннадий Васильевич Лучников — роч морт. Сійӧ окотапырысь тӧдмӧдіс миянӧс районнас, висьталіс сэтчӧс пермякъяс йылысь, коми сиктъяс йылысь.

Афанасьевскӧй районӧдз ыджыд индустрия абу на воӧма, сэтчӧс войтырыс видз-му вӧдитӧны да вӧр лэдзӧны. Район пасьтала туйяс абу асфальтаӧсь. Сӧмын некымын во сайын вольсалӧмаӧсь чорыд веркӧса туй медматысса Омутнинск карсянь. Автобусӧн Кировӧдз колӧ мунны асывсянь рытӧдз, веськыд туйыс абу. Афанасьевскӧй районсӧ лунвывсяньыс пыкӧ Удмуртскӧй АССР, районса некымын грездын олӧны удмуртъяс. Удмуртияса Глазов карӧдз 80 километр, сэтчӧдз эм лючки машина туй, ветлӧ автобус. Асыввылын 90 километр ылнаын олӧны нин коми-пермякъяс, но Кудымкаркӧд бур туй-йитӧдъяс абуӧсь, кӧть и войдӧр, войнаӧдз, йӧзыс ӧта-мӧдыскӧд ёна волысьӧмаӧсь. 20 нэм заводитчигӧн Столыпинлӧн реформа бӧрын Афанасьевскӧй вӧлӧстьӧ овмӧдчӧмаӧсь эстонецъяс. Найӧ кыпӧдлӧмаӧсь Эстония нима сикт, овлӧмаӧсь ӧти колхозӧн, весиг керкаяссӧ вӧчлӧмаӧсь аслыссикас ногӧн. 60-ӧд воясӧ эстонецъяс бӧр мунӧмаӧсь овны чужанінас. Ӧні Афанасьевскӧй районын олӧ 19 000 морт. Но кор юасим Г. В. Лучниковлысь, уна-ӧ ӧні районас олӧ коми йӧзыс, сійӧ эз висьтав. Содтіс сӧмын: ми пӧ коми-пермяцкӧй национальностя йӧзсӧ статистика лыдпасъясӧ петкӧдам став олысь лыдысь 20%-ысь не этшаджык (?). Районас, татшӧм ногӧн кӧ, ӧні олӧ 4000 морт коми-пермяк. Ӧткодявны кӧ вайӧдӧм нин 1926 вося лыдпасъяссӧ, налӧн лыдыс чиніс 2 пӧв. Сёрниысь лои гӧгӧрвоана, мый райцентрын и медся гырысь сиктъясын (Гордино, Ромаши, Бисерово) олӧны кызвынсӧ рочьяс.

Аддзысьлім и Афанасьевоын олысь ӧти краеведкӧд. Коми морт, ӧні пенсионер, Николай Евгеньевич Порубов, школаын история велӧдлӧма. Миянкӧд сёрнитігӧн сійӧ пасйис, мый збыльысьсӧ пӧ татчӧс уна роч мортлӧн вужйыс коркӧ петлӧма коми пӧль-пӧч семьяясысь. Коми йӧзыс уна дас во чӧж нин рочмӧны. Ачыс Николай Евгеньевич помавлӧма Пашинчи сиктын коми школа, сэсся нэм чӧжыс велӧдӧма, война кадысь ӧтдор. Сійӧ висьталӧм серти, войдӧр пермякъяс овлӧмаӧсь ёна паськыдджыка, но уналаын нин коми сёрниыс дзикӧдз бырӧма.

Ӧні медся бура коми кыв кольӧма кык гырысьджык сиктын: Порубын (рочӧн Порубово) и Пашинчиын, а сідзжӧ неыджыд грездъясын — Овериноын, Московскӧйын, Рагозаын, Фроловчиын и мукӧдлаын.

Коми войтырлӧн паськыдджыка воддза олӧм йылысь висьталӧны и сэтчӧс места нимъяс да йӧзлӧн овъясыс, кодъяс пиысь унаӧн дзик ӧткодьӧсь миян республикаын бергалысь овъяскӧд. Со, шуам, кутшӧм юяс усьӧны районын Камаӧ: Ёрдва, Сюзьва, Лупья, Лытка, Сёва, Нирим, Кая, Чус. Йӧз пӧвстын паныдасьлӧны овъяс: Харинъ-яс, Бузмаковъяс, Тебеньковъяс, Некрасовъяс, Фроловъяс, Мальцевъяс, Макаровъяс, Порубовъяс, Сюзёвъяс, Чераневъяс, Ичетовкинъяс.

Районын оліг бурджыка тӧдмасим дзик коми Пашинчи сиктса йӧзкӧд да налӧн сёрниӧн. Официальнӧй роч нимыс сиктыслӧн Пашино, но сэтчӧс рочьяс сійӧс нимтӧны мӧд ногӧнджык — Пашинцы. Ачыс сиктыс дзик Комиын моз нюжӧдчӧма — зэв кузя, уна ыб вылын пукалӧны посни грездъяс Малое да Большое Некрасовояс, Митрохи, Пах, Першинчи, Меркучи и уна мукӧдъяс. Став грездыс шевкнитчӧма Камалӧн веськыд берегас. Сиктса йӧз уджалӧны колхозын, вӧдитӧны нянь, скӧт видзӧны. Ичӧтик грездъясын кызвынсӧ кольӧмаӧсь овны олӧма йӧз — пенсионеръяс. Сиктын челядьысь да том йӧзысь ӧтдор ставныс сёрнитӧны, баитӧны, кыдзи асьныс шуӧны, пермяцкӧйӧн. Колӧ тӧдчӧдны, мый йӧзыс асьнысӧ нимтӧны оз комиясӧн, оз коми-пермякъясӧн, а прӧстӧ пермякъясӧн. Налӧн сёрниыс зэв гӧгӧрвоана коми-зыряналы уна ӧткодьлун вӧсна. Пӧрысь йӧзыс кызвынсӧ гижсьӧмаӧсь паспортъясас коми-пермякъясӧн. Но абу ставыс. Шуам, Першинчи грездын олысь 72 арӧса Першин Иван Тихоновичӧс ичӧт дырйиыс метрикаас гижлӧмаӧсь рочӧн, кӧть семьяас и ставныс сёрнитлӧмаӧсь комиӧн. Во дас-кызь сайын районас вӧлӧма мода сяма — гижсьыны рочӧн. Бӧръя воясӧ пӧ рочьясӧн ёна гижалӧны челядьсӧ. Пашинчиын тӧдмасим В. И. Ленин нима колхозса председатель Василий Николаевич Некрасовкӧд. 30 кымын арӧса том морткӧд. Ачыс сійӧ паспорт сертиыс коми-пермяк (и вежӧртӧ асьсӧ сӧмын тадзи), а вот ичӧтджык вокыс да чойыс паспортас гижсьӧмаӧсь нин рочьясӧн. И татшӧмторйыс вель уна семьяын.

Уна нэм чӧжӧн рочьяс пӧвстын оліг, коми школа абутӧм вӧсна, сэтчӧс сёрниӧ пырӧма вель уна роч кыв и дзонь кывтэчас. Позьӧ кывлыны сэтшӧм сёрникузяяс: «Некин немтор не помогал»; «Ӧддьӧн весело вӧлін — «Ёна гажа вӧлі»; «И мында куйӧд накапливалось!» и с. в. Но век жӧ пӧрысь йӧзыс комиӧн сёрнитӧны тырвыйӧ бура, ӧд унджыкыс на пиысь комынӧд воясӧ велӧдчылӧмаӧсь Пашинчиса коми школаын. Найӧ казьтывлӧны, мый 1938 воӧдз сэні велӧдлӧмаӧсь коми-зыряна пӧвстысь петӧм велӧдысьяс, но коми-пермяцкӧй кывъя велӧдчан книгаяс кузя. Пӧрысь йӧз ӧнӧдз на бура помнитӧны школаын велӧдлӧм сьыланкывъяс: В. А. Савинлысь коми-пермяцкӧй ногӧн сьыланкыв «Чужи-быдми сьӧд вӧр шӧрын», «Коми морт ме, морт прӧстӧй», «Интернационал», частушкаяс. Колӧ шуны, мый фольклорыс зюзьдінса комияслӧн кызвынсӧ роч, сӧмын коркӧ школаын велӧдлӧм сьыланкывъяссӧ сьылӧны пермяцкӧйӧн. Но том йӧз комиӧн оз нин сёрнитны, кӧть и ставсӧ гӧгӧрвоӧны. Овлісны весиг тешкодьторъяс. Ӧти грездын юасям ӧшинь дорын пукалысь ар нелямына нывбабалысь да сылӧн челядьлысь: «Ті комиӧн гӧгӧрвоанныд?» Найӧ вочавидзӧны: «Нет, не понимаем». Сэсся бара юалім: «А асьныд гортад баитанныд пермяцкӧйӧн?» И ставыс гораа вочавидзӧны: «Баитам!»

Татшӧм сяма жӧ серпас вӧлі и мӧд коми сиктын, райцентрсянь ю кывтыдланьынса Поруб сиктын. Сэні эмӧсь сэтшӧм грездъяс кыдзи Таскаевчи, Лишовчи, Рагоза, Мальцевчи. Овъяс пиысь медъёна паныдасьлӧны Порубовъяс, Таскаевъяс, Сюзёвъяс, Мальцевъяс. Кокниа позьӧ казявны, мый Кама йывса комияслӧн овъясыс ёна ӧткодьӧсь миян Сыктыв вожын паныдасьлан овъяскӧд. Но тайӧ кык коми сиктас олысьяс асьныс пасйӧны, мый налӧн сёрниыс ӧта-мӧдсьыс неуна торъялӧ. Со, Пашинчиын шуӧны баитны, а Порубын нин — сёрнитны. Пашинчиын — еджыд, а Порубын — чӧчкӧм, Пашинчиын — варешки, а Порубын — тепысь. Кыкнан сиктас йӧзыс зэв сибыдӧсь, окотапырысь сёрнитӧны, унатор юасьӧны, ыджыд интерес эм и Коми АССР да коми йӧз дорӧ. Неважӧн Киров областьса телевидение петкӧдлӧма «Асъя кыа» да мукӧд фольклорнӧй коллективъяслысь концерт. И зэв унаӧн окотапырысь видзӧдӧмаӧсь-кывзӧмаӧсь сійӧс и ставсӧ гӧгӧрвоӧмаӧсь. Колӧ вӧлі аддзывны, кутшӧм чуймӧмӧн да окотапырысь йӧзыс видлалісны да лыддисны «Югыд туй» газет. Ӧд коми кыв вылын газет унджыкыслы вӧлі медводдзаысь аддзанторйӧн, орчча Коми-пермяцкӧй национальнӧй округын комиӧн ни журнал, ни газет оз пет, а Коми АССР-ысь газет-журналъяс да коми книгаяс Кировскӧй областьын оз вузавны.

БАИТАМ ПЕРМЯЦКӦЙӦН

Медъёна миянлы окота вӧлі тӧдмавны, кутшӧм кывйӧн сёрнитӧны зюзьдінса комияс. Наукаын зюзьдінса комияслысь сёрнисикассӧ век пыртӧны коми-пермяцкӧй диалектъяс пиӧ. Но сэк жӧ В. И. Лыткин аслас «Диалектологическая хрестоматия по пермским языкам» книгаас гижӧ, мый Кама йывса коми сёрни медся матын сулалӧ коми-зыряналӧн Сыктыв йывса сёрни дорӧ.

И збыльысь, Сыктыв да Эжва вожса (шуам, Дереваннӧйса) сёрни дорӧ зюзьдінса комияслӧн сёрниыс зэв матын. Но и торъяланаыс ӧкмӧ вель уна.

Шыяс шуанног боксяньыс налӧн сёрниыс, кыдзи и лунвывса коми-зыряналӧн сёрнисикасъясын, век Л вылӧ, кывйын быдлаын шусьӧ Л: уджалны, олны-вылны. «Кража оз ол татынка». Зэв тшӧкыда кыв водзын коми литературнӧй К да Г пыдди шуӧны небыд ТЬ да ДЬ — тияс висьӧсӧ (кияс висьӧны); тиса (киса); дид (гид); тер (кер); дез (гез); диж (гиж); диссьыны (гижсьыны); тералны (керавны). Кыв водзын В шы оз шуны, кыдзи и коми-пермяцкӧй да Сыктыв йывса сёрниын: ойын (войын); орсны (ворсны); озьжык (водзджык); ольсалны (вольсавны); ошшӧм (вообщем).

Грамматикаын да сёрниын зэв топыда ӧтлаасьӧмаӧсь коми кывлӧн зырянскӧй да пермяцкӧй аслыссикаслунъяс. Уна лыд петкӧдлӧ миян моз жӧ -ЯС кывйыв, эм и -СЯ кывйыла ӧткодялан падеж, кыдзи миян Луза да Сыктыв вожъясса сёрниын. Эмӧсь и коми литература кывйысь торъялӧмъяс. Кама йылын сёрниын зэв тшӧкыда паныдасьлӧ ичӧтмӧдан вежӧртаса -ОК кывйыв — конёк эм, порсёк эм. Миян мӧсок ичӧтик; сурок пуам; вугорок (ичӧтик вугыр). Кыдз и коми-пермяцкӧй сёрнисикасъясын, прилагательнӧйлӧн эм -ӦВӦЙ кывйыв: зӧрӧвӧй кисель; пуӧвӧй, кӧртӧвӧй. Синмӧ шыбитчӧны и зэв аслыссикас нимвежтасъяс: кин (коді); некин (некод): кин-то (кодкӧ); са (сійӧ); мында (кымын; уна-ӧ); немында (нинӧм); этӧнка (этані); татӧнка (татӧні). Интереснӧ, мый профессия, уджалӧм йылысь сёрнитігӧн век вӧдитчӧны ина падежӧн, а оз керанторъяӧн, кыдзи коми литературнӧй кывйын: «Со, са уджаліс трактористын, тӧжнӧ (сэсся) кладовщикын, электрикын оліс». Зюзьдінсаяс сёрниын зэв аслыснога вӧдитчӧны -СЬ кывйыла када кывъясӧн: «Мӧйму жугасис керка». «Жнейкаяс бӧрын котрася». «Понді по вечоркам котрасьны, женишок нин вӧлі». Торъялӧ и пуксьӧдны глаголлӧн вежӧртасыс, сэні шуӧны: «Капуста таво эг пуксьӧдӧ» (эг пуктӧ).

Но медъёна шыбитчӧ налӧн аслыссяма кывворыс. Вель уна кыв дзик ӧткодь миян Сыктыв вожса сёрнисикасъясса кывъяскӧд: мӧйму (кольӧм во); корся (корӧсь); кышӧдны (пасьтӧдны); кылт (керкалӧн пачводзса юкӧн). Такӧд ӧттшӧтш бергалӧны тшӧкыда и коми-пермяцкӧй кывъяс: чапкалны (кучкавны, мырддявны); чӧчкӧм (еджыд); олан (олӧм). Рӧдвуж йӧзӧс нимтан кывъяс пиысь паныдасьлӧны сэтшӧмъяс, кыдзи ай, тятя (бать); вон (вок). Коми-зырянскӧй кыв гӧтыр пыдди вӧдитчӧны рочысь босьтӧм жена кывйӧн, кӧть и гӧтрасьны глагол сёрниас эм жӧ. Ныв пыдди шуӧны дочи.

Кама йывса комияслӧн гортгӧгӧрса олӧмыс, керка-картаыс миян республикаса сиктъясысь ёна торъялӧ, и ставыс тайӧ тӧдчӧ кывйын. Керкаясыс зюзьдінса комияслӧн миянысь неуна ляпкыдджыкӧсь да ичӧтджыкӧсь, водзас векджык куим ӧшиняӧсь, керка шӧрас сулалӧ ӧти пач, вежӧсъяс костас плакаысь лӧсьӧдӧм стенъяс. Сэні пачсӧ шуӧны гор, пач и паччӧр кывъяс абуӧсь. Паччӧрыс шусьӧ горыв либӧ гырыв. Паччӧрсянь уналӧн вӧчӧма матысса стенӧдз узьлан пӧлать, кодӧс нимтӧны палатёк. Коми-зыряна сёрниын зэв важ гор кыв кольӧма сӧмын пывсян гор кывтэчасын, а вот зюзьдінса комияслӧн гор кыв важ моз на пасйӧ керкапытшса ыджыд пач. Зыряна сёрниӧ пач кыв вуджис карелъяссянь да вепсъяссянь, а гор кыв миян кутіс пасйыны сӧмын изйысь тэчӧм пывсянса ичӧт пач. Скӧт видзан картасӧ Кама йылын лӧсьӧдӧны олан керкаысь век торйӧн. Сійӧс шулӧмаӧсь войдӧр дид (гид), а ӧні век нимтӧны конюшна кывйӧн. Керка да гид костас вӧчӧма вевт, вевт улас скӧт ветланін, курӧг поз да керкаӧ пыранін, потшӧма, дерт. Быд керка дорын сулалӧ чом, тайӧ кывнас пасйӧны неыджыд амбар сяма гортгӧгӧрса кӧлуй видзанін. Град йӧръяс сэні зэв паськыдӧсь и шуӧны йӧрсӧ капусник. Быд керкалӧн эм паськыд ворота скӧт лэдзӧм вылӧ, воротаас писькӧдӧма йӧзлы ветлан ӧдзӧс. Мӧдарладорсяньыс — мӧд сэтшӧм жӧ ӧдзӧс, коді дворсяньыс петкӧдӧ град йӧрӧ, капусникӧ.

Рочьяскӧд уна нэм олігчӧжӧн роч кывъяс уна пӧрйӧ бергалӧны нин коми кывъяс пыдди, вежӧмаӧсь найӧс. Весигтӧ чери, пемӧс, тшак да вотӧс нимъяс ставыс нин пӧшти рочӧсь. Но пӧрысь йӧз казьтылӧны на, мый коркӧ пӧль-пӧчьяссянь кывлісны и коми нимъяс — пул, эльдӧг, кӧчйӧл, ситӧр, ужнёнь. Но рочысь босьтӧм кывъясыс зюзьдінса комияс сёрниын ёна вежсьӧмаӧсь шуанног да вежӧртас боксяньыс. Пасйим татшӧм вежсьӧм кывъяс: брӧдни (тяпи, тапочки); гвоздянка (кринча); пӧтрӧкиша (рысь — простокваша кывйысь артмӧма); крутика (берег); бурлачитны (ю кузя вӧр кылӧдны); покоенка (поконча).

Местаяс йӧз сёрниын кызвынсӧ нимтӧны комиӧн. Со кутшӧм му да видз нимъяс пасйим Пашинчи сикт гӧгӧрысь: Жуӧд, Федяшор, Першинскӧй ыб, Пах вӧлӧк. Шор нимъяс: Сӧзим, Палюшор, Ойӧшор, Гуашор, Вашор, Кимкашор. Ёна важӧн сэтчӧс комияс овлӧмаӧсь зэв паськыда, уна пӧчинокын. Но 1938–39 воясӧ и мӧд пӧв 60-ӧд воясӧ йӧзсӧ мырдӧнсорӧн овмӧдлӧмаӧсь ӧтвыв гырысьджык грездъясӧ. Мунны кӧсйытӧмъяссӧ гортъяссьыс вӧтлӧмаӧсь, а керкаяссӧ жуглӧмаӧсь. Унаӧн казьтывлӧны коркӧ вӧвлӧм, ӧні нин бырӧм пӧчинок нимъяс: Гар, Егыр, Созим, Сашинчи, Степаненки и уна мукӧд.

Но микротопонимъяс (му, видз, тыла, скӧт видзанін, пӧчинок нимъяс) ӧдйӧ вошӧны сёрнисьыс, ӧд том йӧз ӧтдортчӧны чужан кывсьыс.

Кывлӧн озырлуныс бура тӧдчӧ сёрниын и аслыссяма кывтэчасъясын да сёрникузяясын. Порубысь пенсионерка Порубова Елизавета Григорьевна, кор вӧлі кӧсйӧ петкӧдлыны ассьыс снимокъяссӧ, шуис: «Кытӧнка альбомын быгляся, видзӧдлӧ». Збыльысьсӧ оз ачыс быглясь, а фотографияыс. Но шуӧма кывлытӧма ногӧн. Мӧд пӧрысь баб вӧлі висьталӧ унмыс локтӧм йылысь: «Ойнас чуть-то синтӧ он чегъял» (сэтшӧма синъяс мудзӧмаӧсь).

ИСТОРИЯЛӦН ГУСЯТОРЪЯС

И аслыспӧлӧс коми сёрнисикасыс, и йӧзлӧн чудьяс йылысь легендаяс сетӧны помка мӧвпалыштны сы йылысь, кыдзи и кытысь татчӧ воисны-овмӧдчисны зюзьдінса комияс, ёна-ӧ важӧн найӧ олӧны Кама йылын? А, гашкӧ, коми-зыряна коркӧ татысь и петавлісны, а сэсся разалісны войвывса муясӧ? Ӧд сьӧкыдакодь вӧлі эскыссьӧ, мый удмуртъяскӧд да коми-пермякъяскӧд орччӧн олӧ комияслӧн чукӧр, да налӧн сёрниыс зэв матысса зыряналӧн лунвывса сёрнисикасъяс дорӧ. А ӧд Афанасьевоӧдз Сыктывкарсянь веськыдасӧ матӧ 350 километр лунвылӧ. Йитӧдыс коркӧ кутшӧмкӧ ӧд вӧлі жӧ. Тайӧ йитӧдыс кыссьӧ важысянь, ылі историясянь. Овмӧдчӧм йылысь юасигӧн унджыкыс вочавидзӧны, мый пермякъяс Кама йылын олӧны зэв важысянь, а наӧдз коркӧ овлӧмаӧсь тані еджыд синма чудьяс. Индывлісны чудь гуяс вылӧ, кытчӧ, налӧн висьталӧм серти, асьнысӧ вальгӧдлӧмаӧсь чудьясыс. Кодсюрӧ висьтавлісны, мый волӧмаӧсь пӧ важ йӧз Кама кузя кывтыдсянь. А бӧрйылӧмаӧсь овмӧдчан местаяссӧ важ йӧз збыльысь бура: сиктъяс сулалӧны гажаинын, кыркӧтшъяс вылын и вӧрладорас. Кывтыд и катыд бура тыдалӧ верст 30–40, а Камалӧн шуйга пӧлӧныс вӧртасӧдз помся шувгӧ парма.

Летописьясысь миянлы тӧдса, мый Вятскӧй губернияса вӧвлӧм Тушниковскӧй да Кайгородскӧй (Кама вылын) вӧлӧстьясын, Слӧбӧдскӧй уездын коркӧ шочиник сиктъясӧн овлӧмаӧсь коми йӧз. Найӧ вӧлӧмаӧсь аслыссяма йитӧдӧн Сыктыв йывса да Кама йывса комияс костын. Ӧні тайӧ местаясас, Кама шӧрланьын, Кобра вожын, кылӧ нин роч кывъя сёрни. Но тайӧ роч, вӧвлӧм коми сёрнисикассӧ некод на, тыдалӧ, пыдісянь эз велӧдлы. Гашкӧ, Кама йывса сёрни туялӧм вермас мыетшкӧ югдӧдыштны коми войтырлысь важ историясӧ?

Стӧчджыка лои гӧгӧрвоана сӧмын сійӧ, мый ӧдвакӧ зюзьдінса сёрнисикас колӧ сюйны коми-пермяцкӧй диалектъяс лыдӧ, сідз жӧ оз ков лыддьыны и коми-зырянскӧйӧн. Тайӧ кутшӧмкӧ шӧрвыйын сулалысь сёрнисикас. Районас уджалісны тшӧтш и Кудымкарысь кыв велӧдысьяс. На пиысь ӧти, О. П. Аксенова, ачыс лунвывса коми-пермячка, первойсӧ сьӧкыда вӧлі гӧгӧрвоӧ зюзьдінса сёрни. Татчӧс кывлысь аслыссикаслунъяссӧ ковмыліс урчитны 30-ӧд воясӧ школаын велӧдігӧн. 1928 воын «Коми просвещенец» журналын Пашинчиын велӧдысь П. Шуктомов йӧзӧдлӧма «Родной язык и коми-пермяцкие школы Вятской губернии» статья. Авторыс гижӧ коми-пермяцкӧй кыв вылын велӧдігӧн сьӧкыдлунъяс йылысь, мый челядьыс пӧ сьӧкыда велалӧны коми грамотаӧ. Но та вылӧ видзӧдтӧг, коми школа вӧлі зэв тӧдчанаӧн сэки и ӧні ёна колӧ Афанасьевскӧй районын. 1938 воын дугӧдӧмаӧсь велӧдны коми-пермяцкӧй кыв вылын йӧзыслысь юавтӧг, аддзӧмаӧсь пӧ таысь кутшӧмкӧ вредительство. Сэсся школаас коми кывйыс эз нин кывлы: директоръясыс весиг чорыда ӧлӧдӧмаӧсь челядьӧс чужан кывйӧн сёрнитӧмысь. Ӧні школасӧ бӧр ловзьӧдны вывті сьӧкыд, да районса юралысьяс оз и кӧсйыны: асьныс пӧ пермякъясыс оз корны да. Коми кывлысь сьӧкыд олӧмсӧ казялан быдлаысь, том йӧз оз нин сёрнитны пермяцкӧйӧн. Кӧть эськӧ и оз ставыс другӧн ӧтдортчыны. Колхозын уджалысь зонъяс баитӧны на комиӧн уджаліганыс, ас костаныс. А вот нывъяс, том нывбабаяс тӧдчымӧн ёнджыка кӧдзӧдчӧны чужан кывсьыс. Эз, дерт, вӧв любӧ видзӧдны став татшӧмтор вылас.

Кама йывса комияс уна нэм чӧж вӧлі кутӧны топыд йитӧдъяс асыввылынджык олысь лунвывса коми-пермякъяскӧд: найӧ вузасисны ас костаныс, ярмангаяс лӧсьӧдлісны, невестаясӧс коравлісны... Но сэсся, торйӧн нин бӧръя 20–30 во чӧж некутшӧм зумыд йитӧд на костын абу, важ трактсӧ жуглӧмаӧсь. Абу кӧ экономика боксянь йитӧдыс, то абу и культурнӧй волысьӧмъяс. Артмӧ ӧні сідзи, мый ӧти войтыр юкӧнъяс орччӧн олігӧн ӧта-мӧдсӧ оз аддзывлыны, оз тӧдны.

ЫЛІ РАЙОНСА СЬӦКЫДЛУНЪЯС

Кывлӧн сьӧкыдлунъясысь кындзи Кама йывса комияслӧн олӧмас ӧкмӧма вель уна дзескыдлун. Колхозъясысь, сиктъясысь том йӧзыс муналӧны, овмӧдчӧны Ленинградӧ, Москваӧ, мукӧд каръясӧ, Сибирӧ, миян республикаӧ. Колхозъяс сиктъясын абу озырӧсь, уджалысьяс удждонсӧ шӧркодя босьтӧны тӧлысьнас сё шайтысь оз унджык, а тӧвнас — нӧшта на этшаджык. Туйяс тулыс-арын омӧльӧсь, сьӧкыд веськавны райцентрӧ, больничаӧ, лавкаясын тӧварыс абу. Торйӧн нин оз тырмы сёян-юан, йӧв, вый. Та вӧсна йӧзыс видзӧны уна скӧт, быд томджык семьяын Пашинчиын да Порубын эмӧсь мӧс, ыжъяс, порсьяс, курӧгъяс. Быд грезд дорын эм ас скӧт йирсьӧдан-видзанін, тшӧкыдджыкасӧ потшӧма лог, лог вомас помӧма скӧтлы юӧм вылӧ пруд. Миян республикаса сиктъясын прудыс этша, а Кама пӧлӧн традиция серти найӧӧс лӧсьӧдалӧны. Сиктса йӧз колхозъясӧ сдайтӧны уна яй да йӧв, но элясьӧны, мый арнас пӧ колхозысь босьтны нинӧм. Зэв ёна чинӧма няньлӧн урожай — 5–7 центнерӧдз. Колхозъяс кутчысьӧны дотация вылын. Бӧръя некымын восӧ нин картупель муяс ӧдӧлитӧма колорадскӧй жук, сиктъясын став вермысь йӧзыс чукӧрталӧны да соталӧны тайӧ лёк гагсӧ.

Мича да лӧнь, рама шлывгысь Камаын ӧні чериыс зэв этша. Коркӧя джуджыд да чериа юсӧ немӧ вӧчӧмаӧсь вӧр лэдзысьяс. Ю кузя кылӧдан вӧрсӧ киськавлӧмаӧсь дустӧн, таысь пӧшти став бур чериыс бырӧма. Район пасьтала лючки вӧрыс дзикӧдз нин пӧрӧдӧма, весиг вӧрпунктъяс матысса кадӧ кӧсйӧны нин тупкыны. Коляс вӧрыс гӧльмӧма тшак-вотӧсӧн. Колян вося жар гожӧмӧ Кама косьман выйын нин лоӧма, юыс ляпкалӧма сэтчӧдз, мый унджыклатіыс позьӧ вуджны подӧн. Ӧти кывйӧн кӧ, миянлы сьӧкыдлунъясыс зэв тӧдсаӧсь.

Татшӧм казьтылӧмъяс колины Кама йылын олысь зюзьдінса комияс дорӧ ветлӧм бӧрын. Дерт, зэв ёна колӧ видзны сэтчӧс коми кыв, ловзьӧдны национальнӧй культура, школа. Тайӧс позьӧ вӧчны сӧмын национальнӧй район котыртӧмӧн. И кутчысьны тайӧ уджас позьӧ медводз Коми АССР-са правительство пыр, «Коми котыр» общественнӧй организация отсӧгӧн. Отсӧгтӧг Афанасьевскӧй районса войтыр ӧдвакӧ асьныс вермасны венны став сьӧкыдлунъяссӧ.