КОМИ РЕСПУБЛИКА ЙЫЛЫСЬ

(Мый лоӧ — «Федерация»?)

Январ тӧлысьын таво (1921 г.) Сыктывкарын чукӧртчылісны КОМИ коммунистъяс быд вожысь да шуисны восьтыны Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика КОМИ.

Кор та йылысь юӧр разаліс став Коми му кузя, сэк уна комияс, коми нисьӧ рочьяс, кодъяс олӧны коми йӧз пиын, зэв ёна повзисны, шызисны. «А мы-то как же? От одного бережка отстали, а к другому не пристали.» — «А мы, русские, ведь мы в самой гуще зырянского народа, оторваны от России, ужели будем зырянскими подданными! Это невозможно! Надо скорее принять какие-нибудь меры, предупредить «власть», чтоб имели в виду и не зачислили нас после открытия Зырянской Республики в зырянские подданные».

Татшӧм йӧз, буракӧ, абу некор нинӧм лыддьывлӧмаӧсь, оз тӧдны, кыдз видзӧдӧ посни йӧз вылӧ Сӧветскӧй власьт да коммунист партия. Кыдзи кӧсйӧны найӧ лӧсьӧдны олӧмсӧ му вылас водзӧ, мед став йӧзыс (роч, коми, тотар, немеч, турок да мукӧд йӧз) пондасны овны вокъяс моз, да мырсьӧны, мед найӧ пондасны отсавны мӧда-мӧдыслы быдторйӧн, мед сӧмын быдӧнлы вӧлі овны лӧсьыд, ӧткодя лӧсьыд. Со мый йылысь тӧждысьӧ ӧні Сӧв. власьт, со кыдзи кӧсйӧ лӧсьӧдны посни йӧз костын олӧм, мед найӧ ӧтув вермасны лӧсьӧдны ассьыныс олӧм. А важӧн, да и ӧні, Роч Федеративнӧй Республикаысь ӧприч, быд аслыспӧлӧс ыджыд ён йӧз, быд государство видзӧдӧ грабитны мукӧд посни йӧзӧс, синсӧ кокавны, медтыкӧ аслыныс лӧсьыда овсис. А ӧд немеч, индееч, негр, роч, коми — кӧть кутшӧм аслыспӧлӧс йӧз огӧ босьтӧй му вылысь — ставыс найӧ мортъяс, ставыс чужисны овны, ставыс юраӧсь: кужасны овны, уджавны, велӧдчыны ас ногӧн, а быдтор мый ми вӧчам ас ногӧн аслыным — лӧсялӧ миянлы, бура петӧ, кокньыда сетчӧ. Кыдз нӧ сідзкӧ позьӧ ыджыд йӧзлы, ён йӧзлы орчча ичӧт йӧзӧс, слаб йӧзӧс нартитны, жмитны, грабитны, лыддьыны «не-йӧз» пыдди — велӧдӧм пыдди, югдӧдӧм пыдди кутны найӧӧс нарошнӧ пемыдын?

Дерт, оз позь. Тадз вӧчлісны роч саръяс, роч озыр йӧз важӧн, тадз вӧчӧны ӧні став корольяс, саръяс да озыр йӧз, кутшӧм государствоын найӧ век на эмӧсь; найӧ тадзи вӧчӧны оз сӧмын орчча ичӧт йӧзӧс — найӧ ассьыныс ӧти нима йӧзсӧ, ассьыныс гӧль йӧзсӧ сідз жӧ вӧчӧны.

Кор Россияын Коммунист партия да гӧль йӧз вӧтлісны озыр йӧзӧс 1917 воын да шуисны: «Уджалысь йӧз, ассьыд олӧмтӧ лӧсьӧд ачыд!» — сэк жӧ партия шуис став ыджыд Россия пасьталаыс став ичӧт йӧзъяслы, кодъяс Россияын вӧліны: «Пондам пӧ овны ставным тіянкӧд «Федерация»-ӧн». Мый нӧ сійӧ «Федерация»-ӧн олӧмыс? «Федерация» шуӧны, кор кымынкӧ аслыспӧлӧс йӧз ӧтувтчӧны овны, кӧсйысьӧны мӧда-мӧдлы отсавны, сетны мый оз понды тырмыны кодлӧнкӧ. Кӧсйысьӧны ӧтув вӧчны гырысь уджъяс, кор сэтшӧм уджсьыс пӧльзаыс быдӧнлы локтӧ ӧткодя: кодкӧ кӧ (мукӧд мувывса буржуйяс) пондас войнаӧн кутшӧмкӧ ӧти йӧз вылӧ воны, сэк ставыс пондасны водзсасьны ӧтув; кӧрт туйяс вӧчӧны сідзжӧ ӧтув, дай уна мукӧд уджъяс.

Тадз олігӧн быд йӧзлы овны лоӧ кокни да долыд, быд аслыспӧлӧс йӧз кутас овны тӧдӧмпырысь, быдтор быдӧнлы лоӧ: шуам кӧть коми йӧзлӧн омӧля воӧ нянь да эм уна вӧр — ми сетам рочьяслы пес, а найӧ сетасны миянлы нянь; шуам сідзжӧ, кӧть карелъяслӧн абу сов — налы сетас сов кутшӧмкӧ мукӧд йӧз, кӧть карелъяслӧн сы вылӧ воча нинӧм сетны. Мӧда-мӧдлы кутасны отсавны оз барыш вӧсна, нажӧвитчӧм вӧсна, а сы вӧсна мед быдӧнлӧн быдтор вӧлі, быдӧнлы ӧткодя лӧсьыда овсис.

Сӧмын «Федерация» дырйи быд аслыспӧлӧс йӧз вермӧ ас пытшкас овны ас ногнас^Ас ногӧн — везде употреблено в том смысле, что нужно строить жизнь применительно, насколько это возможно, к нравам, обычаям, быту и другим особенностям данного народа./^ (дерт власьтыс кӧ уджалысь йӧз киын), ас кывнас, ас йӧзнас. Мед быд йӧз гӧгӧрвоӧ Сӧвет нога олӧмсӧ, мед ачыс кужӧ ас Сӧвет ногнас овны, мед ас кывнас югдӧдӧ ассьыс юрсӧ, тӧдӧ ассьыс важ олӧмсӧ да ӧнія олӧмсӧ. А сідзкӧ быд йӧзлӧн мед став исполкомын, судын, коммунист партия пиын ыджыдъясыс, став бӧрйӧм мортъяс — вӧлі медъюра, медбур, гӧль йӧз дор олысь ас йӧз, коді тӧдӧ ассьыс кыв, оланногсӧ, ассьыс йӧзсӧ. Мед аслыспӧлӧс йӧз вермис югдӧдны ассьыс юрсӧ, мед вермис велӧдчыны лыддьысьны, тӧдны, кыдз важӧн овлӧмаӧсь гӧль йӧзыс, кыдз колӧ овны кокньыда да кыдзи найӧ ӧні олӧны. Мед гӧгӧрвоасны олӧмсӧ, мед тӧдасны Сов. власьтсӧ да кутчысьны пондасны сы дінӧ кинас и кокнас, мед кутасны овны тӧдӧмпырысь^Тӧдӧмпырысь сознательно/^. Сы понда колӧ став йӧзсӧ велӧдны ас кывнас школаын, колӧ восьтавны ас кывъя аснога театр, ас кывъя аснога югдӧдан учрежденньӧяс. Ӧд лӧсьыда кӧ колӧ овны — колӧ уна быдтор тӧдны, а ӧд нинӧм он понды тӧдны, пондасны кӧ велӧдны школаын бокӧвӧй гӧгӧрвотӧм кывйӧн, театрын, исполкомын, партияын да мукӧдлаын сёрнитны сідз жӧ гӧгӧрвотӧм кывйӧн. Сы вӧсна колӧ став коми йӧзсӧ Пермскӧй, Архангельскӧй, Сев.-Двинскӧй, Вятскӧй губерняяс улысь ӧтувтчӧдны, мед позьӧ вӧлі чукӧртны став письыс ёна велӧдчӧм юра коми йӧзсӧ да лӧсьӧдны став комияслы ӧткодь велӧдчӧм да югдӧдӧм.

Ӧтув тайӧ удж лӧсьыдджыка да кокньыда петас. Кутасны кӧ, ӧнія моз быдлаын: Сыктывкар улын, Яренскӧй кар улын, Пермскӧй губ. улын да мукӧдлаын асьныс, куш сэтчӧсыс вӧчавны букваръяс, быдсяма велӧдчан нигаяс да быдӧн ас ногнас велӧдны, югдӧдны, зэв уна ковмас пуктыны вын, а ӧні выныс да сэтшӧм йӧзыс зэв этша; сэсся вермас мукӧд вожын, кӧні этша велӧдчӧм йӧзыс, омӧля артмыны, а миянлы колӧ сідз лӧсьӧдны, мед быдлаын ӧткодя лӧсьыда муніс йӧз велӧдӧм да югдӧдӧм.

Босьтам овмӧс лӧсьӧдӧм. Уна комилӧн эмбур кок улын туплясьӧ, сӧмын колӧ босьтны да вӧчыштны, шыльӧдыштны. Ми сы йылысь огӧ думайтлӧй дай нинӧм огӧ вермӧй вӧчны, а виччысям эмбурсӧ Устюгысь; Устюглы миянӧдз зэв ичӧт мог. А вот колӧ аслыным ӧтув босьтчывны да ас ногӧн вӧчны туплясьысь эмбурсьыс коланторсӧ да овмӧссӧ. Миян уна вӧр, торф (трунда), рудаяс, нерп, известка (цемент вылӧ), фосфорит (му куйӧдалан пызь вӧчӧны), да унатор на эм, кодысь позьӧ добра вӧчны татӧн жӧ, а не кыськӧ виччысьны да корны. Сӧмын колӧ лӧсьӧдавны пабрик-завод уна пӧлӧс. Пабрик-завод вермам восьтыны асьным, Мӧскуасянь отсӧгӧн, а Устюглӧн сідз уна уджыс и сійӧ миянлы нинӧм оз вӧч.

Тадз вермас лӧсьӧдны ассьыс олӧм быд аслыспӧлӧс йӧз, кор ӧтувтчас, тӧдас мӧда-мӧдсӧ, ассьыс мусӧ, кутас ӧтув уджавны.

Вот мый вӧсна быд аслыспӧлӧс йӧз Россияын торйӧдчӧ, вӧчӧ ас Сӧв. Республика, а став сэтшӧм Республикаяс ӧтувтчӧны да шусьӧны Российскӧй Социалистич. Федеративнӧй Сӧв. Республикаӧн. Татшӧм олігӧн оз вермы лоны мӧда-мӧд костын некутшӧм зык ни кось. Сы вӧсна граничаяс, межаяс йӧз костъясас индӧны сӧмын лӧсьыдджык вӧсна, мед тӧдны, уна-ӧ йӧз да кытчӧ мый мӧдӧдны, кытӧн мый эм, кытӧн мый абу — кыдзик ӧні эмӧсь межаяс уездъяс костын, вӧлӧсьтъяс костын. Некутшӧм оз ло мӧда-мӧд костын ӧграда, оз ло некутшӧм граничабердса стражаяс, войскаяс, контрольяс, таможняяс. Краснӧй Армия лоӧ ӧтлаын, вермасны сӧмын аслыспӧлӧс йӧзӧс ӧтчукӧрӧ торйӧдны да вӧчны аслыспӧлӧс йӧза полкъяс, дивизияяс.

Вот мый вӧсна да кутшӧм ногӧн торйӧдчӧны коми йӧз да восьтӧны ас Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика Коми.

А. Чард