КЫВ ВӦСНА ТӦЖД —
ВОЙТЫР ПОНДА ВИСЬӦМ
«Быд войтыр кӧсйӧ лоны пӧтӧн и овны век, уна-уна нэм чӧж. Некод оз кӧсйы ас бӧрсяыс немтор кольтӧг вошны».
Чингиз Айтматов.
Неважӧн уджаліс СССР-са народнӧй депутатъяслӧн съезд, кӧні унаӧн ёся сёрнитісны национальнӧй проблемаяс йылысь.
Водзынджык нин петавлісны гижӧдъяс коми национальнӧй история да культура йылысь. Г. Юшковлӧн
Ӧти боксянь кӧ, авторъяс омӧля тӧдӧны конкретнӧй материал, налы оз сюрны источникъяс, кӧні материалыс тайӧ эм. Мӧд боксянь кӧ, Коми АССР-са историяын да филологияын ӧнӧдз абуӧсь на сэтшӧм уджъяс, кӧні национальнӧй кывлысь да культуралысь рольсӧ эськӧ вӧлі тырвыйӧ да гӧгӧрбок туялӧма, петкӧдлӧма вермӧмъяс и сьӧкыдлунъяс. Шуам, 1987 воын, Октябрьскӧй революциялы 70 во тыригкежлӧ лэдзӧм «Коми областнӧй партийнӧй организациялӧн очеркъяс» книгаын ни ӧти юкӧн абу коми парторганизациялӧн национальнӧй нырвизьын деформацияяс йылысь, Сталинлӧн культ да застойдырся дзуглалӧмъяс йылысь. Сэтшӧмторъяс йывсьыс кыв ни джын тайӧ книгаын абу. Сідзжӧ и «Коми АССР-са историяын», кыкнан изданиеын национальнӧй культуралӧн формаяс сӧвмӧм йылысь материал сетӧма разі-пели и абу тырвыйӧ. Регионса культура велӧдан (Я. Н. Безносиковлӧн и мукӧдъяслӧн) уджъясын коми национальнӧй культура эз ло асшӧр нырвизьӧн, сійӧс видлалӧны кыдзи общӧй культуралысь юкӧн, уналаын коми культуралӧн национальнӧй формаяс йылысь сёрни оз и мун. Та вӧсна огӧ аддзӧй коми культуралысь историческӧй туйсӧ, сылысь сӧвмӧмсӧ. Ме некыдз ог кӧсйы торйӧдны коми национальнӧй культура став сӧветскӧй культураысь, но и ог кӧсйы сӧвтны ставсӧ ӧтилаӧ. А историческӧй уджъясын материалсӧ петкӧдлӧма стӧч сорлалӧмӧн. Шуам, уна уджын вайӧдӧма библиотекаяслысь, клубъяслысь, газет тиражъяслысь и уна мукӧд лыдпасъяслысь содӧм, но абу урчитӧма культуралысь пайсӧ. Такӧд ӧттшӧтш некыдзи абу орччӧдӧма миян культура сӧвмӧм мукӧд автономнӧй республикаяскӧд. Ми тӧдам, кывъяс равенство вылӧ видзӧдтӧг, миян странаын национальнӧй культураяслӧн сӧвмӧмыс абу ӧткодь быдлаын. Ӧнӧдз некод на стӧча оз вермы вочавидзны, кутшӧм уровень вылын ӧні миян литературнӧй кыв, литература, искусство, ёна-ӧ сійӧ сӧвмӧма. Помкаыс тані и сыын, мый историческӧй наукаяс республикаын сталинщина да застой кадӧ «изучайтісны» эз дзоньнас да объективнӧя став национально-культурнӧй олӧмсӧ, став сьӧкыдлунъяснас да проблемаяснас, а бӧрйӧмӧн. Сідзкӧ, ӧнӧдз официальнӧй наука оз вермы стӧча шуны, тыр-бура гӧгӧрвоӧдны чӧжсьӧм проблемаяссӧ.
Со кык пример. Тшӧкыда, медым тырвыйӧджык петкӧдлыны культуралысь «дзоридзалӧмсӧ», оз вӧлі торйӧдны роч да коми кывъяс вылын культура формаяс, а ӧтувтӧдӧны, гырысь лыдпасъясӧн ышнясьӧм могысь. Шуам, Л. Т. Россохинлӧн да А. В. Соколовалӧн «Куратов и современность» статьяын (
Коми АССР-ын национальнӧй культура сӧвмӧм йылысь колана уджъяс абутӧм вӧсна да историкъяслӧн ланьтӧмӧн олӧм вӧсна аслыссяма реакцияӧн лоины М. Худоевлӧн «Звездаын» да студент-историкъяслӧн
Неважӧн Коми обком бердын котыртӧма йӧзӧс патриотическӧя да интернациональнӧя воспитайтӧм кузя комиссия. Лӧсьӧдӧма мероприятиеяс нуӧдан план. Жаль, плансӧ ӧнӧдз на абу йӧзӧдӧма и абу видлалӧма. Содтам нӧшта, коліс эськӧ планъяс думышттӧдз велӧдны республикалысь этнолингвистическӧй ситуация и эрдӧдны медтӧдчанаторсӧ — нуӧдны статистическӧй юалӧмъяс.
Тайӧ гижӧдын сетам коми кыв функционируйтӧм йылысь фактическӧй материал, а сідзкӧ и мукӧд республикаясын национальнӧй кывъяс кузя лыдпасъяс. Материалыс кызвынсӧ босьтӧма кык уджысь, Е. А. Айбабиналӧн препринтысь
Вӧлі-ӧ колана политика?
Ӧні уна йӧз майшасьӧ, кыдзи и мый вӧсна лоины сьӧкыдлунъяс коми кывйӧн вӧдитчӧмын, велӧдӧмын. Сӧмын бӧръя кадӧ «Югыд туй» газетын петіс вель уна гижӧд, кӧні авторъяс ӧтвылысьмоз пасйӧны: абу пӧ ставыс лючки ӧні кывкӧд и культуракӧд, вӧзйӧны унатор вежны. Интереснӧй статьяяс гижисны сиктса и карса коми йӧз — «Ов, менам коми кыв» Удораысь Е. Афанасьев, «Оз ков коньӧртчыны» Г. Горчаков, а сідзжӧ Г. Канев, А. Попов, А. Напалков, А. Даньщиков и мукӧдъяс.
Медводз индам, Комиын национальнӧй йитӧдъяссӧ историческӧй уджъясын и массӧвӧй политическӧй литератураын петкӧдлӧма идиллия моз, кыдзи интернационализмлысь тырвыйӧ сӧвмӧм, конфликтъястӧм, сьӧкыдлунъястӧм серпас. Но збыльысьсӧ ставыс мӧдджык. Позьӧ индыны коми-роч йитӧдъясын и омӧльторъяс вылӧ: комияс боксянь тшӧкыдакодь бӧръя дас-кызь воӧн кутіс тӧдчыны асьнысӧ омӧльӧ пуктӧм, национальнӧй нигилизм, а локтӧм йӧз боксянь комияс дорӧ овлӧны и шовинистическӧй петкӧдчӧмъяс, пыдди пуктытӧмлун, ыкшаасьӧм. Национальнӧй нигилизм коми йӧз пӧвстын, кӧть и бӧръя кадӧдз сы йылысь вӧлі оз сёрнитны, паськалӧма вель ёна. Сійӧ тӧдчӧ сыын, мый комиясысь кутшӧмкӧ юкӧн лёк ногӧн донъялӧ ассьыс национальностьсӧ, этноссӧ, яндысьӧ либӧ оз кӧсйы сёрнитны челядьыскӧд и мукӧд комияскӧд чужан кыв вылын, ыстӧ челядьсӧ сӧмын роч кывъя классӧ, оз лыддьы коми газет-журнал и с. в. Та йылысь статистикалӧн юӧртӧмъяс абуӧсь, та вӧсна сылӧн масштаб йылысь сьӧкыд шуны. Медся омӧльторйыс сыын, мый татшӧм висьӧмыс вуджис коми семьяӧ, этнослӧн медшӧр единицаӧ. Татшӧм семьяясын кывйыс дугдӧ нуны этнослысь медтӧдчана функция — национальнӧй культура бать-мамсянь челядьлы вуджӧдӧм. Национальнӧй нигилизм медся чорыда кучкӧ челядьлы. Бать-мамыс уна семьяын ас костаныс (тшӧкыда гусьӧн) сёрнитӧны комиӧн, а челядьыскӧд зільӧны рочасьны. Но челядьыс век жӧ чужан кывйысь бокӧ оз кольны, велалӧны ылӧсас — гӧгӧрвоӧны ставсӧ, а сёрнитнысӧ яндысьӧны. Аслас уджъясын Эстонияысь кыв велӧдысь Мати Хинт пасйӧ: татшӧм семьяпытшса оласногын пӧ челядьыс лоӧны ӧтарӧ-мӧдарӧаӧсь, мортыслы сьӧкыд асьсӧ лыддьыны комиӧн, оз вермы лючки сёрнитны и рочӧн. Татшӧмторйыс вермас чужтыны челядь вежӧрын быдсяма комплексъяс, пытшкӧсса лӧглун и весиг агрессия, стрессъяс. Зумыд этническӧй вежӧртӧмлӧн абутӧм вӧсна чужӧ бездуховность, а тайӧ нин вайӧдӧ подулавтӧм ыкшасьӧмӧдз либӧ мӧдарӧ, асьсӧ омӧльтӧмӧ, коньӧр улӧ лэдзчӧмӧ. Ӧні уна семьяын челядь сёрнитӧны рочӧн и комиӧн. Татшӧмсяма кык кывъя стихияын челядьлӧн вермас чужны джынъя кывъя сёрни (полуязычие), кор челядь тырвыйӧ оз тӧдны некоднан кывсӧ. Кыдзи пасйыліс на ыджыд роч педагог К. Ушинский, челядьӧс колӧ велӧдны мӧд кывйӧ сӧмын сэки, кор сійӧ тырвыйӧ бура велалас ас чужан кыв вылын сёрнитны и мӧвпавны, а оз ков тайӧс заводитны медся ичӧт арлыдсяньыс. Коми кыв омӧльтӧны уна бать-мам сы вӧсна, мый сыын пӧ абу коланлуныс. Кывлӧн коланлун да тӧдчанлун йылысь сёрни — тайӧ зэв паськыд тема. Пасъям: чужан кывйӧс прагматическӧя донъялӧм висьталӧ мортлӧн ичӧт культура йылысь. Татшӧм жӧ ногӧн унаӧн донъялӧны иностраннӧй кывъяс тӧдӧм, музыка, эстетика, искусство, философия. Тайӧ нӧшта на ӧтчыд висьталӧ, мый йӧзӧс гуманитарнӧя воспитайтӧм миян улын тшупӧдын на.
Мӧд боксянь кӧ, абу нин сэтшӧм шоч комияс дорӧ некӧреннӧй олысьяслӧн (торйӧн нин каръясын, том йӧз пӧвстын) шовинистическӧй петкӧдчӧмъяс, быттьӧкӧ та йылысь ӧнӧдз эз вӧв лӧсьыд сёрнитны (кӧть и дзебан, тайӧторйыс олӧмсьыс оз быр). Тайӧ тӧдчӧ сыын, мый вель тшӧкыда позьӧ кывны «комяк» кывйӧн нимтысьӧм. Тайӧ нимтысян кывнас векджык омӧльтӧм могысь вӧдитчӧны, а оз гӧгӧрвотӧм понда. Колӧ пасйыны, мый коми кывйын рочьясӧс нимтан кыв некутшӧм абу. Татшӧмторйыс висьталӧ сы йылысь, мый интернациональнӧя йӧзӧс воспитайтӧм уна дас во чӧж вӧлі керсьӧ сӧмын бумага вылын, лозунгъяс отсӧгӧн, отчёт вӧсна, а эз збыльысь пыдіа да конкретнӧя.
Паныдасьлӧ и коми сёрни кедзовтӧм. Неважӧн кывлі татшӧмтор. Сыктывкарын, кага ваян керка водзын, ӧшинь пыр батьыс сёрнитӧ гӧтырыскӧд. Орччӧн мунысь нывбаба пинь пырыс чорыдакодь шуис:
Национальнӧй нигилизм бӧръя дас воясӧ зэв ясыда тыдовтчис государственнӧй, административнӧй нырвизьын. Сійӧ петкӧдчис национальнӧй школаясысь лыд чинтӧмӧн, уна районъясын газетъяс роч кыв вылӧ вуджӧдӧмӧн, коми вылӧ вуджӧдӧм литература лэдзны дугӧдӧмӧн. Коми кыв вӧлі бырӧдӧма государственнӧй сфераысь, став документация лои роч кыв вылын, устнӧй партийнӧй и политико-массӧвӧй уджын, пропагандаын ставыс кутіс мунны рочӧн. Кӧть тайӧс веськыда оз на шуны, но позьӧ подулалӧмӧн и веськыда шуны, мый ӧнӧдз республикаӧн уна веськӧдлысь и дзонь организацияяс (а веськӧдлысьяс пиысь унаӧн комияс) асланыс практическӧй уджнас нуӧдлісны кӧреннӧй войтырлы паныд космополитическӧй политика. Сійӧ и вайӧдіс коми кывлӧн статус да авторитет усьӧмӧдз, национальнӧй культура сӧвмӧм падмӧмӧдз да надзмӧмӧдз.
Вайӧдам ӧтитор. 1972 воын тырис коми гижан традиция чужӧмлы, гуманитарнӧй культура сӧвмӧмлы 600 во. Комияслы тайӧ сэтшӧмтор жӧ, кыдзи и став славянскӧй войтыръяслы Кирилл да Мефодийӧн ІХ нэмын письменность чужтӧм, кодӧс ЮНЕСКО пасйӧ кыдзи став мирса цивилизациялы зэв тӧдчантор. Но миян республикаса сэкся веськӧдлысьяс Ст. Пермскийӧс и сылысь вӧчӧмторсӧ эз казявны, и эз пасйыны тайӧ ыджыд юбилейсӧ. Ме видлалі 1972 вося «Югыд туй» газет и эг аддзы та йылысь весиг некутшӧм пасйӧдтор, непӧштӧ нин гырысь материалъяс. Тӧдчана финно-угровед, коми сӧветскӧй литературалы подув пуктысьясысь ӧти, Илля Вась (В. И. Лыткин) шемӧсмис таысь и научнӧй гижӧдъясын веськыда мыжаліс республикаса веськӧдлысьясӧс татшӧмторйысь. Англияысь коми кыв туялысь Р. Бейкер вайӧдӧ В. И. Лыткинлысь кывъяссӧ 1985 воын Хельсинкиын йӧзӧдӧм аслас книгаын. Оз прӧстаысь тадзи гиж Р. Бейкер. Тайӧн сійӧ вынсьӧдӧ рытыввывса советологъяс костын паськалӧм теория: СССР-ын ичӧт войтыръясӧс рочмӧдан теория. И зэв унатор, мый вылӧ мыджсьӧ тайӧ теорияыс, лоӧ асланым жӧ национальнӧй политикаын дзугӧмторъясӧн, шыбӧльясӧн. 70-ӧд воясӧ жӧ Удмуртскӧй да Марийскӧй автономнӧй республикаясын вӧліны гижан традициялы 200 во пасйӧм, мунісны конференцияяс, лыддьысьӧмъяс, йӧзӧдісны медводдза удмуртскӧй да марийскӧй грамматикаяс. Кыдзи аддзам, автономнӧй республикаясын эз миян моз донъявны асланыс гуманитарнӧй культуралысь традицияяс, а Коми АССР-са веськӧдлысьяс застой кадӧ та боксянь петкӧдлісны лёк пример. Тайӧ шыбӧльыс оз сӧмын инмы историяӧ да филологияӧ, но и ставнас национальнӧй вежӧртӧмӧ. Ӧні унаӧн элясьӧны комияслӧн улын национальнӧй вежӧртӧм вылӧ. Но мый вылын нӧ сійӧ вынсялас, оз кӧ быдмы национальнӧй культуралӧн да историялӧн подув вылын? Позьӧ казявны: комияслӧн историянысӧ татшӧм ногӧн «ыдждӧдлӧм», чужтӧ сӧмын «рӧд тӧдтӧм Иванъясӧс».
Унаысь асьныс коми йӧз, веськӧдлысьяс, увтыртісны, бырӧдісны коми кыв вылын наука да культура формаяс. Неважӧнъя, коми гижысьяслӧн VІІІ съезд вылын Г. Федоров висьталіс, кыдзи 60-ӧд вояс помын Коми пединститутса ректор, ачыс коми морт, вӧлӧма коми кыв да литература кафедра тупкӧм вылӧ ышӧдысьнас. И татшӧм гуга патриотыс, антипатриотыс вӧлі вель уна.
Уна гижӧдын (шуам, М. Худоевлӧн) ӧти кывйӧн индӧны 30-ӧд вояс вылӧ, кор Сталин культ дырйи гусьӧн национальнӧй политикаын ленинскӧй принципъяс вӧлі вежӧма авторитарнӧй, бюрократическӧйяс вылӧ. Национальнӧй политикаыс Сталин дырйи лои русификаторскӧйӧн. Сталин лыддис роч войтырӧс и сылысь культурасӧ медся тӧдчанаӧн, «великӧйӧн», а став мукӧд войтыръясӧс (тшӧтш и ас чужан йӧзсӧ) донъяліс улынджык. «Великӧй роч народӧс» (кыдзи сэки вӧлі шулывлӧны унаысь) Сталин нимтыліс кыдзи социализм стрӧитысьӧс, войнаын вермысьӧс. А мукӧд уна войтырӧс эз казявны, быттьӧкӧ найӧ эз тышкасьлывны, эз уджавлыны. Мӧд кывъясӧн кӧ, войтыръяслысь равенство вӧлі дзугӧма. Сталин кыдзи вермис централизуйтіс федеративнӧй государство, пӧртіс олӧмӧ 20-ӧд воясын на сыӧн жӧ лӧсьӧдлӧм автономизация проект, код серти став союзнӧй республикалысь правасӧ колӧ чинтыны автономнӧй областьяс праваӧдз. И кӧть тайӧ проектсӧ ас кадӧ чорыда критикуйтліс В. И. Ленин, Сталин сыысь эз эновтчы. Но медся лёкыс сійӧ кадся национальнӧй политикаын вӧліны массӧвӧй репрессияяс уна войтырлы паныд: немечьяслы, калмыкъяслы, чеченецъяслы, балтикабердса войтыръяслы паныд. Мортӧс донъялісны национальность сертиыс сӧмын: вӧліны войтыръяс-предательяс, вӧліны сэтшӧм-татшӧмъяс, вӧліны и бурджыкъяс. Татшӧм сяма позицияыс ёнасӧ нинӧмӧн оз торъяв махровӧй национализмысь. Миян республикаын Сталинлӧн культ вайис национальнӧй интеллигенциялы паныд репрессияяс, чужтіс полӧм, ӧта-мӧдӧс ёрӧм, конформизм.
Но оз позь ставсӧ вештыны сӧмын 30-ӧд воясся репрессияяс вылӧ да «став народъяслӧн бать» вылӧ, ӧд странаын веськӧдлӧмын административно-команднӧй визьыс колис вежсьытӧг и Сталин бӧрын. И весиг, гашкӧ, коми кывлӧн обществоын рольыс, функцияясыс ёна чинісны буретш 60-ӧд воясын. Тайӧ кадколаст йывсьыс торъя сёрни. Ӧдвакӧ коми кывкӧд став деформацияяс йитчӧмаӧсь Москвасянь лэдзан тшӧктӧмъясӧн, торйӧн нин бӧръя дас воясӧ. Уна шыбӧль артмӧдісны и миян республикаса веськӧдлысьяс. Воӧ юрӧ историкъяс Л. Жеребцовлӧн, А. Напалковлӧн, А. Сметанинлӧн («Югыд туй», 1988, июнь 4 лун) кывъяс: «Веськыда кӧ шуны, збыльысьсӧ эз вӧв колана нога национальнӧй политикаыс».
Кыв олӧ йӧз котырын
Коми кывлысь сьӧкыдлунъяссӧ зэв бура петкӧдлӧ сылӧн функцияяс вежсьӧм. Застой кадӧ коми кыв да литература донъялісны сӧмын ошкӧмӧн, гижисны быд нога «дзоридзалӧм» йылысь. Збыль вылас коми кыв, торйӧн нин бӧръя дас воясӧ, сӧвмис «висьӧдчигтыр».
Тӧдчана сӧветскӧй социолингвист Ю. Д. Дешериев пасйӧ: «Быд кывлӧн судьбаыс, сылӧн обществоын тӧдчанлуныс да рольыс, сылӧн водзӧ сӧвмӧмыс мыджсьӧ кывлӧн общественнӧй функцияяс вылӧ». Кутшӧм жӧ места босьтӧ коми кыв республикалӧн олӧмын?
Революцияӧдз коми кыв кызвынсӧ вӧлі сӧмын сёрнитан кывйӧн, оліс фольклорын, литературнӧй кывлӧн петасъяс сӧмын на мыччысялісны. Октябрьскӧй революция восьтіс бур позянлунъяс коми культура да кыв сӧвмӧм вылӧ. 20-ӧд воясӧ заводитісны велӧдны школаясын коми кыв вылын, чужис печатнӧй кыв, книга лэдзӧм, чужан кыв кутіс юргыны сценаяс вывсянь и радио пыр, 60-ӧд вояс помсянь — и телевизоръяс пыр. Но ӧнӧдз на обществоын пыдіа коми кывлӧн тӧдчанлун да роль йылысь гижӧдъяс абу.
Лингвистика боксянь мушарса став кывъяс ӧткодьӧсь, сӧвмӧм вылӧ позянлунъясыс ӧтсямаӧсь. СССР-ын кывъяслӧн функцияяс абу ӧткодьӧсь: ӧд эмӧсь уна дас миллиона котыръяс, эмӧсь и некымын сюрса. Миян республикаын роч кывлӧн функцияясыс коми кывйысь ёна паськыдджыкӧсь. Такӧд оз и ков вензьыны. Но миян странаын ӧнӧдз на абу эрдӧдӧма сійӧ критерийяссӧ, кодъяс отсӧгӧн быд регионын позьӧ стӧча урчитны национальнӧй кывъяслысь объективнӧй коланлунсӧ. Коми кывлы тайӧ веськыда инмӧ миян республикаын социолингвистика, кыдзи наука, пӧшти абу сӧвмӧма, а национальнӧй политика нуӧдігӧн некор на эз мыджсьывны наукалӧн корсьысьӧмъяс да рекомендацияяс вылӧ. А социальнӧй заказтӧг наука эз сибӧдчыв «сьӧкыд» темаяс дорӧ.
Пример пыдди позьӧ вайӧдны татшӧмтор, шуам, латышскӧй кывлӧн функцияяс ёна сӧвмӧмаӧсьджык татарскӧй кывйысь, кӧть и латышъяслӧн лыдыс 1,4 млн. морт, а татарскӧй кыв вылын сёрнитӧ матӧ 6 млн. морт. Мӧд пример. Союзнӧй республикаяс пиын абу жӧ быдӧнлӧн ӧткодя сӧвмӧма ас кыв вылын культура. Шуам, эстонскӧй кыв вылын культура сӧвмӧма уна пӧв ёнджыка белорусъяс серти, кӧть эстонецыс неунаӧн и унджык 1 миллионысь, а белорусъяслӧн лыдыс 9,4 миллион да БССР лоӧ ООН-са членӧн, и экономика боксянь тайӧ зэв сӧвмӧм регион. Но эстонскӧй литературнӧй кыв миян странаын лыддьыссьӧ медся сӧвмӧм кывъясысь ӧтиӧн.
Комиӧн сёрнитысьыс абу миллионъяс, но миян кыв абу поснияс лыдын. 1979 воын комияс матыстчисны 300 сюрс мортӧдз. Исландияын олӧ 240 000 гӧгӧр морт (коми-зырянаысь на этшаджык), но университетын чужан кыв вылас велӧдӧны 5 факультетын, 1983 воын вӧлі йӧзӧдӧма исландскӧйӧн 1121 книга (на пиысь 810 художествоа литература), быд сё морт вылӧ петӧ луннас 547 экземпляр газет, телевидение пыр исландскӧй кыв юргӧ 4 час и радио пыр — 20 час чӧж, сідзкӧ и коми кывлӧн эмӧсь став позянлунъяс водзӧ сӧвмӧм вылӧ.
Кыдзи аддзам, торъя кыв вылын сёрнитысьяслӧн унджык лыдыс оз век сет национальнӧй культуралысь сӧвман серпас, овлӧ и мӧдарӧ. Унаӧн тані вермасны воча шуны, Исландия пӧ, кыдзи дівывса му, век сӧвмис торйӧн, сійӧ асшӧр государство. Да, тайӧ тадзи. Но позьӧ вайӧдны и уна мукӧд пример, кор ичӧт кывъяс лючки-бура олӧны гырысь кывъяс пытшкын. Рытыввыв Европаын тайӧ фарерскӧй, баскскӧй, сорбскӧй кывъяс.
Сорбъяс — ичӧт славянскӧй войтыр, найӧ век овлісны немечьяс пӧвстын, Германияын, ӧні ГДР-ын, налӧн лыдыс 100 000 гӧгӧр. Кӧть налӧн торъя республика сяма государственнӧй форма абу, национальнӧй кывныс сӧвмӧ бура. Сорбъяслӧн эм национальнӧй школа, радио-телестудия, театр, ансамбльяс, сорбскӧй кыв вылын петӧ 10 газет, журналъяс, ГДР-са правительствоын эмӧсь сорбъяссянь депутатъяс. Нэмсӧ найӧ овлісны немецкӧй кывъя йӧз пӧвстын и эз воштыны ас культура да кыв.
Вуджам кӧ коми кыв дорӧ, то позьӧ казявны, коми кывъя культура сӧвмӧм вылӧ бӧръя дас воясӧ, застой кадӧ, вӧліны зэв сьӧкыд условиеяс. Кыдзи пасйыліс филологияса кандидат А. Туркин, коми кыв да культура ӧні нин пӧ лои киссян выйын. И тайӧ абу вывтіасьӧм. Медым явӧджыка тайӧ тыдаліс, видзӧдлӧй бӧръя кадӧ демографическӧй лыдпасъяс вежсьӧм вылӧ. Сы йылысь Е. Цыпановлысь статья йӧзӧдӧма «Войвыв кодзувлӧн» витӧд номерын.
Коми кыв школаын
Быд войтырлӧн культураын литературнӧй кыв медся ӧдйӧ и зумыда вужъясьӧ школаын. Коми кыв вылын велӧдӧм вӧлі котыртӧма 20-ӧд воясӧ: восьтӧма педтехникум, сэсся и институт. Коми кыв вылын 50 воясӧдз велӧдісны 7 классӧдз.
Но водзӧ, торйӧн нин 60–70 воясӧ комиӧн велӧдан класс лыдыс ёна чиніс, век водзӧ йывмӧны и национальнӧй программа серти велӧдан школаяс (чужан кыв кыдзи предмет). Сідз, 1975–76 воясӧ национальнӧй программа серти велӧдчис 28 638 морт, 1980–81 воясын — 22 339, а 1986–1987 воясӧ велӧдӧмаӧсь сӧмын 14 245 морт. Кыдзи пасйӧ этнограф М. Б. Рогачев, весиг сиктын кӧдзалӧны литературнӧй кыв дорӧ, лыддьӧны ёнджыкасӧ роч газетъяс, журналъяс, книгаяс. Р. Руутсоо пасйӧ: чужан кывъяс вылын школаяс медся ёна СССР-ын паськавлісны 50 воясӧ. Пример пыдди, Якутияын став предметъяс велӧдӧны якутскӧй кыв вылын 8 классӧдз, Тувинскӧй да Бурятскӧй АССР-ын 7 да 6 классъясӧдз, Чувашияын, Мордовскӧй, Марийскӧй, Удмуртскӧй, Коми АССР-ын (1975 воӧдз) 3 классӧдз, а Калмыкияын, Кабардино-Балкарияын, Войвывса Осетияын, Чечено-Ингушияын да Калмыкияын велӧдӧны роч кыв вылын, а чужан кывсӧ да литература велӧдӧны сӧмын кыдзи торъя предмет. Унджык автономнӧй республикаясын национальнӧй школаяслӧн лыдыс 50-ӧд вояссянь чиніс, а содісны сӧмын Якутскӧй, Тувинскӧй да Бурятскӧй АССР-ын. Миян республикаын национальнӧй программаа школаяс чинӧм веськыда йитчӧма сиктъяс чусмӧмкӧд, бӧръя воясӧ эндӧма 450 гӧгӧр грезд. Но мукӧдлаын дугӧдісны чужан кыв велӧдӧм и гырысь сиктъясын. Кыдзи гижӧ «Югыд туйын» П. Челпанов (1988 во), вылісянь вӧлі сетӧма разнарядкаяс — дугӧдны коми кыв вылын велӧдӧм, а «чож» администраторъяс пӧ весиг ордйысьны пондӧмаӧсь, коді ӧдйӧджык да унджык пӧдлалас посни школаяссӧ. Кӧть авторыс гижӧ сӧмын Емдін район йылысь, татшӧмторйыс вӧлі мунӧ республика пасьтала.
Ӧні миян збыльысь национальнӧй школаыс республикаын эз ло: сёрни мунӧ сэтшӧм школа йылысь, кӧні став предметсӧ велӧдӧны комиӧн. 1975 восянь кымын республикаын коми кыв да литература кутісны велӧдны сӧмын кыдзи предмет, дугдісны комиӧн лэдзны школалы учебникъяс.
Сёрнитны кӧ коми кывлысь авторитетсӧ бӧр кыпӧдӧм йылысь, то колӧ медводз сетны олӧмсӧ национальнӧй коми школалы, кӧні 3–4 классъясӧдз эськӧ став предметсӧ велӧдісны чужан кыв вылын.
Бӧръя кадӧ уна сёрнитӧны коми кыв да литература бурмӧдӧм йылысь. Велӧдысьясӧс совершенствуйтан институт, народнӧй образование министерство оз этша вӧчны, лӧсьӧдӧны и выль программаяс. Но тані проблемаыс зэв на уна кольӧ. Методистыс миян зэв этша, ИУУ-ын сӧмын на котыртӧма коми кыв да литературалӧн торъя кафедра, республикаын абу ни ӧти педагогическӧй наукаясса кандидат, коді эськӧ дасьтыліс гырысь уджъяс школаын коми кыв велӧдӧм йылысь. СГУ-са коми да финно-угорскӧй филология кафедра университет восьтӧмсянь 15 во чӧжӧн эз дасьты ни ӧти методистӧс, абу сэні и методкабинет. КГПИ-лӧн «вывті интернационалистскӧй» веськӧдлысьясыс пӧдлалісны 60 вояс помын коми кыв да литература кафедра, бырӧдісны коми отделение. Некымын во чӧж, 1972-ӧд воын СГУ восьтытӧдз, республика эз дасьты высшӧй образованиеа национальнӧй интеллигенция кадръяс.
Татшӧм вӧлі чужан кыв вӧсна Коми республикалӧн «тӧждыс». Комияскӧд орччӧн Колва ю вылын эм Харуты да Хорей-Вӧр сиктъяс, кӧні челядь сёрнитӧны комиӧн, но ас кыв вылын весиг лыддьысьны оз кужны.
Вӧлі нин пасйӧма: коми-зыряна пиысь 10 процент гӧгӧр олӧны республика бокын, Мурманскӧй областьса Ловозеро да Краснощелье сиктъясын, Тюмень областьса Мужи, Аксарка да мукӧд сиктъясын национальнӧй олӧмыс зэв гӧль, комиӧн сэні оз велӧдны, коми газет-журнал, книга сэтчӧ оз ыстыны, кӧть и студентъяслӧн да учёнӧйяслӧн экспедицияяс пасйӧны чужан кыв да литература дорӧ сэтчӧс комияслысь ыджыд интерес. Найӧӧс татшӧм вунӧдӧмыс вайӧдӧ культурнӧй изоляцияӧ, кусӧдӧ этнос.
Татшӧмсяма ассимиляцияыс зэв ӧдйӧ мунӧ СССР-са уна войтыркӧд, кодъяс олӧны разі-пели, мукӧд областьясын. Финно-угорскӧй войтыръяс пиысь медся ёна ассимилируйтчӧны карелъяс да мордва. Но уна республикалӧн чӧжсьӧма ыджыд опыт ас войтыркӧд, налӧн торъя чукӧръяскӧд йитӧдъяс кутӧмын. Удмурт кыв вылын велӧдӧны весиг Татарияса сиктъясын, кӧні олӧны удмуртъяс, эстонскӧй велӧдӧны Абхазияса некымын сиктын, ыстӧны сэтчӧ и национальнӧй литература, газетъяс.
Кык кыв тӧдӧм
Двуязычие — мортлӧн кык кывйӧн вӧдитчӧм. Миянлы любӧ комияслӧн роч кыв бура тӧдӧмысь, 80-ӧд вояс заводитчигӧн комияс пиысь 80,3% кокниа сёрнитіс рочӧн. Дерт, роч кыв комияслы — быть колантор, сытӧг водзӧ велӧдчыны он вермы.
Но мӧд боксянь кӧ видзӧдлыны, двуязычие миян республикаын (да и уна мукӧдлаын) сӧвмӧ ӧтарсянь: кык кыв тӧдысьясӧн Коми АССР-ын лоӧны сӧмын кӧреннӧй национальностя йӧз, комияс.
Роча-комиа двуязычие практическӧя абу сӧвмӧма. Сідз, 1979 воын тӧдісны, кокниа сёрнитісны комиӧн республика пасьтала сӧмын 1,3% роч пиысь, 0,5% украинец.
Тайӧ лыдпасыс миян национальнӧй республикаын весиг ичӧтджык СССР-ын шӧркост лыдпасысь: СССР-са мукӧд войтыръяслысь кывъяс миян странаын тӧдӧ рочьяс пиысь шӧркодя 3%. Учёнӧйяс и бӧръя лыдпассӧ лыддьӧны ичӧтӧн миян кодь уна национальностя страналы. Тӧдчана философ и социолингвист М. Джунусов пасйӧ: «Ми ӧбязательнӧй двуязычие пыртігӧн вунӧдім ичӧт войтыръяслӧн кывъяс йылысь. Тані вежӧртсьӧ сэтшӧм ситуация, кор кӧреннӧй олысьяс лючки тӧдӧны роч кыв, но и мукӧд национальностьяса йӧзлы колӧ велӧдны и тӧдны сэтчӧс кыв.
А миян республикаын, кыдзи и мукӧд союзнӧй да автономнӧй республикаясын, рочьяс и мукӧд национальностьяса йӧз оз тӧдны кӧреннӧй войтырлысь кывсӧ. Торйӧн нин тайӧ миян тыдалӧ сиктъясын, кӧні коми кывйӧн вӧдитчӧмыс ыджыд.
Бурджыка тайӧс пуктӧма Эстонияын. Сэні кокниа эстонскӧй кывйӧн сёрнитӧ рочьяс пиысь 13%, тӧдӧ да гӧгӧрвоӧ 30%. Миян республикакӧд кӧ ӧткодявны, то тайӧ зэв ыджыд лыдпасъяс. Тырвыйӧ кык боксянь двуязычие СССР-ын некӧн абу сӧвмӧдӧма.
Миян республикаса сиктъясын, чайтам, колӧ рочьяслы тшӧтш велӧдны коми кыв кыдзи обязательнӧй предмет. Тані вывтіасьӧмыс некутшӧм абу. Ӧд Коми муын коми кыв тӧдӧм збыльысь колӧ, торйӧн нин сиктъясын: тайӧ и сёрнитан кыв тӧдмалӧм, и коми литератураӧ да культураӧ пырӧдчӧм, кык кыв тӧдӧм сӧмын сӧвмӧдӧ вежӧр, паметь, логическӧя мӧвпалӧм. Рочьяслы и мукӧд национальностя йӧзлы коми кыв тӧдӧмыс и лоас збыль интернационализмлӧн, кывъяслӧн да культураяслӧн ӧта-мӧдӧс озырмӧдӧмлы подулӧн.
Кодсюрӧ сетӧ мӧвп велӧдны сӧмын челядьлӧн кӧсйӧм серти. Татшӧмъясӧс сьӧкыд гӧгӧрвоны. Ӧти-кӧ, кӧсйысьыс, ӧдвакӧ, уна лоӧ. Мӧд-кӧ, абу гӧгӧрвоана, мыйла и комияслы, и рочьяслы сиктса школаясын быть колӧ велӧдны иностраннӧй кывъяс дон мынтытӧг, а коми кыв — дон вылӧ. Таысь ӧтдор, сиктса школаясын коми кыв кыдзи обязательнӧй велӧдантор пыртӧм вермас тӧдчымӧн кыпӧдны чужан кывлысь обществоын статуссӧ. Колӧ велӧдны и коми кыв, и роч кыв, и иностраннӧй кывъяс. Нинӧм ковтӧмыс абу.
Книга лэдзӧм
Коми книга лэдзӧм медся ёна сӧвмис 20–50-ӧд воясӧ. Революцияӧдз кӧ 1913–1914 вояс чӧж комиӧн вӧлі йӧзӧдӧма 70 книга, то 1921–1925 воясӧ печатьысь петіс нин 76 книга, а 1946–1956 воясӧ — 671 книга 2 млн. 424 сюрс экземплярӧн.
Но сэсся коми книгалӧн лыдыс ёна чиніс, шӧрвыйӧ 3 пӧв вонас ӧні йӧзӧдӧны этшаджык. Сідз, 1961–1964 воясӧ печатьысь петіс нин 312 книга, 1988 воын лэдзӧма 28 коми книга ӧтувъя тиражӧн 69 100 экз... Торйӧн ёна чиніс челядьлы литература лэдзӧм. Я. Н. Безносиков вайӧдӧ лыдпасъяс, кодъяс висьталӧны войнабӧрса кадӧ челядьлы литература лэдзӧм йылысь. 1946 воын комиӧн челядьлы вӧлі лэдзӧма 2 книга, а 1959 воӧ нин 26. Ӧні бӧръя воясӧ Коми книга лэдзанін йӧзӧдӧ челядьлы вонас 3–4 книгаӧн. 40–50-ӧд воясӧ ёна сӧвмис вуджӧдан литература йӧзӧдӧм. 60-ӧд вояс заводитчигӧн вуджӧдан литература лэдзны дугдісны.
Сэтшӧм жӧ тенденцияыс тӧдчӧ и страна пасьтала. Кыдзи пасйӧ Р. Руутсоо, медуна книга 50-ӧд вояс заводитчигӧн лэдзисны бурятскӧй, коми да татарскӧй кывъяс вылын. Марийскӧй, мордовскӧй, осетинскӧй, удмурт, якутскӧй кывъяс вылын медуна книга петіс 1955 воын, а чувашскӧй, кабардинскӧй, тувинскӧй кывъяс вылын 1960–1970 воясӧ. Национальнӧй кывъяс вылын книга лэдзан лыдыс чинӧ и союзнӧй республикаясын, РСФСР-ысь кындзи. Шуам, Эстонияын 1976 воын эстонскӧйӧн петіс 1555 книга, а 1985 воын — 1255 книга. Р. Руутсоо пасйӧ, этша книга лэдзӧмысь нӧшта на тырмытӧмторйӧнджык лоӧ национальнӧй кывъясвывса литературалӧн ӧти пӧлӧслун. Автономнӧй республикаясын ас кывъяс вылын петӧны кызвынсӧ сӧмын оригинальнӧй художествоа гижӧдъяс да велӧдчан литература (учебникъяс, отсӧгъяс), шочджыка краеведческӧй литература.
Важ висьӧм кодьӧн кольӧ вуджӧдан литература, та йылысь эз ӧтчыдысь гижлыны Г. Федоров и мукӧд гижысьяс. Ӧнія коми кыв вылын лэдзан литератураыс зэв ӧтпӧлӧс темаяс боксянь, торъя нин челядьлы литература. Вуджӧдчигӧн гижысьяс ёсьтӧны ассьыныс гижан сям. Мӧд боксянь кӧ, челядь лыддьӧны уна темаа, став мирса классика. А тайӧ эськӧ ёна лэптіс коми кывлысь авторитетсӧ. Колӧ шуны, челядьлы комиӧн гижӧны этша, тшӧкыда тӧдчӧ веськыд дидактика, велӧдӧм, сюжетъясыс вывті нин бытӧвӧйӧсь. Челядьлы ёна воӧны сьӧлӧм вылас приключениеяса сюжетъяс, а татшӧм жанрыс миян слаб на. Вузасисны кӧ магазинъясын Г. Х. Андерсенлӧн, А. Линдгренлӧн, Дж. Лондонлӧн, К. Булычевлӧн и уна мукӧд авторлӧн коми вылӧ вуджӧдӧм книгаясӧн, эз ӧмӧй найӧс эськӧ босьтавны? Комиӧн оз петны календаръяс (кӧть эськӧ 1921–1924 воясӧ петавлісны нин), брошюраяс, буклетъяс, плакатъяс, открыткаяс, фотоальбомъяс. Колян воӧ лэдзӧм В. Савинлы сиӧм фотоальбом мыйлакӧ петіс рочӧн, весиг став кывбурсӧ поэтлысь вайӧдӧма вуджӧдӧмӧн. Та боксянь позьӧ зэв на уна вӧчны.
Печать
Сӧвет власть дырйи чужисны коми вылын газетъяс да журналъяс. 30-ӧд вояс помын миян автономнӧй областьын 18 газет пиысь 11 петіс комиӧн. Ӧні жӧ Коми АССР-ын «Югыд туй» газет (5 сюрс сайӧ тиража) и 3 райгазетъяс — Удораын «Выль туйӧд» 2600 гӧгӧр тиража, Кулӧмдінса «Ленин туйӧд» 5100 гӧгӧр и Кӧрткерӧсса «Звезда» — 3000 гӧгӧр.
Бӧръя кадӧ коми газетъяс содісны, «Югыд туйлӧн» тиражыс неуна чиніс. Ӧткодявны кӧ 1973 вокӧд, коми газетъяслӧн лыдыс чинӧма, сэки сійӧ вӧлӧма 19 000 гӧгӧр. Комиӧн петӧ общественно-политическӧй да литературно-художественнӧй «Войвыв кодзув» журнал (тиражыс 5000 гӧгӧр), сатираа да серама «Чушканзі» журнал (тиражыс 12 000 гӧгӧр), 1986 восянь петӧ «Би кинь» челядьлы журнал (тиражыс 8 000 гӧгӧр). Интереснӧ видзӧдлыны «Войвыв кодзув» журналлӧн тираж вежсьӧм вылӧ, сійӧ бура петкӧдлӧ коми литература да культура дорӧ интерес вежласьӧмсӧ. 1946 восянь 1960 воӧдз тиражыс журналыслӧн вӧлі вежсьывтӧм — 2 000 экз., 60 воясын сійӧ кутіс содны и 1975–1976 воясӧ кыпаліс 7 000. Сы бӧрын журналлӧн тиражыс чинӧ, ӧнӧдз чиніс матӧ 2 000 экз. вылӧ. Мукӧд кык журналлӧн тиражъяс оз вежсьыны, «Чушканзі» вылӧ бӧръя дас воӧ тиражыс содіс. Тайӧ медся лыддяна коми журнал.
Уна-ӧ коми газет лыддьысьыс? Коми кыв вылын петан газетъяслӧн ӧні став тиражыс 17 сюрс гӧгӧр. Коми газетъяс лыддьӧ 50 сюрс гӧгӧр морт, лыддьыны кӧ шӧркоста семьяын 3 мортӧн. Коми газет да журнал судзӧдӧны кызвынсӧ сиктъясын да Сыктывкарса олысьяс. «Югыд туй» редакцияса уджалысьяс пасйӧны, республикаса коми газет пӧ ёнджыкасӧ судзӧдӧны сійӧ районъясын, кӧні райгазетъяс петӧны комиӧн.
Унатор петкӧдлӧ Коми АССР-ын национальнӧй печать сӧвмӧм йылысь таблица, кӧні индӧма, уна-ӧ национальнӧй периодика воӧ 1 морт вылӧ республикаясын.
Р. Руутсоо оз вайӧд коми-пермяцкӧй кыв кузя лыдпасъяс, печатьыс коми-пермякъяслӧн ас кыв вылас пӧшти абу. Автономнӧй округын, кӧні олӧ 150 000 гӧгӧр коми-пермяк, (округын олысьяслӧн лыдысь тайӧ 80%), ас кыв вылас оз пет ни ӧти газет ни журнал. Вонас ӧтчыд петӧ сӧмын литературнӧй альманах «Иньва», зэв этша йӧзӧдӧны и художествоа литература. Округса вӧвлӧм «Ленин туй вылӧ» газет вуджӧдӧмаӧсь роч вылӧ. Таблицаыс босьтӧма Р. Руутсоо уджысь:
| Кывъяс | книгаяс *1 | газетъяс*2 | журналъяс*3 | |||
| 1959 | 1979; | 1959 | 1979; | 1959 | 1979; | |
| Марийскӧй | 0,6 | 0,2 | 15 | 10 | 31 | 56 |
| Удмуртскӧй | 0,5 | 0,2 | 8 | 7 | 7 | 24 |
| Коми-зырянскӧй | 0,7 | 0,2 | 6 | 4 | 11 | 45 |
| Якутскӧй | 2,5 | 2 | 30 | 42 | 25 | 110 |
| Тувинскӧй | 2,8 | 1,7 | 27 | 20 | 4 | 27 |
| Эстонскӧй | 7,2 | 13 | 51 | 98 | 224 | 896 |
| СССР-са кывъяс (шӧркост лыдпасъяс) | 5,6 | 7,4 | 29 | 66 | 247 | 925 |
1*. Воӧннас петан тиражъясыс ӧти морт вылӧ книга лыд.
2*. Ӧти лунӧ петан став тиражсьыс сё морт вылӧ воан газет экземпляр лыд.
3*. Ӧти вося тиражысь сё морт вылӧ петан журнал экземпляр лыд.
Кыдзи аддзам таблицаысь, СССР-са войтыръяслӧн кывъяс вылын печатнӧй продукция шӧркодя содіс. Но видзӧдлыны кӧ, торъя кывъяслӧн серпасыс абу ӧткодь: рочӧн РСФСР-ын, эстонскӧй ЭССР-ын печатайтан прӧдукцияыс ёна содӧма, а, шуам, коми кыв вылын эм сӧмын журналъяслӧн тиражын лыбыштӧм, сэк жӧ 1959 восянь чинӧма книга да газет лэдзӧм. Мыйын тані помкаыс? Либӧ коми йӧз омӧля лыддьысьӧны чужан кыв вылас, либӧ этша газет петӧ комиӧн. Тӧдчанаджык, тыдалӧ, медбӧръя помкаыс, ӧд 1960–1966 воясӧ комиӧн петан газет лыдыс чиніс 3 пӧв.
А. Ф. Сюткин «Культурное строительство» нима 1962 вося книгаын гижӧ:
Немтор абу шуӧма коми кыв вылын петан газетъяс йылысь! И тайӧ книгаын, кодӧс сійӧ кадӧ вӧлі донъялӧны кыдзи медся объективнӧй удж, авторъяслы вӧлі сетӧма Коми АССР-са Государственнӧй премия. Сідзжӧ ни ӧти кыв коми кывъя газетъяс йылысь абу дзик на неважӧн, 1986 воӧ, лэдзӧм Я. Н. Безносиковлӧн «Рассвет на Коми» книгаын. Мый вӧсна нӧ оз сёрнитны та йылысь историкъяс?
Оз-ӧ сы вӧсна, мый «1 республиканскӧй да 3 районса» лыдпасъяс оз лӧсявны «дзоридзалан» кадлы?
Кыдзи тайӧ чинӧмыс лои? Видзӧдлам тайӧс
Тані вермас кодлӧнкӧ юалӧм чужны: колӧны-ӧ коми газетъясыс, ӧд рочнас и сідз гӧгӧрвоасны. Татшӧм кокни видзӧдласыс оз шоча паныдасьлы весиг уна веськӧдлысьлӧн. Тані ясыда тӧдчӧ гугӧн донъялӧм. Кыв дорӧ оз ков и оз позь матыстчыны сӧмын утилитарнӧя, пӧльза, удобство боксянь. Татшӧм сяма утилитаризмыс чужӧма миян обществоын уна во чӧж технократическӧя сӧвмӧмысь. Кывйыд ӧд абу сӧмын сёрнитантор (кӧть тайӧ и кывлӧн медшӧр функция), а нӧшта на и национальнӧй культуралы, психикалы медшӧр подув. Чужан кыв пырзьӧдӧм (кедзовтӧм) — ставнас этнокультурасӧ бырӧдӧм.
Татшӧм сяма видзӧдласыс и вайӧдіс коми райгазетъяслысь лыд чинтӧмӧдз, кӧть сы вылӧ коланлуныс эз вӧв.
Шуам, Сыктывдінса, Сыктыв и Изьва районъясын локтӧм йӧз лыдыс сэки (и ӧні тшӧтш) эз вӧв ыджыдджык комияс серти, школаясын коми кыв да литература велӧдӧны, йӧзыс эз воштыны ассьыныс чужан кывсӧ, эз вежны роч вылӧ. Тайӧ районъясас роч кыв вылӧ газетъяс вуджӧдӧм дзик гӧгӧрвотӧмтор. Збыльысьсӧ роч кыв вылын быдӧнлы гӧгӧрвоан туйыс вайӧдӧ тупикӧ, сійӧ вермас дзикӧдз бырӧдны национальнӧй кывъя печать. Ӧд и ӧні, сӧвмӧм двуязычие дырйи, пӧшти ставыс бура гӧгӧрвоӧны рочӧн. Колӧ урчитны и сійӧс, мый кыв — сійӧ век лоӧ мортлӧн психика, личность да культура артмӧдантор, национальнӧй культуралӧн медшӧр формаыс. Кывлӧн культурно-этническӧй аспектыс автономнӧй республикаясын должен лоны медтӧдчана факторӧн. А миян тайӧс ставсӧ унаысь эз пыдди пуктыны. Позьӧ юавны, кӧні нӧ нӧшта мирын коми кывйыслы сӧвмыны, оз кӧ ас муын? Дзик гӧгӧрвотӧм, мый вӧсна Сысола районын, кӧні олысьяссьыс 70 процентыс коми, И. А. Куратовлӧн чужанінын, кытысь сідзжӧ петісны М. Лебедев, И. Сажин, Н. Куратова, район газетыс петӧ рочӧн. Ӧд тайӧ районса местаясас комияс овмӧдчӧмаӧсь зэв важӧн, медводдзаяс лыдын, кор на Эжва йыв, Изьва, Печора эз вӧв овмӧдӧма (XІІ–XV нэмъясӧ). Татшӧм ногӧн кедзовтӧма тшӧтш Сыктывдін да Изьва вож. Сыктывкарбердса диалект пуктӧма коми литература кывлы подулӧ. Ӧні жӧ тайӧ подувса диалект вылын райгазет оз пет. Ӧд ас кадӧ тайӧ регионсӧ век лыддьылісны экономика да культура боксянь Коми мулӧн медся сӧвмӧм юкӧнӧн.
Газетъяслысь (массӧвӧй организация органъяслысь) кывсӧ унаысь донъялӧны сӧмын общественно-политическӧй тӧдчанлун сертиыс, «коллективнӧй агитатор да коллективнӧй организатор» йылысь сёрнитігӧн. Тайӧ ставыс, дерт, тадзи и эм. Но ичӧтджык нациялӧн ас кывъяса газетъяслӧн эм этнокультурнӧй тӧдчанлун, литературнӧй кыв печатьын котыртӧ этническӧй йитӧд, функция, мӧд ногӧн кӧ, лоӧ диалектъяс шыльӧдысьӧн, литературнӧй нормаяс пыртысьӧн да вуджӧдысьӧн.
Тані чужӧ юалӧм: мый бурсӧ и мый лёксӧ вайис 60-ӧд воясын газетъяс роч вылӧ вуджӧдӧм коми культура и кыв сӧвмӧмлы? Бурторсӧ ӧдвакӧ мыйкӧ вайис, а омӧльторсӧ чужтіс вель уна. Уна йӧзлӧн вошис комиӧн лыддьысян сям, чиніс комиӧн гижан сям, ваймис ставнас кывйыслӧн авторитетыс.
Ӧні, 20 во мысти, коми газетъяслӧн ичӧт лыд йылысь неуна кутісны сёрнитны, но эз на лыддьыны тайӧс гырысь проблемаӧн. А тайӧ ӧд, веськыда кӧ шуны, вӧлі ас кадӧ коми кывлысь законнӧй правояссӧ дзескӧдӧм, комисӧ уськӧдӧм.
Быттьӧкӧн веськодь татшӧмторйыс национальнӧй интеллигенциялы, гижысьяслы, журналистъяслы. Шуам, перестройка кадӧ эстонскӧй интеллигенция да общественность корӧны выль печатнӧй органъяс, кӧть и норасьны налы быттьӧкӧ и нинӧм вылӧ, эстонскӧй кыв вылын петӧ 19 журнал да 35 газет. 1986 восянь кутіс петны том йӧзлы литературно-художественнӧй журнал «Виккеркаар». 1988 восянь петӧ сиктса олысьяслы ас газет «Маалехт» («Крестьяналӧн газет»), котыртӧма сэні и кооперативъясын книга йӧзӧдӧм.
Миян республикаын абу челядьлы торъя газет. Зэв бур, мый 1986 восянь петӧ «Би кинь» журнал, сыӧдз комиӧн челядьлы нинӧм эз петавлы. Но ӧд «Би кинь» йӧзӧдӧны ичӧт арлыда челядьлы, а гырысьджык, шӧр да комсомол арлыда челядьлы, том йӧзлы нинӧм оз пет. «Войвыв кодзулын» да «Югыд туйын» вывті шоча гижлӧны пионерскӧй темаяс вылӧ, шоча йӧзӧдӧны велӧдчысьяслысь, юниоръяслысь гижӧдъяс, та вылӧ и колӧ пионеръяслы торъя коми газет. Миян татшӧм кольччӧмыс торйӧн нин тӧдчӧ мукӧд автономнӧй республикаяскӧд ӧткодялігӧн, ӧд Марийскӧй, Удмуртскӧй, Татарскӧй АССР-ясын пионеръяслы ас кывъяс вылас газетъяс петӧны нин важӧн.
Литература
60-ӧд воясӧ коми печатнӧй кыв чинтӧм ёна падмӧдіс национальнӧй культуралысь олӧмсӧ, торйӧн нин литературасӧ. В. Напалков аслас гижӧдын («Югыд туй», 1988, октябрь) индӧ гижысьяслӧн пӧрысьлун вылӧ. Томъяслӧн горыс кылӧ слаба. Налӧн талантыс ичӧтджык медтӧдчана гижысьяс серти. Нӧшта на сьӧкыдджыка ӧні сӧвмӧ коми-пермяцкӧй литература, бӧръя 22 во чӧж СССР-са гижысьяслӧн союзӧ абу примитӧма ни ӧти мортӧс.
Коми литератураын медъёна сӧвмӧма повесть, бура и уна гижӧны сиктса олӧм йылысь, историко-революционнӧй тема век паськӧдӧны. Такӧд ӧттшӧтш оз тырмы ёсь публицистика, критика, пӧшти абу сӧвмӧма историческӧй да документальнӧй проза, оз гижны гырысь сатира жанръясӧн, абу коми фантастика, детектив. Олӧмысь мунӧ уна коми гижысь, журналист, веськӧдлысь, ветеран, ас бӧрсяыс мемуарнӧй уджъяс пӧшти оз кольны. Мый ми збыльсӧ тӧдам Коми АССР-ын 30–50-ӧд воясся вӧвлӧмторъяс йылысь?
Критик Г. Беляев пасйӧ ӧнія медтӧдчана коми гижысьяслӧн произведениеясын идейно-тематическӧй дубляж, ӧтитор йылысь некымынысь гижӧм, ӧти и сійӧ жӧ художественнӧй приёмъясӧн вӧдитчӧм. Содтам татчӧ и сійӧс, мый зэв омӧля уна коми гижысь висьтъясын, повестьясын лэптӧ талунъя проблемаяс, этша гижӧ том йӧз йылысь. Мӧдарӧ на, век тшӧкыдджыка шӧр геройыс лоӧ пенсионер либӧ сэтшӧм арлыд дорӧ матыстчысь морт. Тайӧ ставыс, гашкӧ, и абу сэтшӧм омӧль, но ӧд и томджык поколениеяс йылысь колӧ жӧ гижны. «Войвыв кодзув» журналлӧн тиражыс бӧръя дас вонас чиніс 2 000 экз. вылӧ, чиніс весиг журналлӧн ыджда 8 лист бок вылӧ. Тешкодьтор артмӧ: комиӧн гижысьлы, торйӧн нин томъяслы, йӧзӧдчыны некӧн, сэк жӧ журналӧс дзескӧдӧны бумагаӧн. Коми республикаса бумага вылын печатайтӧны странаын быд нёльӧд книга. Збыльысь тай: сапӧг вурысьыд пӧ век кӧмтӧг ветлӧдлӧ.
Коми кыв театрын, радиоын, телевидениеын
20-ӧд воясын коми театр сӧвмис кыдзи самодеятельнӧй, а сэсся лои и профессиональнӧйӧн. Коми театр котыртысьнас и медводдза драматургъясысь ӧтиӧн вӧлі Нёбдінса Виттор. 1930–1935 воясӧ коми кыв вылын вӧлі 13 ворсӧм, коми авторъяслӧн и вуджӧдӧм пьесаяс серти. Но война бӧрын коми спектакль лыдыс чинӧ, бӧръя воясӧ драмтеатр пуктӧ вонас ӧтиӧс либӧ кыкӧс сӧмын. Е. А. Айбабина пасйӧ, мый В. Савин нима драматическӧй театр ӧні оз тырвыйӧ могмӧд сиктса олысьясӧс. Кыдзи пасйис драматург Н. Белых Коми АССР-са гижысьяслӧн VІІІ съезд вылын, драмтеатрӧс ӧдвакӧ ӧні позьӧ лыддьыны збыль национальнӧйӧн, сы вӧсна и сійӧ некымын коми спектакльсӧ оз петкӧдлыны паськыда коми сиктъясын. Театрлы кивывджык мунны гастроль вылӧ мукӧд областьса каръясӧ, а не сиктӧ, дзескыд, ичӧт залъяса, донтӧм билетъяса клубъясӧ. Татчӧ колӧ на нӧшта содтыны, мый театр уна во чӧж нин оз пукты челядьлы коми кыв вылын спектакльяс.
Коми кыв юргӧ и радио да телевидение пыр. Р. Руутсоо ӧткодялӧ уна автономнӧй республикаяс и казялӧ, мый унджыклаын национальнӧй кывъяс вылын лолӧны пырджык литературно-художественнӧй, музыкаа, общественно-политическӧй передачаяс, а производственнӧй, наука да спортлы сиӧм передачаяс пырджык мунӧны рочӧн. Коми радио да телевидениеын зэв шоча овлӧны спектакльяс, викторинаяс, дискуссияяс. Бӧръя кык воӧ передачаяс лоины уна пӧлӧсджыкӧсь, телевидение пыр кутісны велӧдны коми кыв, ыджыд интерес чужтіс коми культуралы сиӧм «Рытъя аддзысьлӧмъяс» передача. Такӧд ӧттшӧтш кольӧ гӧгӧрвотӧм, мый вӧсна сиктса уджалысьяслы видз-му овмӧс йылысь передача мунӧ век рочӧн. Ӧд кутшӧм вӧлі популярнӧй 70 воясын «Сиктса бияс» телепередача, кӧні ӧттшӧтш вӧліны и репортажъяс, и сёрнияс, и музыкаа номеръяс.
Коми кыв вылын теле- и радиопередачаяс колӧ вӧчны зэв бура. Быть колӧ вӧчны ӧнія кадлы актуальнӧй передачаяс. Но колӧ и бур кыв. Ӧні зэв на тшӧкыда радио да телевизор пыр кылӧ кыдъя роч, кыдъя коми сёрни.
Шог юалӧмъяс
А мыйла тадзи ставыс лои? Историкъяс та вылӧ эз на вочавидзны, Комиын национальнӧй политика нуӧдӧм йылысь абу на гижӧма ни ӧти гырысь удж. 60-ӧд воясӧ центрсянь кутшӧмкӧ чорыд индӧд вылӧ ыстысьны оз нин позь, сэки унатор вӧчлісны сӧмын республикаса органъяслӧн инициатива серти. Позьӧ чайтны, общественно-политическӧй ситуацияыс сійӧ каднас (50–60-ӧд воясӧ) вермис ышӧдны татчӧс веськӧдлысьясӧс коми функцияяс чинтӧм вылӧ.
Ветымынӧд вояс помын странаса веськӧдлысьяслӧн сӧвмис план зэв ӧдйӧ кыпӧдны экономика, культура, кызь воӧн лӧсьӧдны коммунизмлы подув. Тайӧ программаын экономика сӧвмӧдысь ӧтдор вӧлі пуктӧма мог: лӧсьӧдны ӧти пӧлӧс классӧвӧй структура, мездысьны енлы эскӧмысь (тупкалісны страна пасьтала вичкояс, общинаяс), ӧддзӧдісны и нацияясӧс ӧта-мӧд дорӧ матыстӧм. Научнӧй коммунизм теория серти ӧд коммунистическӧй формация дырйи оз лоны нацияяскостса торъялӧмъяс, кывъяс и с. в. Шыбӧльыс вӧлі сыын, мый нацияяс ӧтувтчӧм лыддисны матыса кадӧ позянторйӧн. Торъя ыджыд лача та вылӧ кутіс странаын сэкся медшӧр идеолог М. Суслов.
Татшӧм видзӧдлас кутісны зіля пӧртны олӧмӧ философъяс, обществоведъяс, историкъяс. Учёнӧй-обществоведъяс кыв ассимилируйтчӧм (бырӧм) кутісны лыддьыны бурторйӧн, прогрессивнӧйӧн (!). Роч кыв да культура босьтӧм пӧ лоӧ дзик ӧти туй войтыръяслӧн водзӧ сӧвмӧмын. Весиг татшӧм ногӧн гӧгӧрвоӧдӧма ассимиляция кыв «Сӧветскӧй энциклопедическӧй словарын» (1979 во). Сэні тадзи гижӧма: «Ассимиляция — ӧти войтырлӧн мӧдкӧд ӧтлаасьӧм, сылӧн кыв, культура, национальнӧй асвежӧртӧм воштӧм. Уна странаын национальнӧй да религиознӧй гнёт дырйи мунӧ мырдӧна ассимиляция. СССР-ын и мукӧд социалистическӧй странаясын мунӧ естественнӧй ассимиляция, кор ӧтка ичӧт войтыръяс, экономическӧй да культурнӧй торйӧдчӧм венӧмӧн, вочасӧн ӧтлаасьӧны ыджыдджык этносъяскӧд». Обществоведъяслӧн чужис весиг добровольнӧй, самоассимиляция теория. Тайӧ «научнӧй» мӧвпъяс и лоины зумыд подулӧн национальнӧй нигилизмлы, национальнӧй кывъяслысь правояс увтыртӧмлы.
Тайӧс петкӧдлӧм могысь вайӧдам М. С. Горбачевлысь кывъяс, кодъясӧс сійӧ висьталіс тавося январь 6 лунӧ КПСС ЦК-ын наукаясса да культураса деятельяскӧд аддзысьлӧм вылын. Сійӧ пасйис: «Вӧлі весиг предложение практическӧя вуджны нацияяс ӧтувтӧм уджӧ. Ас кадӧ меным зэв сьӧкыда удайтчис сувтны наукаясса мукӧд гырысь йӧзлы паныд, кодъяс ӧнія партийнӧй программаӧ кыскӧны вӧлі тайӧ ӧпаснӧй установкасӧ».
* * *
Колян кадся процессъяс абу ӧти банаӧсь. Со мый, шуам, гижӧ тӧдчана сӧветскӧй лингвист Ф. Филин: «Став национальнӧй кывйыс миян странаын и унджык посни войтыръяслӧн кывъяс оз сӧмын сохраняйтчыны, но и дзордзалӧны». Татшӧмторкӧд сӧгласитчыны некыдз оз позь. Ӧд СССР-ын бӧръя 70 воӧн бырины сё сайӧ кыв, эмӧсь проблемаяс и гырысьджык войтыръяслӧн кывъяскӧд.
Миян республикаын бумага вылын национальнӧй кыв да культура «дзордзалісны». Медыджыд лёкыс лои сыын, мый ёна чиніс коми кывлӧн обществоын статусыс, сылӧн авторитетыс. Мӧд боксянь кӧ, академическӧй наука век пасйыліс финно-угорскӧй кывъяса войтыръяслысь СССР-ын национальнӧй асвежӧртӧмлысь кыпалӧм. Коми йӧзлӧн век содӧ тшӧтш и культура, велӧдчӧмлун. Но мый вӧсна жӧ тайӧ процессъяскӧд ӧттшӧтш быть колӧ вӧлі коми кывлысь функцияяссӧ чинтыны? Оз-ӧ ков вӧлі мӧдарӧ — коми кывлысь обществоын статуссӧ ёнмӧдны, торйӧн нин сиктын?
Коми кывлӧн да культуралӧн водзӧ сӧвмӧм, код йылысь мӧвпалӧны гижысьяс, краеведъяс, уна мукӧд йӧз, вермас лоны сӧмын перестройка да гласность дырйи, обществоӧс демократизируйтігӧн, ӧттшӧтш кыпалан общественно-политическӧй да национально-культурнӧй процессъяс дырйи. Стӧч татшӧм кыпӧдчӧм вӧлі 20-ӧд воясын, кор коми культура сӧвмис медся ёна, ӧдйӧ, массӧвӧя. Колӧ кутны тӧд вылын, мый культура век овлӧ национальнӧйӧн, аморфнӧй общӧй йӧз культура оз вермы лоны, а национальнӧй культура оз вермы лоны национальнӧй формаястӧг. Коми национальнӧй культуралӧн подулыс кывйын, кыв сӧвмӧдтӧг культура оз сӧвмы. Кыв сӧвмыны вермӧ сэк, кор обществоын сылӧн эмӧсь вель паськыд функцияяс. Кыдзи пасйӧ Тарту университетса профессор, филологияса доктор, нималана семиотик и культура велӧдысь Юрий Лотман, кыв сӧмын сэки вермас быдмыны культурнӧй кыв статусӧдз, кор сійӧ вермас могмӧдны этносӧс быд сфераын. Тайӧ веськыда имитӧ и коми кывлы.
Тыдалӧ, КПСС обкомбердса комиссияса программаысь кындзи эм коланлун лӧсьӧдны правительство бердын дзонь государственнӧй программа коми кыв да культура сӧвмӧдӧм кузя. Жаль, но патриотическӧя да интернациональнӧя воспитайтӧм кузя комиссиялӧн программа пӧшти нинӧм оз висьтав коми кывлысь обществоын функцияяс паськӧдӧм йылысь. Бӧръя воясся практика петкӧдлӧ, мый слабиник мераясӧн, сӧмын лозунгъясӧн, шыӧдчӧмъясӧн ӧдвакӧ мыйкӧ вуж выйӧ вежсяс. Лоӧ бара кампания сяма сёрни-басни.
Перестройка кадлы быть колӧ лоны национальнӧй политикаын практическӧй удж нуӧдан кадколастӧн. КПСС XІX Ставсоюзса конференциялӧн резолюцияын гижӧма: «Колӧ уджсӧ нуӧдны сэтшӧм атмосфераын, мед быд национальностя морт асьсӧ кыліс эськӧ гортын моз миян социалистическӧй Рӧдиналӧн быд пельӧсын». Тшӧтш и миян республикаын.
