КОМИ ВОЙТЫР ДЕМОГРАФИЯ ЛЫДПАСЪЯСЫН

Уна-ӧ ӧні миян странаын коми-зыряна, коми-пермякъяс? Содӧ либӧ чинӧ миян войтырлӧн лыдыс? Тайӧ юалӧмыс вель тшӧкыда кылӧ ӧні коми йӧзсянь. И тайӧ абу шензьӧданатор, окота тӧдны — содам ми али йывмам. Унаӧн шулӧны, мый Сӧвет власть дырйи пӧ коми йӧз век чинӧны, мукӧдыс висьталӧны содӧм йылысь. В. С. Осипов, КПСС обкомса секретарь, «Югыд туйын» (тавося февраль 14 лунӧ) гижӧ: «Коми йӧзлӧн лыдыс, босьтны кӧ страна пасьта, содӧ. Воддза перепись серти (1979 во) СССР-ын оліс 325 тысяча коми морт. Талун, гашкӧ, нӧшта унджык нин». Тайӧ юалӧмъяс вылӧ воча кыв сетас тавося январын нуӧдӧм страна пасьтала йӧзӧс лыддьӧм. Но лыдпасъясыс тайӧ лыддьӧмыслӧн лоасны во мысти на, а йӧзлы ӧні окота тӧдны, кӧть ылӧсас, кыдзи вежсьӧ коми войтырлӧн лыдыс.

Ӧні Коми АССР-ын олӧ миллионысь унджык морт, коми войтыр став олысьяс пиын босьтӧ 25,3 процент. Татшӧмторйыс лоис республикаӧ мукӧд областьясысь ыджыд миграция понда: ӧд колӧ вӧлі пӧрӧдны уна вӧр, кыпӧдны выль шахтаяс, заводъяс. Миграция мунліс ас окотаысь и мырдӧн, ӧд войвывса каръяс — Воркута, Инта, Ухта кыпалісны уна лыда лагерьяслӧн чукӧръясысь. 40-ӧд вояс помын пукалысьяслӧн лыдыс вӧлі гражданскӧй олысьясысь унджык на. Миграция ӧні оз чин, а содас на водзӧ, ӧд индустрия сӧвмӧдан планъяс серти миян республикаын шуӧны кыпӧдны выль химическӧй заводъяс, АЭС, нюжӧдны газопровод и уна мукӧдтор. Республикаса олысьяслӧн национальнӧй составыс вежсис татшӧм ногӧн: 1926 воын кӧ Коми автономнӧй областьын олісны: 85,1 процент комияс, 13,3 процент рочьяс, 1,6 — мукӧд национальностьяс, то 1979 воын Коми АССР-ын комияс вӧліны нин 25,3 процент, рочьяс 56,7 процент, украинецъяс 8,5 процент, мукӧд национальностьяс 3,5 процент. Ӧнія кад кежлӧ, тыдалӧ, комияслӧн республикаса олысьяс пиын лыдыс нӧшта на чиніс ортсысянь ыджыд миграция вӧсна.

Демографиялӧн татшӧм вежсьӧм, кыв тӧдтӧг, ёна сьӧктӧдіс комияслысь национально-культурнӧй сӧвмӧм, этническӧй ӧтувтчӧм (консолидация), но некыдз эз дугӧд найӧс. Та вылӧ позянлунъяс век кольӧны. Ӧні унджык комияс олӧны сиктса районъясын, оз ӧтвыв, разі-пели мукӧд национальностя йӧзкӧд. Мӧд ногӧн кӧ, этническӧй оланіныс коми войтырлӧн ӧні — сикт, каръяс пиысь медуна коми йӧз олӧны Сыктывкарын (нёльӧд пайыс кымын).

Демографиялӧн вежсьӧмъяс оз на пока висьтавны комияслӧн номинальнӧй лыд чинӧм йылысь. Сӧвет власть воясӧ комияслӧн лыдыс (коми-зыряна да коми-пермякъяс ӧтвыв) тӧдчымӧн содіс. Сідз, 1926 воын СССР-ын йӧзӧс лыддьӧм серти, комияслӧн лыдыс странаын вӧлі 364 тысяча морт, 1959 воын тайӧ лыдпасыс содіс 431 тысячаӧдз, 1970 воын 475 тысячаӧдз, а 1979 воын лои 478 тысяча морт, миллион джын гӧгӧр. Но кӧть комияслӧн национальнӧй лыдыс 1979 воӧдз и содіс, демографъяс казялісны зэв майшӧдлана и синмӧ шыбитчанатор — коми войтырлӧн лыд содӧмлысь надзмӧм. Сійӧ жӧ кадӧ, шуам, роч войтырлӧн содӧм кольӧ сэтшӧмӧн жӧ, кӧть и челядь чужӧм серти комияс да рочьяс ёнасӧ оз торъявны. Татшӧм надзмӧмыс вӧлі гӧгӧрвоана нин 1980 воын, но застойдырся кадӧ таысь проблема миян республикаын эз лэптывны, быттьӧкӧ ставыс мунӧ вӧлі кыдзи колӧ, лючки-ладнӧ. Сідз, 1970–1979 воясӧн коми йӧзлӧн лыдыс содіс сӧмын 3 тысяча вылӧ. Ӧткодялӧм могысь, воддза 10 воӧн (1959–1970 воясӧ) комияслӧн лыдыс содӧма 44 тысяча вылӧ. Сёрнитны кӧ стӧчджыка, то 1970–1979 воясӧ коми-зыряналӧн лыдыс содӧма 5 тысяча вылӧ, коми-пермякъяслӧн лыдыс чинӧма 2 тысяча вылӧ. Татшӧм тенденциясӧ кӧ водзӧ вылӧ урчитны, то тавося йӧзӧс лыддьӧм вермас петкӧдлыны и историяын медводдзаысь коми войтырлысь лыд чинӧм, стӧч татшӧм прогноз сетӧ эстонскӧй социолингвист Рейн Руутсоо. 1970–1979 вояс чӧжӧн мордвалӧн да карелъяслӧн лыдыс тӧдчымӧн нин чиніс.

Кыв боксянь ёна тӧдчанаджык факторӧн лоӧ комияс пӧвстысь кывйӧн вӧдитчан коллектив ыдждасӧ эрдӧдӧм. Кывйӧн вӧдитчан коллектив — коми кыв тӧдысь, сы вылын сёрнитысь йӧзлӧн лыд, кодъяс шуӧны, индӧны коми кыв кыдзи чужан кыв. Сідз, 1970 воын став комияс пиысь (коми-зыряна да коми-пермякъяс) чужан кывйӧн комисӧ шуисны 83,7 процент йӧз. Ӧткодялӧм могысь, 599 тысяча лыда мариецъяс пиысь 91,2 процентыс лыддьӧны чужан кывнас марийскӧй кыв, эстонецъяслӧн татшӧм лыдпасыс 95,3 процент. Р. Руутсоо лыддьӧ, мый бӧръя дас воясӧ ас кывъяс чужан кывъясӧн лыддян йӧзлӧн лыдыс СССР-са финно-угорскӧй войтыръяслӧн век чинӧ (эстонецъясысь кындзи). Финно-угорскӧй войтыръяслӧн ас кывъяс вылын сёрнитан коллективыс чинӧ налӧн номинальнӧй лыд неуна содӧмкӧд ӧттшӧтш. Карелъяслӧн да мордвалӧн лыдыс бӧръя дас воясӧ ёна чиніс. Мӧд ногӧн кӧ, воысь-во коми йӧз пиысь комиӧн сёрнитны кужысьясӧн лыдыс чинӧ. Р. Руутсоо лыддьӧ тайӧс кывъяс ассимилируйтчӧмлӧн чужтӧмторйӧн.

Коми войтыръяслӧн та боксянь ситуацияыс зэв сьӧкыд: ас кыв вылын сёрнитан йӧз лыд век чинӧ. Сідз, 1970–1979 воясӧ коми кыв чужан кывйӧн шуысьясыс чинісны коми-зыряналӧн 82,7 процентсянь 76,2 процентӧдз, коми-пермякъяслӧн 85,8 процентсянь 77,1 процентӧдз. Коми кыв вылын сёрнитан коллектив чинӧм позьӧ туявны и уна воясӧн йӧзӧс лыддян даннӧйяс серти (сетам скобкаястӧг став комияслысь — зыряна и пермякъяслысь лыд, скобкаясын — коми кывйӧн сёрнитан йӧзлысь лыдсӧ) тысячаясын:

1926 во — 383;

1950 во — 431 (382);

1970 во — 475 (398);

1979 во — 478 (365).

Дас во чӧжӧн сӧмын, 1970–1979 воясӧ, коми кыв вылын сёрнитан коллектив чиніс 33 тысяча морт вылӧ. Тайӧ лыдпасыс петкӧдлӧ и гырысь проблемаяс комияслӧн национально-культурнӧй сӧвмӧмын.

Сёрнитны кӧ коми-зыряна лыд йылысь, то 1979 во кежлӧ вӧлі СССР-ын комиясӧ гижсьӧма 327 тысяча морт, на пиысь миян республикаын олӧ вӧлі 280 798 морт. Коми-зырянаысь 10 процент гӧгӧр йӧз олӧны республика ортсыын — Кола кӧджын, Тюмень областьын, Сибирын.

Е. А. Айбабина, филологияса кандидат, пасйӧ аслас уджъясын карса комияс пӧвстын кыв вежан интенсивнӧй процесс, торйӧн нин том йӧз пӧвстын. 1959 воын кӧ карса комияс пӧвстысь роч кыв шуӧмаӧсь чужан кывйӧн 15,6 процентыс, то 1970 воын тайӧ лыдпасыс содӧма нин 30 процентӧдз. Мӧд кывъясӧн кӧ, карса комиясысь быд коймӧд морт коми кыв оз нин тӧд, сёрнитӧ рочӧн. Но ӧні, тыдалӧ, татшӧм йӧз лыдыс ёна ыджыдджык нин. Стӧч лыдпасъяс лоӧны тӧдсаӧсь тавося йӧзӧс лыддьӧм кузя даннӧйяс йӧзӧдӧм бӧрын.

Коми войтырлӧн лыд содӧм сувтӧмын да чужан кывйӧн сёрнитысьяслӧн лыд чинӧмын, чайта, эм 4 помка:

1. Коми кыв ассимилируйтчӧм, вошӧм, кор комияслӧн кутшӧмкӧ юкӧн воштӧ ас кыв да культура, роч кыв вылӧ вуджӧ, а челядьсӧ гижӧдӧ рочьясӧн;

2. Национальностьяскостса гӧтрасьӧмъяс, кор шуам, роча-комиа семьяясын кывйӧн лоӧ нин роч кыв;

3. Миграция, кор том коми йӧз мунӧны велӧдчыны либӧ овны республика ортсыӧ, лӧсьӧдӧны семьяяс республикаса ортсыын;

4. Каръясӧ овмӧдчӧм, кӧні роч кывъя йӧз пӧвстын унаӧн воштӧны ас кыв да культура.

Дерт жӧ, тайӧ помкаяс оз овлыны ӧткаӧн, а тшӧкыда ӧтлаын лӧсялӧны ӧнія республикаса олӧмын.

Вайӧдӧм лыдпасъяс гӧгӧрвоана да ясыда петкӧдлӧны, мый ӧнія кадӧ коми войтыръяс вуджӧны сьӧкыд туй, мый коми национальнӧй кывлы да культуралы сӧвмыны водзӧ лои зэв сьӧкыд, мый уна воясӧн чӧжсисны коми этнос пытшкын кризисъяс сяма лоӧмторъяс.