КОМИ ГИЖАН ТРАДИЦИЯЯС

ЧУЖӦМ ДА СӦВМӦМ

Юавны кӧ миян республикаын олысьяслысь, кор да кыдзи чужис коми кыв вылын гижӧд, письменность, то этшаӧн та вылӧ стӧча вочавидзасны. Ёна паськалӧма абу стӧч видзӧдлас, мый нинӧм пӧ комияслӧн ХХ нэм заводитчытӧдз тӧдчанаыс эз и вӧвлы. Та вӧсна эм коланлун висьталыштны XІV нэмса коми гижӧд йылысь.

Шуӧм, мый комияслӧн ХХ нэмӧдз эз вӧв письменность, оз ло научнӧйӧн, стӧчӧн сы вӧсна, мый йӧзыс кызвынсӧ сійӧс эз тӧдны, газет-журнал эз пет. Видзӧдлыны кӧ историяӧ, тӧдчӧ, мый важъяджык кадӧ (важ Россияын, Рытыввыв Европаын) уджалысь йӧз эз жӧ тӧдны грамота, а сійӧн вӧдитчисны кызвынсӧ вичкоса уджалысьяс, чиновникъяс, дворяна. Книгаяс печатайтӧм, газет лэдзӧм, йӧзӧс школаясын велӧдӧм пырис олӧмӧ мир пасьтала эз на и ёна важӧн. Шуам, Россияын медводдза «Ведомости» газет петіс сӧмын на 1702 воын, Петр І царствуйтігӧн. Но быдӧнлы гӧгӧрвоана, дерт, мый роч кыв вылын письменность чужис ёна важӧнджык.

Татшӧм ногӧн колӧ видлавны и коми гижӧд артмӧм. Коми гижӧд (графика, алфавит, орфография) чужис XІV нэмын. Сійӧ кадсянь эмӧсь и важ коми кыв вылын гижӧм памятникъяс. XVІІІ нэмсянь комиӧн кутісны нин гижны роч букваясӧн, а ХІХ нэмын петісны медводдза грамматикаяс, словарьяс, чужис художествоа литература. Но коми литературнӧй кыв аслас нормаясӧн тырвыйӧ сӧвмис Октябрьскӧй революция бӧрын. Коми кыв кутісны велӧдны школаын, сы вылын петісны книгаяс, газетъяс. Коми гижӧд жӧ чужис, кыдзи тӧдчӧдӧма Коми АССР историяын, XІV нэмлӧн мӧд джынйын. Ӧнія кадсянь видзӧдлӧмӧн позьӧ стӧча шуны, мый XІV нэмын чужӧм гижан традиция вӧлі коми войтыр историяын да культураын зэв бур лоӧмторйӧн.

И абу сӧмын коми кыв историяын. Важ коми гижӧд вылӧ донъялӧны финно-угорскӧй кывъяслысь история туялігӧн. Важ коми кывйӧн гижӧм памятникъяс уральскӧй кывъяс пиын лоӧны медся важӧсь (венгерскӧй гижӧдъясысь ӧтдор). Нималана уралистъяс Бьёрн Коллиндер (Швеция), академик Петер Хайду (Венгрия) аслас уджъясын вылӧ донъялӧны важ коми кыв вылын гижӧд чужӧм. Англияысь коми кыв велӧдысь Робин Бейкер Хельсинкиын йӧзӧдӧм коми падежъяс йылысь ыджыд монографияын веськыда гижӧ, мый коми кыв туялысьяслы вичмис ыджыд шуд, сы вӧсна мый найӧ киын эмӧсь XІV–XV нэмъясын гижӧм текстъяс. Тайӧ тӧдчанлунсӧ наукаын гӧгӧрвоисны важӧн нин. Учёнӧйяслысь нимъяс лыддьӧдлӧмыс висьталӧ нин, кутшӧма интересуйтіс кыв велӧдысьясӧс тайӧ темаыс, сійӧс велӧдісны П. И. Савваитов, Г. С. Лыткин, Юлиус Вихман, Фердинанд Видеман, В. И. Лыткин, А. С. Сидоров, Гюнтер Стипа да ӧнія кадӧ — Робин Бейкер. Миян нэмын медыджыд пай важ коми гижӧд велӧдӧмӧ пуктіс профессор В. И. Лыткин (Илля Вась). Ыджыд мывкыда лингвист ясыда аддзис могъяс и гырысь перспективаяс татшӧм велӧдӧмысь, кор сьӧкыд война кадӧ пырӧдчис тайӧ темаӧ. Илля Вась 1943-ӧд воӧ дорйис кандидатскӧй диссертация «Древнепермская графика» тема вылӧ, а 1946-ӧд воын «Древнепермский язык и историческая грамматика пермских языков» докторскӧй диссертация.

Коми письменность чужӧм топыда йитчӧма Стефан Пермскийлӧн олӧмкӧд, уджкӧд. Коми сэки пырис Москваса княжество пытшкӧ. Та кузя Стефанлысь зільӧмсӧ колӧ донъявны кыдзи Коми му колонизируйтӧмӧн, ӧд комиясӧс язычествоысь христианствоӧ пыртӧмыс кутіс ӧти мог — матыстны коми йӧзӧс роч государство дорӧ, нуӧдны вичко пыр москваса царлы колана политика. Но, мӧд боксянь кӧ — Стефан аслас миссионерскӧй уджын вӧлі ас кад серти зэв прогрессивнӧй мортӧн, сы вӧсна мый бура гӧгӧрвоис: тӧдмӧдны коми йӧзӧс христианствоӧн, сӧвмӧдны вичкоын сьылӧм-служитӧм налы тӧдтӧм и гӧгӧрвотӧм кыв вылын — ковтӧм удж. Роч кыв вылын регыдъя кадӧн выль религия юр вежӧръясӧ оз вужъясь. Та дорӧ содтӧдӧн колӧ шуны, мый Стефан вӧлі и уна тӧдысь, ыджыд таланта мортӧн, коді томдырсяньыс дасьтысис пӧртны комиясӧс христианствоӧ. Вермас лоны, мый сӧмын Стефанлӧн зільӧм вӧсна и чужис коми гижӧд. Мӧд морт сэкся кадӧ лӧсьӧдны графика да алфавит, кужӧмӧн вуджӧдны вичко текстъяс эз вермы. Зіль миссионер чужис дяк семьяын Великӧй Устюг карын и, тыдалӧ, ичӧтсяньыс велаліс коми кывйӧ. Важӧн комияс олісны Эжва кузя ёна рытыввывджык, Войвыв Двинаӧ усянінӧдз. 1369–1379 воясын Стефан оліс инокӧн Ростовса манастырын и, кыдзи гижӧ нималана важ роч гижысь Епифаний Премудрый «Стефан Пермскийлӧн житиеын», пыдіа дасьтысис миссионерскӧй удж кежлӧ, лыддис уна литература, велӧдіс греческӧй кыв. Сійӧ кадӧ Ростовса манастырын вӧлі зэв озыр библиотека, сэні жӧ 1372-ӧд воын Стефан лӧсьӧдіс медводдза коми грамота, 24 шыпаса алфавит. Сымда жӧ шыпас вӧлі и греческӧй азбукаын. Тайӧ восӧ Илля Вась лыддьӧ «Коми письменностьлы 600 во» статьяын коми гижӧд чужан кадӧн. Сідзкӧ, комияслӧн гижан традиция олӧ нин 615 во. Такӧд йитӧдын пасъям, мый В. И. Лыткин ас кадӧ ёна шензис сыысь, мый коми кыв вылын гижӧдлы и велӧдӧмлы 600 во тыригӧн, 70-ӧд воясын, миян республика некыдзи эз пасйы тайӧ тӧдчана датасӧ, эз вӧв ни конференция, ни лыддьысьӧмъяс. Тайӧ фактсӧ оз вунӧдны вайӧдны и рытыввыв странаясын петан научнӧй литератураын, та йылысь гижӧ Робин Бейкер Хельсинкиын петӧм монографияын. Но наукаын век вензьӧны и сы понда, мый, вӧлӧмкӧ, абу тырвыйӧ гӧгӧрвоана, вӧлі-ӧ Стефанӧдз на комияслӧн кутшӧмкӧ письменность?

Профессор В. И. Лыткин чайтӧ, мый комияслӧн и XІV нэмӧдз на вӧлі кутшӧмкӧ гижӧд. Сійӧ вынсьӧдӧ тайӧс сійӧн, мый арабскӧй гижысь Ибнфадланлӧн эм историческӧй пасйӧд, мый 922-ӧд воын Волгаса булгаръяслӧн царь гижасис войвывса вису войтыркӧд, код улын вермисны пасйыны и важ комиясӧс (пермянаӧс). И войвывсаяс асьныс тшӧтш гижисны (вочавидзисны) царлы. Тайӧ вӧлі X нэмын. Мӧд факт — важ коми кывйын паськыда вӧдитчисны небӧг кывйӧн, кодлӧн вежӧртасыс вӧлі книга. Ӧні улыс Эжваса сёрнисикасын тайӧ кывйыс пасйӧ мӧс рушкулысь юкӧн, рочӧн кӧ — литомъя. Но водзті кывйыс бергаліс комияс сёрниын ёна паськыдджыка, мый пасйӧма XVІІІ–ХІХ нэмъясса словарьясын. Сідзкӧ, вӧлі кӧ Стефанӧдз тайӧ кывйыс, то вӧлі и сійӧн пасъян кутшӧмкӧ гижӧдъяс. Артмӧм сертиыс небӧг кыв вуджӧма коми кывйӧ иранскӧй кывъясысь, кӧні сылӧн вежӧртасыс вӧлі тшӧтш книга. Тайӧ жӧ вежӧртасын кывйыс комиысь вуджис и орчча ханты да манси кывъясӧ.

Эм мӧд сикас видзӧдлас коми гижан система артмӧм вылӧ, коді йитчӧма важ скандинавъяс (викингъяс) эракӧд. Учёнӧйяс чайтӧны, мый важ скандинавъяс (викингъяс) ІX–ХІІІ нэмъясӧ вермисны кутны йитӧдъяс и вузасьны важ комияскӧд. Филологияса кандидат В. А. Ляшев видлаліс важ скандинавскӧй (руническӧй) да Стефанлысь алфавитъяс и аддзис некымын ӧткодь шыпас. Викингъяс да важ комияс костын культурнӧй йитӧдъяс вермисны лоны, ӧд историческӧй документъяс, скандинавскӧй сагаясын Биармия йылысь висьталӧмъяс вайӧдӧны тайӧ мӧвпас. Кыдзи пасйӧ Бьёрн Коллиндер Лос-Анджелесын лэдзӧм «Уральскӧй кывъясӧ пыртӧд» монографияын, викингъяслӧн сагаясын Биармия кыв артмис Пермь кывйысь, комиясӧс, карелъясӧс да вепсъясӧс найӧ нимтылісны ӧти, биармия кывйӧн. Эстонияысь коми кыв туялысь Ану-Реет Хаузенберг лыддьӧ, мый важӧн комияслӧн кутшӧмкӧ чукӧръяс воисны Войвылӧ Кама бассейнысь VІІІ нэмысь ёна водзджык нин. Сідзкӧ, кыдзи коми да рытыввыв финскӧй войтыръяс, сідзи коми да викингъяс костын йитӧдъяс вермисны лоны вель дыр. Но падмӧданаӧн лоӧ сійӧ, мый археология боксянь абу на та йылысь тырвыйӧ подулалан материал. Ставсӧ тайӧс урчитӧмӧн позяс шуны, мый важ иранецъяслӧн да викингъяслӧн гижан традицияяслӧн влияйтӧм йылысь ӧні сӧмын на позьӧ лыддьыны чайтӧмӧн.

Но Стефан Храп лӧсьӧдіс алфавит век жӧ эз тыртӧминын. Наукаын стӧча тӧдмалӧма, мый сійӧ тӧдіс комияслысь аслыссикас пасъяс, кодъяс отсӧгӧн пасйылісны торъя рӧдъяслысь, йӧзлысь скӧт, вӧраланінъяс, муяс, тыяс. Та йылысь ХІХ нэмын гижліс на Г. С. Лыткин. Но Стефан ёна вежлаліс роч да греческӧй шыпасъяслысь гижанногсӧ, чужтіс выль, сыӧдз вӧвлытӧм алфавит. Миссионер ассьыс став уджсӧ гӧгӧрвоис кыдзи Кириллысь да Мефодийлысь просветительскӧй удж традицияяс водзӧ сӧвмӧдӧм. Кык вок, 863-ӧд воын сэкся Византийскӧй империяса Морафия княжествоын лӧсьӧдісны медводдза славянскӧй гижӧд и вуджӧдісны греческӧй вылысь славянскӧй вылӧ Библия. Бӧрыннас нин православнӧй вичко найӧс канонизируйтіс, нимтіс вежаясӧн. Сысянь 863 во пасйӧны кыдзи славянскӧй гижӧдлысь чужан кад. Стефан на ног жӧ лӧсьӧдіс медводз алфавит, азбука да Ростовса манастырын олігӧн на вуджӧдіс мыйсюрӧ Библияысь, вичкоын сьыланъяс. Алфавитсӧ нимтіс анбур кывйӧн, медводдза шыпас «а» да бур нимъяс серти, кыдзи и рочын аз да букиысь артмис азбука кыв.

1379-ӧд воын, Москваын вичко властьӧн ошкӧм бӧрын, Стефан мӧдӧдчис Коми муӧ, сувтіс и вӧчис резиденция Емдінын. Летописьяс серти сэні вӧлі Пермь Малаялӧн центр. Сэні, а бӧрыннас и уна мукӧдлаын, сійӧ проповедуйтіс комияс пӧвстын христианство, соталіс да жугліс идолъясӧс, языческӧй ритуалъяс нуӧданінъяс. Языческӧй панъяс нуӧдісны воча тыш, весиг кӧсйылісны вины проповедникӧс. Но Стефан эз сӧмын вынӧн жугӧд важсӧ, но и пырысьтӧм-пыр кутіс велӧдны комияс пӧвстын йӧзӧс грамотаӧ, гижны и лыддьысьны комиӧн, рочӧн, медым дасьтыны местнӧй йӧзысь вичкоын служитысьясӧс. Сійӧ кадӧ и чужис коми кыв вылын велӧдӧмыс. Велӧдчанінъяс котыртчисны Емдінса, Вотчаса манастыръясын. Такӧд тшӧтш вӧлі вуджӧдӧма коми кыв вылӧ Библияысь торъя юкӧнъяс, вичкоын сьыланъяс да кутшӧмсюрӧ вичкоса литература. Православнӧйясӧ пӧртісны унджык и унджык йӧзӧс. 1383-ӧд воӧ Стефан ветліс Москваӧ корны Емдінӧ епископӧс, мыйӧн асьсӧ и пуктісны.

1396-ӧд воын Москваӧ мӧдысь ветлігӧн Стефан кувсис. Бӧрыннас сылысь нимсӧ канонизируйтісны, кутісны лыддьыны вежаӧн и нимтыны аслас миссионерскӧй удж кузя Стефан Пермскийӧн.

Стефанлысь босьтчӧмсӧ дыр на нуӧдісны сыӧн велӧдӧм йӧз, сылӧн туй кузя мунысьяс. Локтан XV нэмын Москва дорӧ йитісны и Кама дорын олысь коми йӧзӧс. Тайӧ историяса збыльторйын эм зэв тӧдчанатор: Стефан лӧсьӧдіс сэтшӧм текстъяс, кодъясӧн вӧдитчисны Коми му пасьтала и весиг Кама вожын, сідз шусяна Пермь Великаяын (сэні христианство паськӧдісны XV нэмын). Важ коми гижан кыв ӧдйӧ паськаліс быдлаын. А ӧд XІV нэмын, кыдзи пасйӧ коми диалектъяс велӧдысь В. А. Ляшев, шӧр коми наречиеяс да диалектъяслӧн чукӧръяс ӧта-мӧдсьыс вӧлі нин торъялӧны, коми-зырянскӧй сёрнисикасъяс торъялісны куим юкӧн вылӧ — лунвывса (Сыктыв да Луза), рытыв-войвывса (улыс Эжва, Емва) да асыввывса (шӧр и вылі Эжва) вылӧ. Таын нӧшта тыдалӧ Стефанлӧн талант, коми кыв бура тӧдӧм. Научнӧй уджъясын корсюрӧ пасйӧны, мый шуӧм «важ пермскӧй» озджык лӧсяв тайӧ гижӧд нимтӧмлы, а бурджык пӧ вӧдитчыны «важ коми» терминӧн. Ас кадӧ В. И. Лыткин гӧгӧрволіс важ пермскӧй кыв кыдзи сэтшӧм гижан кыв, коді вӧлі гӧгӧрвоана и Пермь Малаялы (ӧнія миян республика), и Пермь Великаяын (ӧні сы местаын Коми-Пермяцкӧй автономнӧй округ). Тайӧ ставыс артмыліс и сы вӧсна, мый коми диалектъяс костын торъялӧмыс сэки эз на вӧв гырысь, а Стефан вуджӧдіс вичко книгаяс быдӧнлы гӧгӧрвоана кывйӧн. Позьӧ лыддьыны кыкнан нога шуӧмсӧ туянаӧн.

Лыддьысьысьлы лоӧ интереснӧ тӧдмавны, кутшӧм кыв вылын XІV нэмын, 600 во сайын, сёрнитісны комияс, мыйӧн сійӧ торъялӧ ӧнія кывйысь. Медводз колӧ пасйыны, мый коркӧ вӧвлӧм уна лыда гижӧдъясысь миянӧдз колис сӧмын зэв ичӧт юкӧн: уна вичко сьылан воши, сотчис. Коми кыв вылын вичко служба вӧлі мунӧ тшӧкыда XІV–XV нэмъясӧ, а сы бӧрын вочасӧн таысь дугӧдчисны и вуджисны роч кыв вылӧ. Наукалы тӧдса стефановскӧй шыпасъясӧн гижӧм 6 сикас памятник: азбука списокъяс, Кылдысевлӧн Номоканон книгаын пасйӧд. Троица ӧбраз вылын гижӧд. «Сошествие св. духа» ӧбраз вылын гижӧд, ки помысь Григорий Синаит небӧгын кык пасйӧд и епископ Филофей Пермскийлӧн кырымпас (ставыс 236 кыв). Эмӧсь и памятникъяс, кодъясӧс гижӧма роч, кириллица азбукаӧн, медся ыджыд текст лоӧ «Служба божия пермским слогом. Ӧбедня» (600 гӧгӧр кыв). Кыкнан сикас памятникас ставыс 836 кыв. Но и тайӧ неыджыд коляс сертиыс стӧча тӧдмалӧма, мый важ коми кывлӧн вӧлӧмны ӧтувъя кыв нормаяс. Унджык текстыс гижӧма сэкся улыс Эжваса сёрнисикас вылын. Ӧнія коми кывйысь сэки кывйыс торъялӧма кыдзи грамматика, сідзи и лексика боксянь. Вайӧдам неыджыд юкӧн важ коми гижӧдысь да ӧтлаӧдӧм могысь вуджӧдам ӧнія литературнӧй кыв вылӧ (Троица ӧбраз вылын гижӧдысь): сэсь вэл-мӧсс ис йэн аврааму тупу дорын, пукысьлу сылу ӧдзӧс водзын чомлӧн сылӧн луншӧрӧ. Видзис Авраам ас синясӧн и аддзис ас синмӧн: воддза 3 вэрӧс сулалӧ мадыд сылысь. (И петкӧдчис ен Авраамлы Мамри тупу (дуб) дорын, пукалысьлы сылы храм ӧдзӧс водзын сылӧн луншӧрӧ. Видзӧдліс Авраам ас синъясӧн и аддзис ас синмӧн: сылы паныд 3 мужичӧй сулалӧ матын сысянь).

Кыдзи тыдалӧ вуджӧдӧмын, XІV нэмса кывйыс вӧлі нин матын ӧнія кыв дорӧ, но тыдалӧны и торъялӧмъяс: тайӧ ёнджыкасӧ тӧдчӧ лексикаын и кыв пӧрадокын. Шуам, сэсь пыдди ӧні вӧдитчӧны И союзӧн, вэлмӧссьыны глаголлӧн вежӧртасыс вӧлі воны, чужны. Ӧткымын кыв ӧні кутӧ нин мӧд сикас вежӧртас: чом кывйын пасйылісны «вичко, храм» понятие, вэрӧс кывлӧн вежӧртас вӧлі «мужичӧй»; татшӧм вежӧртасыс кольӧма верӧс сайӧ петны кывтэчасын. Татшӧм сяма торъялӧмъясыс сетӧны позянлун аддзыны кывлысь вежсьӧмсӧ, сӧвмӧмсӧ.

Важ коми алфавитын быд шыпас пасйис торъя фонема. Но фонема да шыпас лыдыс эз вӧв, ӧткодь. 34 фонема пасйысис 24 шыпас отсӧгӧн. Стефан, тыдалӧ, эз кӧсйы пыртны аслас алфавитӧ унджык шыпас сыысь, мыйта вӧлі греческӧйын (24). Фонемаяс система вӧлі матын ӧнія дорӧ. Ставыс важ коми кывйын вӧлі 9 гласнӧй да 26 согласнӧй. Л да В чередуйтчӧм боксянь бура тыдалӧ, мый улыс Эжваса сёрнисикас XІV нэмын вӧлі Л-ӧвӧй на, быд позицияын кывйын сулаліс Л: полтӧс «дух», уджал, кылясӧн и с. в., кыдзи ӧні удмурт кывйын, коми-пермяцкӧй диалектъясын, луза-летка, сыктывйывса, сыктывшӧрса да печораса сёрнисикасъясын. Кыдзи пасйӧ В. И. Лыткин, важ коми кывйын ударение усьліс эз ӧти урчитӧм слог вылӧ, а усьліс кыдзи кыввужса, сідзи и суффикса слогъяс вылӧ. Грамматика система вӧлі ӧнія кодь нин, гырысь торъялӧмъяс абуӧсь.

Синтаксис боксянь текстъясын ёна тӧдчӧ церковно-славянскӧй кывлань сетчӧмыс, уналаын роч конструкцияяс веськыда вуджӧдӧмаӧсь коми кыв вылӧ кывтэчас законъяс урчиттӧг. Колӧ пасйыны, мый традицияястӧм на кыв вылӧ медводдза вуджӧдӧмын быть кольӧны сійӧ кывлӧн аслыссикаслунъяс, код вылысь вуджӧдӧны. Сідз, медводдза славянскӧй гижӧдъясын кыв велӧдысьяс аддзӧны греческӧй кывлысь влияйтӧм. Р. Бейкер чайтӧм серти, вичко сьыланъяс, мукӧд гижӧд вуджӧдӧмъясын славянскӧй ногыс медъёна тӧдчӧ определяйтан конструкцияясын. Грамматикаын и лексикаын жӧ славянскӧй влияйтӧм тӧдчӧ слаба. Тайӧ висьталӧ сы йылысь, мый Стефан чорыд канон пыдди кутіс славянскӧй оригиналлысь кывтэчас. Тайӧ модель серти важ коми текстъясын лӧсьӧдӧма уна кывтэчас: вэжа полтӧс «вежа дук», борда идӧг «борда ангел». Но мукӧд дырйи сёрникузя лӧсьӧдӧма дзугӧмӧн, определяйтан кыв пуктӧма атрибут водзӧ. Вайӧдам тӧдса нин Троица ӧбразвывса гижӧдысь юкӧн — пукысьлу сылу ӧдзӧс водзын чомлӧн сылӧн. Комиӧн колӧ кывтэчассӧ лӧсьӧдны мӧд ног: сы (сылӧн) чом ӧдзӧс водзын. Но Стефан стӧча калькируйтіс роч конструкция: «пред дверьми храму его». Но медводдза гижӧдъяс, тӧдӧмысь, колисны пас.

Медъёна лыддьысьысьлы синмӧ шыбитчӧ важ коми кывлӧн аслыспӧлӧс лексика. Кывлӧн став структураясысь общество вежсьӧмкӧд ӧттшӧтш медӧдйӧ вежсьӧ и выльмӧ кывлӧн тэчасыс. Водзын сетӧм примеръясысь талун абу нин став кывйыс гӧгӧрвоана коми йӧзлы, сы понда мыйсюрӧ ковмис вуджӧдны ӧнія кыв вылӧ. Стефан, дерт, бура тӧдіс коми кыв, колӧ чайтны, кольӧм гижӧдъясыс абу сӧмын Стефанлӧн. Ӧд сійӧ велӧдіс комияс пӧвстысь аслыс отсасьысьясӧс. Тӧдӧмысь, найӧ ёна отсалісны сылы вуджӧдчыны, лӧсьӧдны выль кывъяс. Стефанлӧн ас бӧртиыс колис сылысь уджсӧ водзӧ нуӧдысьясӧс. Та вылӧ индӧ сійӧ, мый «Стефан Пермскийлӧн житие» гижигӧн нималан важ роч гижысь Епифаний эз вермы не кывлыны проповедник йылысь сылӧн велӧдчысьяссянь. Ачыс Епифаний некор Коми муӧ эз волывлы.

Кор Стефан кутчысис вуджӧдны вичко текстъяс, сійӧ ясыда гӧгӧрвоис, мый уна понятие, лоӧмтор, код йылысь сійӧ кутас сёрнитны, мый кутас проповедуйтны, коми кыв лексикаын эз пасйыссьы, на вылӧ торъя кывъяс эз вӧвны. Медым венны тайӧ тырмытӧмторъяссӧ, сійӧ пуктӧ ас водзас мог: вуджӧдны текстъяс сэкся сёрнитан кыв дорӧ кыдз позьӧ матӧджык, унджык понятие пасйыны коми кыв отсӧгӧн либӧ лӧсьӧдны выль, йӧзлы гӧгӧрвоана кывъяс — неологизмъяс.

Дерт, уна кыв сійӧ текстъясас бергалӧ мӧд вежӧртасын, ӧнія коми кывкӧд ӧткодялігӧн петкӧдчӧ, мый чом кывлӧн вежӧртасыс вӧлі «вичко», гора — «гӧлӧс», уджалны — «вӧчны», «уджал 3 кӧлдӧм нянь», ваймы сэки вежӧртсис «бырны, йывмыны». Ӧнія сёрнисикасъясын тайӧ кыв вежӧртасыс ёна векняммӧма — ваймыны вермӧ сӧмын пач, бипур. Важ гижӧдъясысь уна кыв бырис, эз пыр коми литературнӧй кывйӧ, но найӧ паныдасьлӧны диалектъясын, удмуртскӧй кывйын: варкӧс — «ыкша» кыв эм изьваса, улыс эжваса диалектъясын, пил — «кымӧр» кыв эм Удораын, удмуртскӧйын — пилем.

Ыджыд интерес чужтӧ сэтшӧм лексика, коді ӧнія сёрнисикасъясын оз паныдасьлы. На пыдди ӧнія коми литературнӧй кывйын тшӧкыда вӧдитчӧны рочысь босьтӧм кывъясӧн: полтӧс «дух», вэр «раб», вись «жертва», ури «мир», велмӧссьыны «явитчыны». Важ коми кывйын паськыда вӧдитчисны кан, каналӧм кывъясӧн, кодъяслӧн вежӧртасъясыс вӧліны «царь, царствуйтӧм». Важ коми словарьясын эмӧсь и кан кывкӧд мукӧд тэчасъяс, пример пыдди, кан керка «таможня». Комияслӧн войдӧр вӧлі Москва карлӧн ас ним — Канкар, мый пасйыссис кыдзи «царь кар», «государственнӧй, державнӧй кар», А тупу кыв восьтӧ коми войтырлысь важ историясӧ. Ӧні вӧдитчӧны рочысь босьтӧм дуб кывйӧн, но водзті вӧлі ас кыв тупу, коді висьталӧ сы йылысь, мый коркӧ важӧн комияс овлӧмаӧсь лунвылынджык и тӧдӧмаӧсь тайӧ мича лунвылынджык быдмысь пусӧ.

Уна кыв Стефан лӧсьӧдаліс выльысь, артмӧдаліс найӧс торъя кывъясысь либӧ пыртіс кывъясӧ выль вежӧртас, ладмӧдіс найӧс вичко гижӧдъяс дорӧ; вичко кыв ӧнӧдз паськыда бергалӧ миян сёрниын, кӧть тайӧ лоӧ Стефанӧн артмӧдӧм кык юкӧна кыв; видз кыввуж кольӧма видзны, видзӧдны глаголъясын; ко вӧвлӧм асшӧр кыв пасйис «горт, стрӧйба». Веськыд вежӧртасыс, тыдалӧ, вӧлі «морт видзан керка». Ӧні ко торйӧн оз нин паныдась, но сійӧ эм керка кывйын ка элементын. Керка кыв артмис тшӧтш кык юкӧнысь: кер + ка — керйысь стрӧйба. Стефан, тыдалӧ, бура гӧгӧрволӧма коми кыв тэчассӧ, кор кывъяс артмӧны кыввужъяс содтӧмӧн греческӧй да славянскӧй кывъяс подув вылын: бурвисьталӧм кыв лоӧ калькаӧн греческӧй еуангелион кывйысь. Вайӧдам важ коми текстъясысь выль кывъяс да налысь артманногсӧ: водзсиис — пророк, ӧтичужӧм — единородный.

Мукӧддырйи Стефан паськӧдӧма глаголъяслысь вежӧртассӧ и артмӧдӧма выль кывъяс: мортасьны «очеловечиться», вӧйтлысьны «пыравны ваӧ, пыртчыны».

Важ коми алфавит, кыдзи гижлісны нин кыв велӧдысьяс, вӧлі тӧдса XVІІ нэмӧдз кымын. Такӧд ӧттшӧтш эмӧсь мукӧд видзӧдласъяс «История СССР с древнейших времен до конца XVІІІ века» книгаын. Гижӧма, мый комияслӧн важ азбука вӧлі тӧдса XVІІІ нэмӧдз. Тӧдса сідзжӧ, мый ХІХ нэмын И. А. Куратов медводдза кывбуръяссӧ гижлӧма стефановскӧй шыпасъясӧн.

Колӧ пасйыны, мый роч азбука гижӧм тшӧтш вӧлі тӧдса Коми муын Стефанӧдз на новгородсаяскӧд волысьӧмъяс кадсянь. Коми муыс XІV нэмӧдз вӧлі Новгородса ылі вӧлӧстьӧн. Роч йӧзкӧд волысьӧмъясыс колисны, кыдзи вӧлі нин висьталӧма, ыджыд пас коми йӧзлӧн культураын. Коми муын вӧлі тӧдса важысянь кык гижан традиция. Колӧ пасйыны, мый XVІІІ нэмын комияс роч йӧзкӧд ӧтлаын дыр олӧм вӧсна тӧдісны роч кыв да роч грамота. Кыдзи гижӧны Г. Г. Бараксанов да В. И. Мартынов 1975 воын петавлӧм «Развитие коми филологической науки» уджын, сё воӧн комиӧн (1813–1914) вӧлі лэдзӧма 70 гӧгӧр книга. Сы лыдын 3 букварь, словарьяс да грамматикаяс.

Коми гижан традициялӧн вужъясыс паськалӧны XІV нэмсянь. 1986-ӧд воын петіс Г. Г. Бараксановлӧн «История коми литературного языка и проблемы языковой нормы» неыджыд удж, кӧні XІV нэмса гижӧдъяс лыддьӧма коми литературнӧй кывлы медваж подулӧн.