БЫДМАН ПУ ДА БЫДМЫСЬ ПУ
Коми кыв грамматикаӧ пыдіа пырӧдчӧм, сійӧс водзӧ велӧдӧм сетӧ ыджыд отсӧг кыв велӧдӧмлы (лингвистикалы), финно-угроведениелы, школаын да вузын чужан кыв велӧдӧмлы да тшӧтш коми гижысьяслы, журналистъяслы, быд лунъя практикалы. Ӧні пӧльзуйтчӧны ставӧн сійӧ коми грамматикаӧн (кутам тӧд вылын
Коми кыв вылын гижигӧн тӧдчана сьӧкыдлунӧн лоӧ сійӧ, кор ӧти и сійӧ жӧ торсӧ висьтавны позьӧ некымын ногӧн, грамматическӧй синонимия пыртӧмӧн. Школасянь на миянлы тӧдса торъя кывъяс костын (лексическӧй) синонимия: ичӧт — дзоля, пиня — агас, кучкыны — вачкыны, лӧсыштны — косьыштны да мукӧд параяс. Но коми кыв зэв озыр тшӧтш и грамматическӧй синонимъясӧн, кодъяс сӧвмӧдӧны практическӧй стилистика. Петкӧдлам тайӧс некымын пример вылын. Комиӧн позьӧ ӧткодя шуны и гижны: дзоридзалан оз и дзоридзалысь оз, сёйны пӧтмӧн да сёйны пӧттӧдз, сьывны йӧктігӧн и сьывны йӧктӧмӧн, видзӧдны дэльӧданаа и видзӧдны дэльӧдӧмӧн, кувны тшыгла, кувны тшыглы и кувны тшыгысь, уджавны инженерӧн и уджавны инженерын. А юавны кӧ гижысьыслысь, корджык колӧ вӧдитчыны сійӧ либӧ мӧд суффиксъясӧн, кутшӧм сяма вежӧртас нуӧны найӧ, дерт, та вылӧ вочавидзны лоӧ сьӧкыд. И медводз сы вӧсна, мый тайӧ гижанногыс коми кывйын ӧнӧдз пыдісянь велӧдтӧм на.
Видлалам вайӧдӧм примеръяс пиысь медводдзаяссӧ — кык причастнӧй форма дзоридзалан — дзоридзалысь кывъяс костын ӧткодьлунсӧ, петкӧдлам, кыдзи наӧн вӧдитчӧны сёрнисикасъясын, фольклорын да коми литературнӧй кывйын, а сідзжӧ видзӧдлам, торъялӧны-ӧ тайӧ вежӧртасъясыс.
Пырӧдчывны кӧ кыв историяӧ, то позьӧ казявны, мый -ысь суффикса причастиеяс -ан суффикса формаясысь томӧсьджык, артмисны эз на ёна важӧн действие вӧчысь вежӧртаса эма кывйысь, коді сулаліс определяйтан кыв водзын: висьысь — висьысь ныв. И ӧнӧдз на сьӧкыд мыйӧнкӧ торйӧдны причастие да нима кыв: «Ю дорын сулалысь морт шенасис кияснас». «Ю дорын сулалысь шенасис кияснас». Коми грамматикаын ылӧсас пасйӧны, мый тайӧ нима кывъясыс пӧ лоӧны нимӧ вуджӧм причастиеясӧн, а збыль вылас артмис причастиеыс нима кывсьыс.
Сёрнисикасъясын татшӧм сяма причастиеяс паныдасьлӧны шоча, а вот коми литературнӧй кывйын, торйӧн нин бӧръя кадӧ, зэв тшӧкыда: «Повзьӧдчысь вуджӧръясӧн тӧдчӧны керкаяс» (И. Изъюров «Том олӧмӧй том гажӧй»), «Руӧн пӧлясьысь самӧварыс рӧмпӧштан моз нерис чай юысьясӧс» (В. Юхнин «Дінъёльса вӧрпункт»). Торъя тшӧкыда пыртӧны повестьясӧ да романъясӧ найӧс ӧнія коми гижысьяс Е. Рочев, И. Торопов, Н. Куратова, П. Шахов, Б. Шахов и шочджыка — Г. Юшков. Примеръяс: «Анна гӧнитіс ылыстчысь аргышъяс бӧрся». (Е. Рочев «Лӧз тундра»), «Йӧз тыра ызгысь перрон коли бӧрӧ» (Н. Куратова «Бобӧнянь кӧр»), «Чусмысь би моз жӧ вӧрзьӧдӧ коми морттӧ шогалысь пуыд» (Г. Юшков «Чугра»). Унаысь найӧ паныдасьлӧны В. Юхнин, Я. Рочев, И. Изъюров произведениеясын. Тайӧс позьӧ гӧгӧрвоӧдны сійӧн, мый причастнӧй конструкция петкӧдлӧ дзонь сёрникузялысь мӧвп и индӧ ӧнія кадын мунысь действие вылӧ: «Керкаяс сайті гӧнитіс телегаӧн сяркӧдчысь вӧла» (Я. Рочев «Изьва гызьӧ») — телегаыс сяркӧдчӧ ӧттшӧтш вӧла гӧнитӧмкӧд. Коми прозаын 20-ӧд вояссянь найӧ паныдасьӧны пыр тшӧкыдджыка. Но оз став гижысьыс ӧткодя наӧн вӧдитчы, быдӧнлӧн кывйыс торъялӧ ӧта-мӧдсьыс. Пример пыдди, В. Юхнин «Алӧй лента» романын (ІІ издание) тайӧ причастиесӧ аддзам 313-ысь, а Г. Юшковлӧн «Чуграын» сӧмын 168-ысь.
Видлалӧм причастиеяслӧн вежӧртас ӧткодь лоис коми кывйын важджык активнӧй вежӧртаса -ан суффикса причастиеяскӧд. Налӧн эм аслыспӧлӧслун: вежӧртасыс вермӧ лоны кык сикас — активнӧй, лыддян морт «морт, коді мыйкӧ лыддьӧ» и пассивнӧй, лыддян висьт «висьт, кодӧс кодкӧ лыддьӧ». Анализ петкӧдлӧ, мый шӧр логическӧй вежӧртасыс кык синоним формалӧн ӧткодь, шуам и киссян ва, и киссьысь ва. Сы вӧсна позьӧ найӧс лыддьыны абсолютнӧй грамматическӧй синонимъясӧн. Тайӧ тыдалӧ сыын, мый коми кывйын наӧн вӧдитчылӧны ӧти контекстын, ӧти сёрникузяын. Сідз, Емва вожысь гижӧм бӧрдӧдчанкывйын сьывсьӧ:
Вердан-вердысь Марьюшкаӧй да Максимовнаӧй,
Вердан-вердысь дай муса вежаньӧй,
Ныдысь, няйтысь лэптысьӧй,
Вердан-вердысь дай вежаньӧй.
Кык сикас причастие паныдасьлӧны ӧти вежӧртасын и шусьӧгын: «Дзуртан пу нэмсӧ дзуртӧ, а няргысь морт нэмсӧ няргӧ», а сідзжӧ и художествоа прозаын «Лэбзян кӧдзыд кымӧръяс костті уліникын мыччалӧ ассьыс чужӧмсӧ нюмъялысь шонді» (В. Чисталев). «Кокнас на чужйыссяс ли курыштсяс шуракылысь косьман нямӧд ли паськӧм» (Г. Юшков «Чугра»).
Но важся коми словарьяс, гижӧдъяс, сёрнисикасъяс вылӧ мыджсьӧмӧн позис тӧдмавны, мый войдӧр -ан суффикса причастиеяс паныдасьлӧны ёна тшӧкыдджыка. Коми кыв сёрнисикасъяс туялысьяс Т. И. Жилина да В. А. Ляшев пасйӧны, мый Емва сёрнисикасын -ан суффикса причастиеяс паныдасьлӧны тшӧкыдджыка -ысь суффиксаясысь; «Ыслалан челядьыслысь юӧ», «Тайӧ велӧдчан йӧз Микуньысь локтӧмаӧсь». Ӧні татшӧм ногӧн кызвынсӧ сёрнитӧны гырысьджык арлыда йӧз. Татшӧм аслыспӧлӧслун вуджис и фольклорӧ, торйӧн тайӧ тӧдчӧ шусьӧгъясын да кывйӧзъясын, кӧні зэв тшӧкыда позьӧ казявны -ан суффикса причастиеяс: «Дзуртан пуыд дырджык сулалас»... Пыран гӧстьӧс он кӧ гӧститӧд, петантӧ он нин».
Коми литературнӧй кывйын, прозаын -ан суффикса причастиеясӧн паськыда вӧдитчисны 20–30-ӧд воясся гижысьяс: В. Чисталев, И. Пыстин, В. Юхнин, Г. Фёдоров, П. Доронин. Тыдалӧ, сэкися кывйын тайӧ причастиеясыс паныдасьлісны тшӧкыдджыка да найӧ пырисны тшӧтш повестьясӧ да медводдза романъясӧ. Причастиеяс ёнджыка паныдасьлӧны 3-ӧд мортсянь гижӧмын, диалогын найӧ шочӧсь. 70–80-ӧд воясся коми прозаын кык синонимичнӧй формаӧн вӧдитчӧны мӧд ногӧн нин. Унджык гижысьыс (Е. Рочев, И. Торопов, П. Шахов, Н. Куратова) вӧдитчӧны -ан суффикса активнӧй вежӧртаса причастиеясӧн шочысь-шоча. Тані тыдалӧ, мый кык ӧткодь форма костын мунӧ аслыссяма вен, кӧні -ысь суффикса причастиеясыс унджык. Ӧнія кадӧ гижысь авторъясысь век жӧ -ан суффикса причастиеясӧн паськыда вӧдитчӧны кыкӧн — Г. Фёдоров да Г. Юшков. Г. Фёдоров, кыдзи олӧмаджык морт, медводдза коми прозаикъясысь ӧти, видзӧ 20–30-ӧд воясся сёрнитан аслыссикаслунъяссӧ и пыртӧ найӧс аслас «Востым» романӧ: «Протоиерей Кокшаров сыныштіс пӧрысь нывбабалӧн кодь гежӧдман, едждыны нин лӧсьӧдчан кузь юрси лёзьяссӧ», «Сьӧлӧмсӧ майшӧдлан тайӧ думъясӧн и унмовсис Куратов». Г. Юшков вӧдитчӧ -ысь да -ан суффикса ӧткодь вежӧртаса причастиеясӧн, кужӧмӧн петкӧдлӧ коми йӧзлысь татшӧм нога сёрнитан сямсӧ: «Васька!
Тырмас нин, бырган Дарӧ», («Макар Васька — сиктса зон»). Торйӧн ас местаын лои -ан формаӧн вӧдитчӧм «Чугра» романын, кор колӧ вӧлі петкӧдлыны Самарин да Виринея сёрниысь аслыспӧлӧслунъяссӧ: «Мирскӧйыд бара меным оз ков». «Кутшӧм мирскӧй?» «Табак нёнялан, вина юан, чепӧльӧн юрбитан».
И збыль, ылі Печора вӧръясӧ вошӧм Горвадінын олӧм и некытчӧ петавтӧм Виринея вермис сёрнитны сӧмын тадзи. Тайӧ торъяланлунсӧ колӧ кутны тӧд вылын водзӧ гижысьяслы, сы вӧсна мый сёрнитан кыв формаясын и ӧні видлалан -ан суффикса причастиеясӧн вӧдитчӧны паськыда.
А торъялӧны-ӧ кык синонимичнӧй форма вежӧртас боксяньыс, гашкӧ, эмӧсь кутшӧмкӧ тыдавтӧм нюансъяс? Тӧдӧмысь, абу, тайӧ логика да семантика боксянь збыль ӧти вежӧртаса формаяс. Тайӧс позьӧ нӧшта петкӧдлыны сійӧн, мый ӧти и сійӧ жӧ лист бок вылын корсюрӧ паныдасьлӧ кыкнан формаыс. Сідз, Г. Фёдоровлӧн «Востым» романын 160-ӧд лист бокысь лыддям: «...гарыштіс сылы вина юӧмкӧд вермасьысь общество йылысь», «А вина юӧмкӧд вермасян общество — сӧмын вывеска». Но торъялӧм эм сыын, кутшӧм кывъясӧс -ан суффикса причастие гӧгӧрвоӧдӧ, ӧд глаголлысь семантика восьтыны сӧмын позьӧ орчча кывъяскӧд йитӧдын. Активнӧй -ысь суффикса причастиеяс определяйтӧны ловъя нимъяс, артмӧны став сикас глаголлӧн кыввужъясысь. А вот активнӧй вежӧртаса -ан суффикса ӧнія када причастиеяс ӧнія литературнӧй кывйын определяйтӧны оз йӧзӧс, пемӧсъясӧс, а сӧмын ловтӧм предметъяс: «Катан пароход», «каян тшупӧдъяс», «гымалан кымӧр», «дзузган лампа».
-ан суффикса причастиеӧн ӧти сёрникузяын весиг некымынысь тшӧкыда вӧдитчыліс Павел Доронин: «Шонді ӧзъян югӧръяснас койыштіс ытваӧн бушуйтчан Печора сёрт вылӧ, асъя унмӧн чӧсмасян Мылдін сикт вылӧ». П. Доронин коми кывйӧн вӧдитчӧ зэв кужӧмӧн, кор артмӧдӧ сӧмын сылы лӧсялана шуӧмъяс: сылӧн шӧр герой Степан лӧгысь мӧвпалӧ дыш, кыдзи сылы кажитчӧ, монь йылысь: «Чужӧм ни морттуй абу... Сӧмын вой узьлан вольпась да кага ваялан машина». Став конструкциясӧ йитӧ -ан суффикса ӧнія када причастие.
Сідзкӧ, коми грамматикаын -ысь да -ан суффикса причастиеяс костын синонимия лоӧ ёна паськалӧм явлениеӧн. Ӧнія прозаын -ысь суффикса причастиеясӧн вывті ёна вӧдитчӧмсӧ урчитӧмӧн позьӧ пасйыны, мый коми гижысьяслы, журналистъяслы колӧ паськыдджыка вӧдитчыны и активнӧй вежӧртаса -ан суффикса причастиеясӧн; «Дзуртан гӧлӧс», «Лайкъялан тшын». Литературнӧй кывйӧ (газет, литература, радио, телевидение) колӧ паськыда пыртны кыкнан ӧнія када причастиесӧ, ӧд кывлӧн позянлунъяс, экспрессивнӧй вын веськыда мыджсьӧ сійӧ кыв формаяс вылӧ, кодъясӧн вӧдитчӧ гижысь. Грамматическӧй синонимия, дерт, водзӧ озырмӧдас коми литературнӧй кыв, содтас сылысь художествоа позянлунъяссӧ.
