ДИФТЕРИТ
(Горш висьӧм)
Дифтерит — лёк висьӧм (абу сифилис, а ёна кулӧмысла сідз шуӧны). Пырас кӧ сійӧ керкаад, став челядьтӧ виас. Вӧвлывлі дзонь грездъясысь челядьсӧ ӧктас.
Кутшӧм сэтшӧм висьӧм тайӧ, кыдз сыысь видзчысьны?
Дифтерит — вуджан висьӧм. Вуджӧ веськыда висьыссяньыс (окасигӧн, шуам, либӧ кӧлуй пырыс, веськалӧма кӧ сэтчӧ сылӧн дулльыс, кашельыс, зырымыс.
Дифтеритӧн висьысьлӧн дулляс, кашеляс, зырымас эм прӧстӧй синмӧн аддзытӧм висян гаг (дифтеритнӧй бедьтор). Веськалас кӧ сійӧ дзоньвидза мортлы яяс, — висьмӧдас. Дуль да кашель косьмӧм мысти дифтеритнӧй бедьторъяс бускӧд тшӧтш гӧвкъялӧны сынӧдын (воздукын).
Дзоньвидза морт тушаӧ веськалӧм мысти, висьӧм пырысь-пыр оз босьт сійӧс. Сӧмын лун кык-куим мысти вӧлись пондас кывны: жугыльтас морттӧ, ньылавны сьӧкыд. Голяӧ, улі вомкӧтш улас лэдзас нерӧд. Личкыштігӧн сійӧ доймӧ.
Видзӧдлам кӧ сэк вом пытшкӧсас, кыкнанладор бокас ичӧт кыв нерӧдас вижоват-еджыд. Сэтшӧм жӧ чутъяс овлывлӧны ичӧт кыв вылас, кыв саяс, горш мышкас. Найӧ топыда ляскысьӧмаӧсь местаас, кыз кӧть эн, — оз вешйыны. Висьысьӧс биалӧ, мукӧддырйиыс кынтӧ.
Чутъяс ыдждӧны, паськалӧны: кайӧны вывлань — нырӧ, лэччӧны увлань — горшӧ. Висьысьӧс кӧ сьӧктӧдӧ, колӧ повны. Висьысь зэв сьӧкыда лолалӧ, куйлӧ вом паськӧдӧмӧн. Кашельыс пӧдтӧ сійӧс: оз вермы сьӧвзьыны ни ньылыштны. Вежӧдӧм заводитӧ сісьмыны. Вомсьыс лёк дук петӧ. Нырысь нильӧг зырым тювгӧ, корсюрӧ вир сорӧн. Горш ёнджыка пыктӧ, висьысьӧс ёнджыка биалӧ. Вын-эбӧс сылӧн бырӧ, вермас кувны.
Вижоват тор кӧ пондас торъявлыны, кызӧмӧн петны вомысь, — бур: висьысь бурдӧ. Биалӧм чинӧ.
Дифтерит висьӧм оз сӧмын горшӧ чеччыштӧмӧн заводитчы. Мукӧддырйи вижоват-еджыдыс улӧджык горшсьыс лоӧ — лолалан горшӧ. Сэк шусьӧ сійӧ крупӧн. Сыысь нӧшта ёна колӧ повны.
Круп дырйи вижоват-еджыдыд тупкӧ сынӧд ветлан инсӧ, висьысьыд вермас пӧдны.
Круп заводитчигӧн кашельтӧм, кос чорыд кызӧм. Висьысь сьӧкыда лолалӧ, гӧлӧсыс сибдӧма. Быд лолыштӧм шыын кылӧ шутёвтӧм. Висьӧм регыдӧн чорыда топӧдӧ, дугдывтӧг кызӧдӧ, лолавны ӧтарӧ сьӧктӧдӧ. Быд лолыштіг горшыд быттьӧ пыралӧ пытшлань. Гӧлӧс дзикӧдз бырӧ. Висьысь шыбласьӧ, куйлӧ. Чужӧмын вир пас абу, кабала кодь кельыд плеш пыр пӧсялӧма, вабольяс быдӧн. Жуймунӧ висьысь, куйлӧ эбӧстӧм. Быд здук вермас пӧдны сійӧ.
Мыйӧн казялан дифтеритӧн висьмӧм, пыр жӧ колӧ доктор дінӧ мунны, янсӧдны висьысьӧс дзоньвидза йӧзысь. Регыдджык кӧ кутчысян бурдӧдчыны, — бур: ӧдйӧнджык бурдан дай мукӧдӧс он висьмӧд.
Висьысь кӧ гортын пондас куйлыны, ёна колӧ видзны сыысь челядьӧс: дифтеритлы челядьджык муса. Висьысьӧс видзны торъя вежӧсын либӧ торъя керкаын. Висьыськӧд торйӧдчигӧн ставыслы колӧ мыссьыны, вежны кӧлуйсӧ, мед эськӧ висян гагсӧ аскӧдыс оз жӧ петкӧдны.
Висьысь куйлан ин мед вӧлі сӧстӧм, югыд. Колӧ сійӧс тӧлӧдны пыр ветлан тӧлӧн: шоныд дырйи восьтавны ӧдзӧс да ӧшинь, кӧдзыд дырйи унаысь пач ломтыны, мед тшыкӧм вежӧсса сынӧдсӧ пыр кыскӧ ортсӧ.
Висьысь куйлан вежӧсӧ кольны сӧмын сылы вылӧ колан тор, мукӧдсӧ ставсӧ идравны висян гаг пуксьӧмысь. Куйлӧдны сійӧс идзас либӧ турун вольпась да юрлӧс вылын, мед бурдӧм мыстиыс сотны позис.
Дозмуксӧ, чышкӧдсӧ, дӧрӧм-гачсӧ, ставсӧ, мыйӧн вӧдитчӧ висьысь, пуны ёна пуан ва пытшкын; мый позьӧ, — бурджык сотны. Ёна колӧ видзчысьны сэтшӧм кӧлуйысь, кытчӧ веськалӧ висьысьлӧн дулльыс, кашельыс, зырымыс.
Висьысьлы сьӧлавны торъя доз колӧ лӧсьӧдны (чуман), чышкысьны торъя сӧстӧм дӧра тор. Чумантӧ да дӧратортӧ сотны оз ло жаль. Дозтӧ кисьттӧдз колӧ пуан кунваӧн либӧ известкаӧн киськавны, сэсся вӧлись кисьтны кытчӧкӧ бокӧ, джуджыдджык гуранӧ. Гурансӧ тыртны пӧимӧн либӧ известкаӧн. Дозсӧ ректӧм мыстиыс мыськыны кунва сора пуан ваӧн.
Висьысьӧс видзны сӧстӧма: унджыкысь мыськавны, вежны сӧстӧм кӧлуй. Пӧртчӧм няйт дӧрӧм-гачтӧ ньӧти оз ков видзны гортад, ӧдйӧнджык пузьӧдны кунва пиын да пожъявны.
Вердны кокни сёянӧн: яя шыдӧн, йӧлӧн, рокӧн, небыдика пуӧм колькйӧн. Юктавны сӧстӧм ваӧн да тшайӧн.
Кытчӧдз дзикӧдз оз бурд, висьысьӧс оз ков чеччӧдны крӧвать вылысь. Бурдӧм бӧрас на позьӧ сысянь висьмыны. Сы вӧсна висьны заводитӧмсяньыс вежон вит-квайт оз позь лэдзны сы дінӧ челядьӧс (кадсӧ вермас индыны доктор).
Висьысь бӧрся ёна видзчысьӧмӧн колӧ вӧдитчыны, мед эськӧ ачыд он висьмы, ни мукӧдлы он вуджӧд. Быд петӧм бӧрын висьысь дінысь мыссьыны майтӧгӧн, платтьӧтӧ вежны, мыськыны пуан ваын либӧ кӧть прӧста тӧлӧдны. Мамъяс, висьысь кагаӧн вӧдитчигӧн, окавлӧны сійӧс, киас вӧдитӧны, — висьмӧны асьныс, вуджӧдӧны мукӧдлы.
Челядя керкаысь дифтеритӧн висьысь дінад оз ков ветлыны, оз ков отсавны разӧдны висьӧмсӧ. Дифтеритысь кулӧм мортӧс прӧщайтчигад оз ков окавны, оз ков нуны челядьӧс дзебан инас.
Висьысь кулӧм либӧ бурдӧм бӧрын став новлан кӧлуйсӧ сылысь, дозмуксӧ, чачаяссӧ пуны кунва пиын, бура пожъявны, мыськыны, донтӧмджык торъяссӧ, ковтӧмджык торъяссӧ бурджык сотны. Кӧлуйӧн ни чачаӧн оз ков гӧснечавны мукӧдӧс: вуджӧдан висьӧмсӧ. Гырысь торъяс: пасьяс, джодждӧраяс, эшкынъяс тӧлӧдны гож водзын кымынкӧ лун.
Висьысь куйлан инсӧ бура тӧлӧдны. Гӧгӧр — стенсӧ и йирксӧ, пызан-лабичсӧ мыськыны пуан кунваӧн. Джоджыс кӧ муысь, — кӧрт зырйӧн ставсӧ вуштыны да выль муӧн вольсавны. Сёйӧн мавтӧм стенъяс мыськыны да выльысь мавтны. Шпалера кӧ вӧлі вежӧсыс, шпалерсӧ кульны да выльысь жӧ шпалеритны.
Дифтеритӧн висьӧмыд ас саяд: ӧдйӧджык кӧ кутчысян бурдӧдчыны, регыдджык бурдан. Дифтериткӧд вермасьны сюрӧма лекарство — противодифтеритнӧй сыворотка. Докторъяс сутшкӧмӧн лэдзӧны сійӧс висьысьыдлы кучик улас. Сутшкигӧн оз зэв ёна доймы. Кымын водз сутшкасны, сымын бур: ӧдйӧнджык бурдас висьысьыд.
Медбур медводдза либӧ мӧд лунас висьмӧм мысти сутшкыны. Сы вӧсна и тшӧктӧны висьмӧмсӧ казялӧм мысти пырысь-пыр докторлы петкӧдчыны. Сэк висьысьлы лоӧ бур, да и гортсаыслы лӧсьыд. Эновтчӧмӧн мортыс вермас кувны, да и мукӧдӧс унаӧс висьмӧдны.
