ТОЙ — МОРТЛЫ ОМӦЛЬ ВӦЧЫСЬ
Тойяс зэв дӧзмӧдӧны мортӧс, вывті зывӧкӧсь дай вермасны мортлы омӧль вӧчны. Найӧ морттӧ курччиганыс мортыдлысь писькӧдӧны кучиксӧ, лэдзӧны дояс дульнысӧ, сы вӧсна курччӧм бӧрас зӧлитӧ да лудӧ. Миян гӧгӧр (воздукын) эм зэв уна, зэв посньыдик ловъя олысьяс: ваын, муын, лэбалан бус пӧвстын. Найӧ вывті ичӧтысла морт синмӧн оз тыдавны, шуӧны найӧс «микроб». Аддзыны найӧс позьӧ сӧмын микроскоп пыр (эм сэтшӧм видзӧдан струмент). Сійӧ посни олысьясыд вермасны пырны морт пытшкад доймӧминъясті, гыж туйясӧд. Мыйӧн веськаласны вирад, вермасны кыпӧдны уна пӧлӧс висьӧм.
Быдӧн тӧдӧны кутшӧм ӧдйӧ йывмӧ, паськӧдчӧ той (он кӧ весав юртӧ да паськӧмтӧ), морттӧ пикӧ воштасны сёйӧмысла, узьныд оз лэдзны, пыр лоӧ гыжъясьны. Гыж туйясыд висьмӧны, лӧмӧссьӧны, орӧссьӧны, юр вылад лӧмыс ӧтлаасьӧ юрсиыскӧд, дуксьӧ. Сэтшӧм мортыд омӧльтчӧ, кокниджыка сетчӧ быд пӧлӧс висьӧмлы. Сійӧн кӧ тойсьыд мынан, немтор на. Наысь лоӧ повны со мый вӧсна: тойяс разӧдӧны кык пӧлӧс биа висьӧм; сійӧ висьӧмъяссьыд йӧзыд зэв ёна кулӧны.
Мыйсяма сійӧ висьӧмъяс?
Биа висьӧм — вуджан висьӧм: висьыссянь вуджӧ висьтӧм мортлы. Кор ветлӧдлӧ биа висьӧм, висьмӧ ӧтпырйӧ уна морт ӧти сиктас, мукӧд керка пытшкысь ставныс висьӧны; — рочӧн сійӧ шусьӧ «эпидемия». Тайӧ висьӧмӧн висьӧны гӧль йӧз, нинӧм абутӧм, либӧ сэтшӧм пӧлӧс йӧз, кодлы зэв дыр оз лолы пывсьыны, мыссьыны, кӧлуй вежны — шуам война вылын, тюрмаясын. Гырысь каръясад гӧля олысьыд уна, сэнъясын биа висьӧмъясыд оз и быравлы. Вывті ёна паськалӧ тайӧ висьӧмыд тшыгъялан воясӧ, кодыр няньяс омӧля артмӧны, тшыгъялысьыд зэв уна. Сы вӧсна биа висьӧмтӧ роч велӧдчӧм йӧз шуӧны война висьӧмӧн, тшыг висьӧмӧн, либӧ тюрма висьӧмӧн. Война вылад, тюрмаад он буракӧ вежон пытшкад кыкысь-куимысь пывсьы да кӧлуйтӧ веж.
Кӧні уна йӧзлы лоӧ овны дзескыда, пелькӧдчытӧг, няйта — сэні и овмӧдчӧ кык пӧлӧс биа висьӧм — сыпнӧй и возвратнӧй тиф.
Россияын ӧти во вылас тайӧ висьӧмнад висьӧ сё сюрс йӧз, сэтысь кулысьыс лоӧ 15 сюрсӧдз — вот колӧкӧ и думыштӧй, колӧ оз видзчысьны, повны биа висьӧмысь. Войнаяс дырйиыд сымда оз усь йӧзыд пулясьыд, мыйта биа висьӧмнад кулӧ. Крымскӧй война дырйи (70 во сайын) биа висьӧмъясӧн кулӧмаӧсь 600 000 морт, пулясьыд усьӧма сӧмын 30 000.
Войдӧр тӧдмалам ӧти пӧлӧс биа висьӧм: рочьяслӧн шусьӧ возвратнӧй тиф. Тайӧ висьӧм заводитчӧ друг: зэв ёна пондас кынтӧдны, биалӧ, юр висьмӧ, сідз висьӧдас лун 5–6, сэсся сідз жӧ друг лэдзас бисьыс, кынтӧмысь, висьысьӧс кокньӧдас. Лун-мӧд мысьт бара зэв топыда топӧдас, лун 4–5 висьӧдас дай бара вермас лэдзны. Мукӧдӧс тадзнад сизимысь топӧдлас да лэдзлас. Сы серти сӧмын и позьӧ тӧдны тайӧ висьӧмтӧ. Висьӧмыс лэдзлас да бӧр бергӧдчылас; бергӧдчӧмыс рочӧн шусьӧ «возврат», сы вӧсна и висьӧмыс «возвратнӧй тиф». Тайӧ висьӧмысь овлӧны кулысьяс: 100 висьысь пытшкысь кувлӧ 2–12 мортӧдз, зэв нин шоча, ёна чорыда висигӧн овлӧ 100 пытшсьыд 70 кулысьӧдз.
Мый вӧсна лоӧ тайӧ висьӧмыс, кытысь кӧласьӧ мортлы? Войдӧр думайтлісны тайӧ висьӧмтӧ лоиг тшыгъялігӧн омӧльтчӧм вӧсна, мудзӧмла, дзескыда олӧмла. 1873-ӧд воын велӧдчӧм морт Обермейер аддзис вир пытшкысь висьысьяслысь тайӧ висьӧмӧн зэв посньыдик, синмӧн тыдавтӧм микробъяс, кузьмӧсӧсь, вӧсньыдӧсь (сунис кодь), зэв тэрыба веглясьӧны вир пытшкын. Ним налы сетісны «спирохета». Вӧлӧмкӧ мыйӧн найӧ веськаласны мортлы вир пытшкас, сэк биа висьӧмыд и топӧдас.
Тӧдмалӧмаӧсь со мый: кор спирохетаяс веськалӧны мортлы вир пытшкӧ, найӧ зэв ӧдйӧ паськалӧны, сёйӧны морт вирсӧ да лэдзӧны сэтчӧ аслыспӧлӧс яд. Ёна паськавтӧдзыс найӧ этша вермӧны сетны ядсӧ, морт вылад оз на тӧдчы налӧн овмӧдчӧмныс, мыйӧн лоӧны зэв унаӧн, сэк яднас мортлӧн вирыс тырӧ — морттӧ вермӧны. Сэки мортыд висьмас, кынтӧ сійӧс, биалӧ. Лун 4–5 мысьт вир пытшкад олысьясыд этша бырӧны, сэк висьысьтӧ кокньӧдӧ, биалӧмсьыс лэдзӧ. Сэсся бара ӧдӧбтыласны, висьӧм бара топӧдӧ.
Морт вир пытшкад дзоньвидза дырйи эм мӧд пӧлӧс зэв посньыдик ловъя олысьяс, рочӧн шуӧны «белые кровяные тельца». Найӧ морттӧ дорйӧны быд пӧлӧс микробъясысь. Дорйӧны со кыдз: мыйкӧ веськалас кӧ вир пытшкӧ, найӧ ас пышканыс сійӧс босьтасны дай сёйӧны, сідзи жӧ и биа висьӧм кыпӧдысьястӧ сёйӧны.
Мӧд ног ещӧ вермӧ дорйысьны мортыд висьӧмъяссьыд. Висьталі нин тай, мися, микробъясыд лэдзӧны вир пытшкад висьман яд. Вир пытшкад олысьясыд асьныс воча лэдзӧны яд, сэсся кодыс вермас: висян ядыс кӧ — морт кулӧ, мӧдарыс кӧ — ловзяс, дай водзӧ кежӧ тайӧ висьӧмнас регыд оз висьмы, висьӧмсьыс дорйӧ аслас вӧчӧм ядыс.
Кутшӧм ногӧн дзоньвидза мортыслы вуджӧны тайӧ биа висьӧм кыпӧдысьясыс, велӧдчӧм йӧз дыр эз вермыны тӧдмавны. Чайтӧны волі воздук пырыс пӧ вуджӧны, либӧ висьысь дінӧ инмӧдчӧмысь. Сӧмын неважӧн на казялісны докторъяс, кыдзи вуджӧны тайӧ висьӧм кыпӧдысьяс. Ставсӧ вӧлӧм вӧчӧ той. Висьысь мортыдлысь тойыд вирсӧ юыштас, вирыскӧд шедӧны тшӧтш висьӧм кыпӧдысьясыс, спирохетаяс. Той пытшкад оз кувны, вермӧны овны зэв дыр, сійӧ тойсьыс выльысь чужысь тойпиянас на овлӧны висьӧм кыпӧдысьясыс. Тойсяньыд мортыдлы висьӧмыд вермас зэв регыдӧн вуджныд. Висяна тойыд дзоньвидза морттӧ курччигад сетӧ дульнас висьӧмсӧ, либӧ мортыд гыжъясигад вермас тойсӧ гыж костад лямӧдны, вирыс сылӧн веськалӧ гыж туяд дай морт вир пытшкад висьӧмыд и вуджӧ.
Эм ещӧ мӧд пӧлӧс биа висьӧм — сыпнӧй тиф, комиӧн позьӧ шуны кисьтӧм биа висьӧмӧн. Сійӧ висьӧдӧ чорыдджыка, кулысь сы помысь овлӧ унджык, 100 висьысь пытшкысь морт 20 и 83 мортӧдз. Заводитӧ висьӧдны чорыда кынтӧмӧн, сэсся зэв биалас, мортыд эбӧстӧммас, норасьӧ юр жугӧдӧм вылӧ, зэв ёна сӧрӧ. Сідзи висьӧдӧ вежон кык, сы бӧрын кодарӧ кӧ бергӧдас: кокньыдджыка кӧ висьӧдіс, морт бурдӧ. Тайӧ висьӧм дырйи зэв ёна туша вылад кисьтлӧ, войдӧр лоӧ гӧрд чутъяс, бӧрвылас чутъясыс ӧтлаасьӧны, паськалӧны. Кисьтӧмыс мукӧддырйи олӧ бурдӧм бӧрӧдз. Тайӧ биа висьӧм бӧрын частӧ овлӧ (кӧласьлӧ) мукӧд пӧлӧс висьӧмъяс, пель висьӧм, юр вем висьӧм да мукӧдъяс. Ӧти пӧлӧс мортӧс кисьтӧм биа висьӧмыд кыкысь оз висьӧд, вир пытшкас лоӧны висьӧмыскӧд водзсасьысьяс. Велӧдчӧм йӧз ӧнӧдз на оз тӧдны тайӧ висьӧмыслысь микробсӧ, тӧдӧны сӧмын, овмӧдчӧ вир пытшкын. Тӧдісны сійӧс со кыдз: висян мортлысь вирсӧ лэдзлісны ӧблезяналы сӧнас, сійӧ висьмис. Ӧти велӧдчӧм морт биа висьӧма нывлысь вирсӧ лэдзис аслыс сӧнас дай висьмис.
Вуджӧ тайӧ висьӧм тойяс пыр жӧ, найӧ вуджӧдӧны курччигӧн либӧ гыжъясигӧн — лямаласны да. Ӧні тӧдӧны нин кыкнан биа висьӧмыс вуджӧ мортысь мортӧ тойяс пыр. Ӧні позьӧ гӧгӧрвоны мый вӧсна тайӧ висьӧмъясыс олӧны карса гӧль йӧз пӧвстын, няйта, дурка, дзескыда олан инын, тюрмаясын, войнаяс дырйи. Сэтшӧм инас тойыдлы и овны, той кӧ эм, вуджас и биа висьӧм. Сы вӧсна и висьмӧны регыдджык висьысь кӧлуйӧн ноксьысьяс: сиделкаяс, песласьысьяс. Мукӧд вир юысьяс: лудікъяс, пытшъяс, номъяс биа висьӧмъястӧ оз вермыны вуджӧдны, оз паськӧдны.
Тайӧ висьталӧм серти аддзам, кутшӧм тойыд омӧль тор. Коді кыдзи кужан, сыысь колӧ мынтӧдчыны, вежӧра мортлы яндзим тойӧссьыны. Полан кӧ биа висьӧмысь, колӧ повны и тойысь. Быд мортлы тайӧ колӧ тӧдны да видзчысьны той чужӧмысь да паськалӧмысь.
Кыдзи нӧ тойяссьыс мынтӧдчыны, кыдзи накӧд водзсасьны, косясьны? Кыдзи наысь асьтӧ дай мукӧдӧс видзны? Та йылысь ми сэк вермам тӧдны, кор тӧдмалам тойясыслысь олан ногсӧ.
Той ӧлӧм йылысь.
Той эм куим пӧлӧс: паськӧм той, юр выв той, патӧсьт (нелямын кока той). Паськӧм той став пӧлӧссьыс гырысь, еджыд, олӧ паськӧмын вурыс костъясас, сёйныс кайӧ морт вылӧ, юны сылысь вирсӧ. Той юӧ мортлысь вирсӧ лун кежлӧ кыкысь. Овны сійӧ вермӧ сӧмын морт вирӧн либӧ ӧблезяна вирӧн, юас кӧ мукӧд зверлысь вирсӧ — кулӧ. Дзик сёйтӧг той вермӧ овны лун 5 (сы бӧрын кулӧ).
Инь той ыджыдджык ай той дорысь. Инь той вайӧ 70 колькйӧдз (сійӧ кольксӧ ми шуам серолӧн). Серов петӧм бӧрас мавтӧма лювъялан клей кодь ваӧн, сэсся сійӧ чорзьӧ. Серовсӧ той лэдзӧ морт яй бердӧджык: гач вӧньӧ, дӧрӧм юрйылӧ. Ӧти луннас той лэдзӧ 2–6 серов.
Вежон мысти, кӧдзыдджык дырйи вежон 2–3 мысти, серолысь лоӧ тойпи. Пӧсявтӧмджык мортлӧн да косджык паськӧмын серов вермас дзикӧдз косьмыны. Серовыдлӧн эж вылыс кольк кытш кодь, ӧтар помысь вевт кодь. Мыйӧн кыш пытшкас артмас тойпи, сійӧ вевтсӧ лэптыштас дай петӧ. Медводдза лунсянь заводитӧ вир юны. Лун-мӧд мысти вежӧ кучиксӧ, прамӧя быдмытӧдз вежӧ кучиксӧ гоз-мӧдысь.
Паськӧм той олӧ улыс дӧрӧм-гачын, овмӧдчӧ и вылыс паськӧмын, дырджык кӧ он пӧртчыв. Той зэв тэрыба котралӧ, паськӧмысь паськӧмӧ вуджӧ, морт вылысь морт вылӧ, сідзи и паськӧдӧ биа висьӧмтӧ. Быд инь той вайӧ 70 кольк (серов), сэтысь вежонӧн вермас лоны 70 тойпи, 2–3 вежон мысьт найӧ быдмасны да асьныс (быд инь) бара ваясны 70 серолӧн — сы вӧсна тойыд, овмӧдчас кӧ, зэв ӧдйӧ йывмӧ, паськалӧ.
Юр той ичӧтджык паськӧм тойысь, сьӧдов, овмӧдчӧ сійӧ юрсиын, ёнджыка кузь шырлытӧм юрсиын. Юр той лэдзӧ кольксӧ (серов) 50-ӧдз, серолысь вежонӧн лоӧ тойпи, вежон куимӧн прамӧй той. Юр той олӧ пырджык ӧти местаын, вӧрзьӧдтӧг оз вешйы пукалан инысь, сы вӧсна шочаджык вуджӧ мӧд морт вылӧ.
Коймӧд сикас той — патӧсьт, медся посни той, овмӧдчӧ кынӧм выв юрси костын, яндзимъяс инын, кыняув юрси пӧвстын, ёна юрсиа йӧзлӧн ловгӧн пӧвстас.
Патӧсьт зэв топыда кутчысьӧ юрси бердӧ, вӧрзьӧдчылӧ сӧмын сёйны (вир юны мортлысь). Мукӧд той серти патӧсьт ичӧт да паськыд. Инь патӧсьт лэдзӧ 10 кымын кольк (серов). Патӧсьт мортысь мӧд мортӧ вуджлӧ зэв шоча, сы вӧсна и биа висьӧмтӧ шочджыка вуджӧдӧ.
Кыдзи тойысь мынтӧдчыны.
Тӧдмалім ми биа висьӧм, тӧдам коді биа висьӧмсӧ паськӧдӧ; ӧні колӧ тӧдмавны кыдзи бырӧдны висьӧм разӧдысьяссӧ — тойясӧс. Гортын олігӧн мынны тойысь абу сьӧкыд. Колӧ пелькджыка овны — сӧмын и ставыс.
Медся кокньыд бырӧдны паськӧм той. Частӧджык вежлавны дӧрӧм-гач, юрлӧс-вольпась эжӧдъяс, пыркӧдны вольпасьяс, пасьяс. Паськӧм тойыд сёйтӧгыд регыд кулӧ, паськӧмад сёяныд сылы абу. Песлалӧм, пачын пӧжӧм кӧлуяд весиг ловъя серов оз коль.
Юр выв тойысь да патӧсьтысь мынтӧдчыны кокньыд. Найӧ олӧны юрси пӧвстын, сӧмын колӧ шырны либӧ бритны юрсисӧ. Дерт шырныд, бритчыныд оз быдсӧн окотитны, дай оз быдлаті позь. Со патӧсьтыд мукӧдлӧн туша пасьтаыс ловгӧн пӧвстас, он ӧд ставсӧ буракӧ брит. Сэтшӧм инъяссьыд лоӧ тойсӧ бырӧдны мӧд ногӧн.
Вот и колӧ миянлы тӧдны, мыйӧн позьӧ бырӧдны той туша вылысь, юрси пӧвстысь да паськӧмысь. Оз-ӧ позь кыдзкӧ видзчысьны мӧда-мӧд вылӧ тойяс вуджӧмысь?
Юр той бырӧдан зелляяс.
Туша вылысь да юрсиа инысь мыськалӧмӧн да шырсьӧм кындзи эм ещӧ со кутшӧм той бырӧдан зелляяс.
Ксилол. Ва кодь югыд зелля, аслыссяма дука, торйӧдӧны нерпысь. Ксилол зэв ӧдйӧ восьса дозйын пакталӧ, дай зэв ӧдйӧ ӧзйӧ, сы вӧсна сійӧн вӧдитчигӧн колӧ ёна видзчысьны биысь. Тайӧн кӧ мавтан тойӧсь инъяс, тойяс кулӧны ӧти дукӧн, сӧмын мед веськалас быдлаӧ зелляыс. Серовыд тайӧн бырӧ ӧдйӧ жӧ, сӧмын унджык колӧ зелляыс. Ксилолӧн той бырӧдӧны сідз: лун кежӧ кыкысь-куимысь кӧтӧдӧны тойӧсь инъяссӧ, либӧ сійӧн жӧ кӧтӧдӧны 3–4 пӧвста дӧра да пуктӧны минут 20–30 кежлӧ тойӧсь инъясас. Гыжъялӧм туйяссӧ таӧн неуна сотӧ. Тайӧ жӧ зеллясӧ позьӧ спиртӧн сорлалӧмӧн вӧдитны.
Бензин. Тайӧ зелляыс бӧльӧ тӧдсаджык (пуктӧны зажигалкаясӧ). Бензинӧн той виӧны сідз жӧ, кыдзи ксилолӧн, сӧмын дырджык колӧ кӧтӧдлыны тойӧсь инъяссӧ, минут 40–45, выныс сылӧн ксилол серти этшаджык.
Бензин вывті ӧдйӧ ӧзйӧ, сійӧн вӧдитчигӧн битӧ колӧ видзны ылын.
Карасин. Карасин бӧльӧ кокни корсьны да биысь озджык пов, сӧмын выныс сылӧн ичӧт. Кӧтӧдӧны сідз жӧ тойӧсь инъяссӧ, либӧ карасинӧн кӧтӧдӧм дӧра пуктӧны. Кӧтӧдлыны таӧн лоӧ лун кост мысьт, кытчӧдз оз быр тойыс.
Скипидар, дука лекарствояс (гвоздика вый, анис вый), анизол. Тайӧ зелляясыс виӧны жӧ тойтӧ, кӧтӧдлӧмӧн либӧ дӧраӧн кӧрталӧмӧн, позьӧ сорлавны мукӧд пӧлӧснас.
Тайӧ став зелляясыс шогмӧны сӧмын юр той либӧ патӧсьт бырӧдігӧн, паськӧм тойтӧ бырӧдны оз шогмыны (зэв уна колӧ сэтчӧ, дай оз позь быд пӧлӧс паськӧм быд пӧлӧс зелляӧн кӧтӧдны).
Паськӧм той бырӧдӧм
Паськӧмысь той бырӧдны позьӧ уна ног.
Пӧсь. Тойяс зэв полӧны пӧсьысь. 30° пӧсьын овны налы сьӧкыд нин, 40° кӧ, уна найӧ кулӧны, 60° пӧсьын кулӧны ӧтитӧг, кузяӧн и серолыс ставыс.
Пузьӧдӧм. Сэтшӧм кӧлуй, кодӧс позьӧ кӧтӧдны ваӧн, песлалігад колӧ пачын чугунын пузьӧдны час джын кымын, ваыс мед ключӧн пуӧ, сэк ӧти той ни серов ловъя оз коль.
Пӧсь ру сідзжӧ ӧдйӧ виӧ той и серов, пуан ва моз, сӧмын мед ру быд костӧ йиджлас. Руӧн виигӧн кӧлуйтӧ колӧ пуктыны сэтшӧм дозйӧ, мед руыслы некыт лоӧ петныс, видзны сэн колӧ час гӧгӧр.
Кос пӧсь. Пузьӧдӧмнад да пӧсь рунад кӧлуйыд кӧтасьӧ. Быд кӧлуй кӧтӧдны оз позь, сэтшӧм кӧлуйсьыс тойсӧ виӧны, мед вӧлі 70° либӧ унджык. Сэтшӧм пӧсьыс овлӧ пачын ломтысьӧм бӧрас, сэтчӧ и позьӧ сюявны кӧлуй, сӧмын мед ӧткодя пӧсьыс быдлаӧ веськалас.
Истӧг пызь тшын вермӧ жӧ вины тойясӧс. Сотны сійӧ колӧ гырысь ящикъясын либӧ топыда пӧдлалӧм керкаын, быд сыв кубик вылӧ истӧг пызьыс колӧ 1–2 пунт, кӧлуйсӧ тшын пытшкас колӧ видзны 2–4 час. Тойяссӧ сійӧ виӧ регыдӧн, серовлы слаб.
Эм ещӧ кутшӧмсюрӧ той виан зелляяс, ва кодь кизьӧрӧсь, мукӧдсӧ вӧчӧны аптекаясын.
Морт вылысь да паськӧмысь весалӧм бӧрын вермас тойыд кольны кытчӧсюрӧ керка пытшкад. Сэтысь сійӧ вермас кайны мортыд вылӧ да и паськавны, он кӧ сійӧс ви. Керка пытшкысь вины позьӧ истӧг пызь сотӧмӧн, либӧ кизьӧр зелляясӧн кӧтӧдӧмӧн.
