ПИСТИ ДА ПИСТИАСЬӦМ
Писти — вуджан висьӧм. Сыысь ёна колӧ повны. Тайӧ висьӧмӧн висьлывлӧмаӧсь пӧшти кык сюрс во сайын нин. Сё кутшӧм важся нин. Миян муӧ, Россияӧ, вуджӧма сійӧ рытыв-лунвылысь нёль сё во сайын. Сэсянь сэсся пыр на гуляйтӧма, ветлӧдлӧма.
Пистилысь вуджӧмсӧ быдӧн тӧдӧны, вуджанногсӧ этшаӧн. Став сикас вуджан висьӧмнас висьмӧ мортыд, кор веськалас сылы яяс висьӧмыслӧн гагйыс (микроб). Уна висьӧмлысь гагсӧ тӧдӧны нин: колералысь, дифтеритлысь, биа висьӧмлысь и мукӧдлысь. Куш синмӧн аддзыны найӧс он вермы, тыдалӧны сӧмын гырысьтан кляничаяс пыр. Писти гагйӧс оз тӧдны, абу на аддзылӧмаӧсь, — вывті ӧд найӧ посниӧсь, микробъясыд. Сӧмын казялӧмаӧсь писти гаглысь олан инсӧ: писти ор пытшкас да ор местаас куас. Вермӧны овны дулльын, кудзын, сітын. Писти гагъяс зэв винёвӧсь, он ви найӧс регыдӧн. Мукӧд висьӧмлӧн гагъясыд кулӧны шоныдысь, косьмӧны. Писти гаглы немтор, дыр вермӧ овны шонді водзын. Ядъясӧн ӧд оз кувны мукӧд моз ни.
Пистилӧн вуджӧмыс висьысь новлан кӧлуйӧ кольӧ: дӧрӧм-гачӧ, вольпасьӧ, кузьчышъянӧ и мукӧдлаӧ; кутчысьӧ висьысьӧн вӧдитчысь паськӧмӧ, киясӧ, юрсиӧ; пуксьӧ бускӧд тшӧтш пызан-лабичӧ, стенӧ, дозмукӧ. Ёна найӧс разӧдӧны гутъяс. Муса гутъяслы пистиӧн висьысьыд: радейтӧны пуксьывны писти ор вылӧ да лӧм вылас. Пуксьыласны, сэсся лэбзясны дзоньвидза морт вылас.
Тадзнад со пистинад верман висьмыны висьысь мортсӧ аддзывтӧдз: посни лэбалысьясыд ваясны либӧ бус пыр, либӧ паськӧмӧн.
Пистиӧн висьӧны гырысь и посни, мужикъяс и нывбабаяс. Писти гаг пырӧм бӧрад мортыд он на пырысь пыр висьмы. Лун 10–15 мысти вӧлись сійӧ пондас ворсны. Заводитчигас морттӧ биалӧ зэв ёна, кынтӧ, костӧ висьӧдӧ. Лун куим мысти бӧр кокньӧдас, чайтан морттӧ бурдӧмӧн. Биалӧм бырӧ. Сэк юрас да чужӧмас кисьтас, зэв кокньыдик шыльыд боль быдӧн лоӧ. Регыдӧн кисьтӧмыс туша кузяыс паськалас. Больяс тырӧны сӧдз кизьӧр торйӧн (писти). Кизьӧрыс регыд гудыртчӧ, орӧ пӧрӧ. Больясыс потласьӧны, ор косьмӧ, местаыс лӧмӧссьӧ. Пистиыд оз сӧмын тушаын овлы, овлӧ вомын, горшын, синмын. Больяс орзигад висьысьтӧ бара биалӧ, сӧрӧ сійӧ. Медсьӧкыд кад висьысьлы. Лӧмалігас бара кокньӧдӧ, морт бурдӧ. Лӧм усьӧм мысти на местаӧ кольӧны нэмыд кежлӧ гуранъяс. Найӧ медся ёна тӧдчӧны чужӧмын. Синмӧ кӧ пистиыд веськалас, либӧ пельӧ — омӧль. Верман синтӧммыны ли пельтӧммыны. Пистиӧн висьӧмысь бура уна кулӧны: 100 висьысь вылӧ 10–15 кулысь. Сьӧд пистиӧн висигӧн (сьӧкыда висьӧдӧ) кисьтӧ сука, больяс костыс весиг оз тӧдчыны. Мукӧддырйиыс ор пыддиыс сэн гырд. Сьӧд пистиӧн висигӧн кулысь ещӧ уна: морт 70, 80, 90 сё морт пытшкысь кулӧ. Висьӧм вуджӧ кытчӧдз лӧм оз быр.
Ӧні со ми тӧдам: писти висьӧмыд — зэв сьӧкыд, зэв вуджысь. Сы вӧсна висьысьтӧ пыр жӧ колӧ нуны больничаӧ. Висьысь куйлан вежӧсысь, вольпасьысь, кӧлуйысь вины писти гагсӧ доктор индалӧм серти.
Бурдӧдысьяс важысянь нин ёна мӧвпавлісны кыдз видзны йӧзӧс пистиӧн висьӧмысь. Найӧ казялісны — кокниа пистиӧн висьлысь мортӧс мӧд пӧв писти оз босьт. Пондісны пистиавны найӧ пистиӧн дзоньвидза йӧзӧс, чайтісны сійӧн видзны кӧть сьӧкыда висьӧдӧмысь. Эз артмы немтор. Висьысьяс и кулысьяс лоины. Сӧмын 130 во сайын английскӧй врач Дженнер аддзӧма йӧзӧс видзантор писти висьӧмысь.
Йӧз кындзи пистиӧн висьӧны кывтӧм пемӧсъяс. Мӧслӧн пистиыд вӧраас. Мӧс писти вуджӧ мӧс лысьтысьлы киас, водзӧ оз паськав. Дженнер казялӧма: мӧс пистиӧн висьысь нывбаба морт пистиӧн оз нин вись, кӧть пыр висьысь котырын олас. Пондӧма сійӧ видлавны збыль-ӧ сідз. Мӧс пистиӧн пистиалӧма кӧкъямыс арӧса детинаӧс. Сэсся мыйкӧ недыр мысти сійӧс жӧ пистиалӧма морт пистиӧн. Детина абу висьмӧма. Тадз Дженнер видласяс 2 во чӧж. Ӧти морт мӧс пистиӧн пистиалӧм мысти абу висьлӧма морт пистиӧн. Сысянь со сэсся бурдӧдчысьясыд и тшӧктӧны йӧзыдлы пистиасьны кукань пистиӧн. Татшӧм пистиасьӧм видзӧ мортӧс пистиӧн висьӧмысь во 6–7, сэсся выльысь колӧ пистиасьны.
Пистиасьӧмысь бурсӧ быдлаын нин тӧдӧны. Уна государствоын дзик став кагасӧ арӧс тыртӧдзыс пистиалӧны, сэсся школаас да салдатын велӧдчигӧн бара. Англияын, Швецияын, Германияын писти висьӧм пӧшти быри нин бура лӧсьӧдӧм пистиасьӧмысь. Посни челядьӧс арӧс тыртӧдзыс жӧ колӧ пистиавны. Пистиавлӧны тулысын либӧ арын. Писти висьӧм кӧ пондас ветлӧдлыны, дзик став йӧзыслы сійӧ местаас колӧ пистиасьны, тӧв кӧть гожӧм. Пистиавтӧдзыд кагатӧ колӧ мичаа мыськыны, сэсся сӧстӧм дӧрӧмӧн пасьтӧдны. Пистиалӧм мыстиыс лун нёль позьӧ мыськыны кагатӧ. Сэсся мыйӧн артмыны пондас пистиыс, дугдывны мыськӧмысь кытчӧдз оз косьмы. Мыськавны кӧ пондан — верман дойдны, гыжйыштны дойсӧ. Дырджык пондас висьны. Писти артмигӧн гӧгӧрыс донӧдлӧ, мортӧс биалӧ. Сёйны оз чӧсты, оз узьсьы. Писти гӧгӧр лудӧ, киыд пыр гыжъясьны лӧсьӧдчӧ. Сэк посни челядьыдлысь кисӧ кӧртавны колӧ, видзчысьныд ӧд найӧ оз вермыны. Ыджыда кӧ донӧдас китӧ, улявны пондас пистиыс, оз кут косьмыны, колӧ петкӧдчыны бурдӧдчысьлы. Пистиасьӧмысь повны оз ков. Кужысь морт кӧ пистиалас, видзчысьӧмӧн, некутшӧм лёк оз вермы лоны.
Ӧтчыд пистиалӧмӧн кӧ пистиыд оз артмы, мӧдысь колӧ пистиавны, коймӧдысь... кытчӧдз оз артмы.
Миянын, Россияын, писти висьӧм ёна ветлӧдлӧ, ёна виалӧ да тшыкӧдалӧ йӧзтӧ. Ӧнӧдз мырдӧн пистиалӧм эз вӧв. Вӧлись ӧні пондісны мырдӧнтӧ пистиӧдны. Йӧзыслы позьӧ гӧгӧрвоны бурсӧ пистиасьӧмсьыс, отсавны челядьнысӧ пистиавны. Пыр колӧ тӧд вылад кутны: пистиасьӧм сайын пистиӧн висьӧм; пистиасьӧмӧн вермам бырӧдны пистиӧн висьӧм.
