ВИСЬӦМ НОВЛӦДЛЫСЬЯС
Гутъяс, тойяс, пышъяс, номъяс вуджӧдӧны висьысьяс вылысь висьӧм дзоньвидзаяслы.
Гутъяс вуджӧдӧны биа висьӧм (брюшнӧй тиф), колера, гырд мыт; тойяс — кык пӧлӧс биа висьӧм (сыпной и возвратный тиф); номъяс — кынтан висьӧм (лихорадка); пытшъяс — писти висьӧм, чума.
Кыдзи нӧ найӧ новлӧдлӧны висьӧмъяссӧ?
Гутъяс (тӧданныд, быдлаӧ найӧ пуксьӧны) висьысь асмогасьӧм пышкын луасясны, няйтчасны, сэсся лэбасны нянь вылад, сёян-юанад, йӧв пытшкад, ва пытшкад, висьӧмсӧ дзоньвидза мортыдлы вуджӧдасны. Дзоньвидза морт нинӧм тӧдтӧгыд сэтшӧм сёян-юансьыд висьмас.
Ном кӧдзыд (кынтан) висьӧмӧн висьысьлысь вирсӧ нёнялас, лэбас дзоньвидза морт вылӧ, ёсь нырнас писькӧдас яйсӧ дай лэдзас висьӧмсӧ сылы.
Той сідзи жӧ биа висьысь мортлысь вирсӧ юӧм мысти дзоньвидза мортӧс курччас. Морт гыжъялас курччӧм инсӧ вирӧдз дай висьмас.
Сӧмын зэв этша та йылысь тӧдысьыс эм. Миян йӧз пелькӧдчӧмтӧ оз пыдди пуктыны, оз удж туйӧ лыддьыны. «Кысь нӧ пӧ эштан крестьяниныд пелькӧдчыны». Висьӧм новлӧдлысьясыд быдлаын жуӧны. Быд пельӧсӧ, костӧ, тшельӧ, ёг пытшкӧ, куйӧдӧ, няйт паськӧм костъясӧ, вурысӧ найӧ пукталӧны ассьыныс колькнысӧ (серовъяс). Эськӧ няйттӧ, ёгтӧ быд пельӧсысь кӧ пыр весалан да гудъян, тойыд, пытшыд, гутыд бырӧны, висьӧмыд озджык паськав.
Оз сӧмын висигӧн кӧв пелькӧдчыны да бырӧдны найӧс. Колӧ быдлунъя олігӧн ас гӧгӧртӧ пелька, мичаа видзны, водзвыв видзчысьны висьӧмъясысь. Дурка олысь йӧз пытшкад висьӧмыд воас кӧ, зэв ӧдйӧ ёна паськалӧ.
Воас кӧ биа висьӧм, колӧ медвойдӧр тойясӧс бырӧдны босьтчыны. Дӧрӧм-гач, став паськӧм еджыда видзны. Чужӧмаӧсь кӧ нин тойяс кӧлуйӧ — колӧ ён кунваӧн мыськавны да пуны ёна. Сэки тойясыс и серовъясыс кулӧны и дугдасны водзӧ чужӧмысь. Сы бӧрын колӧ ӧтарӧ пелька овны: дӧрӧм-гач няйтӧдз оз ков новлыны, асьтӧ пелька видзны (пывсьыны), керка пытшкӧс пелькӧдны. Пывсян бӧрын колӧ выль мыськӧм дӧрӧм-гач пасьтавны.
Пытшъяс чужӧны джодж костъясӧ, муӧсь джоджъясӧ. Найӧ пышйӧны карасинӧн киськалӧмысь.
Кынтӧм висьӧмӧн (лихорадка) висян инъясысь колӧ бырӧдны номъясӧс. Номъяс чужӧны, йывмӧны визувттӧм ваясын, прудъясын, нюръясын, бӧрӧздаясын, ва гуранъясын, мукӧддырйи весиг войтва дозъясын. Позьӧ кӧ, колӧ сэтшӧм васӧд инъяссӧ дзикӧдз косьтыны. Косьтынысӧ кӧ оз позь сэтшӧм ваяссӧ, колӧ киськавны карасинӧн, либӧ нерпӧн. Карасинысь найӧ кулӧны.
Сэсся ёна колӧ видзчысьны ном курччалӧмъясысь. Ывлаясӧд ветлӧдлігад колӧ чужӧмъястӧ тупкыны номдӧраӧн. Керкаад пырӧмысь ӧшиньястӧ колӧ дӧраӧн зэвтны (сеткаӧн).
Кытчӧ воасны колера, биа висьӧм (брюшной тиф), гырд мыт, сэтысь колӧ мырсьыны бырӧдны гутъясӧс. Гутъяс колькъяснысӧ пукталӧны куйӧдӧ, асмогасян инъясӧ (закодъясӧ), лӧкань кисьталан инъясӧ, быдсяма няйтӧ, ёг пытшкӧ. Сійӧн колӧ керка-карта гӧгӧр, ӧшинювъяс пелька видзны, весавны, тупкавны, идравны, мед гутъяс некытчӧ оз вермыны йывмӧдчыны. Колӧ корсюрӧ киськавны извесьтӧн, лыаӧн, трундаӧн. Сэсся колӧ керкаясысь бырӧдны гутъясӧс. Дзикӧдз ӧд найӧс бырӧдны он вермы. Мед найӧ сёян-юан вылӧ эз пуксьыны, колӧ ставсӧ вевттьӧмӧн пыр видзны.
Тадзи колӧ вермасьны висьӧм разӧдысь гагъяскӧд. Сӧмын оз ков вунӧдны: гутъясыд, тойясыд, пытшъясыд, лудікъясыд йывмӧны, разалӧны дурка олан инын, пемыд, гӧль йӧз костын. Сійӧн миянлы колӧ мырсьыны медвойдӧр олӧмсӧ йӧзыслысь вежны, лӧсьӧдны, кокньӧдны. Сӧмын вежӧра, мезмӧм йӧз вермасны мездысьны висьӧм разӧдысьясысь, висьӧмъясысь. Выль олӧмсӧ лӧсьӧдны, вежӧра йӧзсӧ быдтыны босьтчис Сӧвет власьт.
