ЙӦЗӦС МЕЗДМӦДӦМ ПОНДА МЕДВОДДЗА ПЕССЬЫСЬЯС

І. „Вӧля“ бӧрын.

Тайӧ важӧн нин вӧлі. Крестьянаӧс крепостнӧй правоысь мездӧм налысь олӧм эз кокньӧд: йӧз век ӧтарӧ гӧльмисны. Пикӧ воӧмыд вӧтліс крестьянаӧс пабрик-заводъясӧ уджавны. Уджавны вӧзйысьысьыд лои уна. Фабрикантъяс кутісны зэв этша мынтысьны уджалӧмсьыд, а уджӧдісны 17 часӧдз суткинас; быдторйысь рабочӧйясӧс штрапуйтісны, видзисны скӧтӧс моз. Рабочӧйяслы лои ставсӧ терпитны кусӧк нянь понда. А крестьяналӧн олӧм сыысь омӧль вӧлі. Крестьянин уджалӧ помещиклысь му, став нажӧткаыс мунӧ кӧртым дон да вот мынтӧм вылӧ.

Пикӧ воисны и крестьяна. А жалуйтчыны — некодлы. Гырысьясыс ставыс помещикъяс: судын — помещикъяс, чиновникъяс — помещикъяс, генералъяс — помещикъяс. Налӧн юрныс вӧлі сар — медозыр помещикыс.

Сьӧкыд вӧлі эз сӧмын рабочӧйлы да крестьяналы, сьӧкыд став уджалысь йӧзыслы. Сюрины йӧз, крестьяналы да рабочӧйяслы отсавны кӧсйысьяс. Найӧ пондывлісны велӧдны крестьянаӧс асьнысӧ дорйӧм понда вермасьны, найӧ мырсисны кокньӧдны крестьяналысь олӧмсӧ, велӧдны грамотаӧ, артельяс лӧсьӧдавны, висьысьясӧс бурдӧдавны. Сарлӧн правительствоыд чорыда кедзовтіс-нартитіс йӧз костад уджалысьястӧ.

„Сар сулалӧ помещикъяс да фабрикантъяс дор, — колӧ вины сарӧс. Сарӧс кӧ виам, крестьяналы да рабочӧйяслы кокниджык лоӧ“, — шуисны йӧзӧс мездмӧдӧм понда медводдза пессьысьясыд.

ІІ. Халтурин Степан.

Ӧти сэтшӧм уджалысьяс понда пессьысь вӧлі Халтурин Степан, крестьяна пӧвстысь петӧм морт. Сійӧ медасис плӧтникӧ сар дворечӧ. Мед сійӧс оз тӧдны, висьтасис йӧз нимӧн, петкӧдчис йӧй нисьӧ прӧсужӧн: быдтор вылӧ чуймаліс, быдтор йылысь юасис. Сідзнад Халтурин регыд тӧдмаліс, кӧні сар олӧ дворечас, кӧні сійӧ ӧбедайтӧ, кутшӧм вежӧсын кор овлӧ.

Халтуринлӧн ёртъясыс — Желябов, Перовская да мукӧд — вайисны сылы динамит, взорвитны сарлысь олан вежӧссӧ.

Халтурин лӧсьӧдчис взорвитны сарлысь ӧбедайтан вежӧссӧ, буретш сы весьтын улыс судтаас уджаліс ачыс да. Халтурин вӧлі медбур плӧтник, сы вӧсна сійӧс лэдзлывлісны сар олан вежӧсъясас (сэтчӧ зэв гежӧд мортӧс вӧлі лэдзӧны).

Ӧбедайтіс эськӧ сар быд лун, сӧмын вӧлі колӧ виччысьны сэтшӧм здук, кор ӧбедайтігас Халтурин уджаланінын некод бокӧвӧй морт эз вӧв.

Дыр Халтуринлы эз удайтчы нинӧм вӧчны: то сарыс сёрӧнджык ӧбедайтӧ, то уджаланінас бокӧвӧй йӧз локтасны.

Войяснас Халтурин аддзӧдчывліс Желябовкӧд площадь вылын, пемыдінын. Вежӧн мунігмоз сӧмын удитлас гусьӧник шуны: „Некыдзи эз позь! Нинӧм эз артмы“.

Кузяӧн, 1880 вося февраль 5ʼ лунӧ, Халтурин ставсӧ лӧсьӧдіс. Желябовлы паныдасигас шуис:

„Гӧтов!“

Кыдз тай зэв чорыда швачкис, динамитыд взорвитчис, став биыс дворечсьыд кусі. Зарадыс слаб вӧлӧма, сёян вежӧсыс абу жугалӧма, сӧмын джоджыс кыптыштӧма. Сар мыні. Мыніны и Халтурин Желябовкӧд: удитісны пышйыны да дзебсьыны сар шпионъясысь.

ІІІ. Сарӧс виӧм.

Халтуринлӧн ёртъяс эз бурасьны. Найӧ ӧтувтчисны „Народная Воля“ нима партияӧ. Партияас юрнуӧдысьыс вӧлі Желябов. Найӧ лӧсьӧдчисны сартӧ вины дворечсьыс петігӧн.

Народовольцы лӧсьӧдісны сар бӧрся кыйӧдысьясӧс. 1881 вося тӧвнас двореч дор площадь вылын унаысь позьӧ вӧлі аддзывны зэв пӧрысь старукаӧс, яблӧгӧн тӧргуйтысьӧс. Видзӧднысӧ сійӧ вӧлі сэтшӧм нин пӧрысь, полан быд тӧв нырысь пӧрӧмысь. Мунігас ӧтторъя сувтлӧ, ружтӧ, сьӧкыда ышлолалӧ. Площадь вомӧн вуджигӧн ачыс унаысь-унаысь видзӧдлӧ дворечысь петанінӧ, оз-ӧ сулав сэні сарлӧн каретаыс, оз-ӧ мӧд сар кытчӧ нибудь.

Площадь ылыс пельӧсас локтӧ извозчик. Видзӧдӧмӧн муртса на деревняысь воӧма, регыд на извозчикалӧ: ӧдва-ӧдва ӧшйӧ кӧзла вылас, вӧжжиясыс ӧшйӧмаӧсь, да и вӧлыс ас кодьыс: пельяссӧ ӧшӧдӧма, кокъяссӧ паськӧдӧма. Сулалӧ извозчик, вӧлыс вугралӧ, ачыс тшӧтш быттьӧ вугралӧ, медалысьӧс виччысьӧ, корсюрӧ дворечысь петанінӧ видзӧдлӧ.

Мукӧддырйи локтас сы дінӧ городӧвӧй, горӧдас: „Тані оз позь сулавны“. Сэки пырысь-пыр жӧ локтас площадь вылӧ папирос вузавлысь — збой зон, пондас сёрнитӧдны городӧвӧйӧс, ачыс дворечысь петанінӧ видзӧдлӧ.

Ставныс найӧ — старука и, извозчик и, папирос вузавлысь и, вӧліны народовольцы, сар бӧрся кыйӧдысьяс. Дыр найӧ кыйӧдісны, кузяӧн тӧдмалісны, кор мунӧ сар парад вылӧ, кор ветлӧ гуляйтны.

Народовольцы шуисны сарӧс вины март 1 лунӧ, кор сар кутас мунны Садовӧй улича кузя. Улича вылас сувтӧдалісны бомба шыблалысьясӧс. Сарыд муніс мӧд уличаӧд. Перовская удитіс висьтавны бомба шыблалысьясыдлы да, найӧ ӧдйӧнджык котӧртісны сар мунанінас.

Сар кареталы паныд уськӧдчис ӧти бомба шыблалысь, шыбитіс бомбасӧ. Сарлӧн каретаыс пусь-пасьмуні, сарыс ловъя коли. Шыбитысьсӧ пырысь-пыр жӧ кутісны.

Уськӧдчис мӧд революционер, шыбитіс мӧд бомба. Сар кувмӧныс ранитчис. Кулі и бомба шыбитысьыс.

Регыдӧн сарлӧн шпионъясыс арестуйтісны Желябовӧс, Перовскаяӧс, мукӧд революционеръясӧс и, ставнысӧ ӧшӧдісны йӧз син водзын.

Виӧм сар пыдди кутіс саравны пиыс, Ӧльӧксан ІІІ.

Крестьяналы да рабочӧйяслы кокньӧд эз ло.

ІV. Мездлун перйысьяс.

Коли квайт во. Том студент — Александр Ильич Ульянов, Желябов моз, думыштіс вины выль сарӧс. Сӧмын сарӧс вины эз сюр, сійӧс асьсӧ кутісны, пуксьӧдісны тюрмаӧ да судитісны ӧшӧдны.

Александр Ильич Питерад (ӧні Ленинград) локтіс Волгавывса Симбирск нима карсянь. Симбирскас сылӧн вӧліны мам, вокъяс да чойяс.

Воис Симбирскӧ юӧр: „Александр Ильичӧс пуксьӧдӧмаӧсь тюрмаӧ. Кӧсйӧны ӧшӧдны“. Ульяновлӧн мамыс ӧдйӧнджык муніс Питерӧ. Сӧмын эз вермы дорйыны писӧ, Александр Ильичӧс ӧшӧдісны.

Александр Ильич вӧлі ыджыдджык вок Владимир Ильич Ульянов-Ленинлӧн.

Ленинлы сэки вӧлі 17 арӧс. Аддзӧ сійӧ мамыслысь шогсьӧмсӧ. Гӧгӧрвоӧ и воксӧ: йӧзлы мездлун перйӧм кузя позьӧ смерть вылӧ мунны.

Сӧмын колантор-ӧ вӧчис вокыс? Веськыд туйӧд-ӧ муніс? Абу ӧти сар сайын ӧд: виан ӧти сарӧс, сы местаӧ мӧдӧс пуксьӧдасны озыръяс. Колӧ рабочӧйяслӧн да крестьяналӧн мырддьыны пабрик-заводас кӧзяинъясыслысь, видз-му — помещикъяслысь. Сэки вӧлисти уджалысь йӧзлы лӧсьыд лоӧ.

Во-мӧд бӧрын Владимир Ульянов муніс Питерӧ. Сэні регыд аддзис ас мозыс думайтысь ёртъясӧс.

Но сэтшӧм ёртъясыс, кыдзи колӧ тайӧ удж вылӧ босьтчыны гӧгӧрвоысьясыс, вӧліны зэв этшаӧсь. А сэтшӧм рабочӧйыс вӧлі сӧмын морт-мӧд. Владимир Ильич эз шогсьы. Ёртъясыскӧд велӧдіс рабочӧйясӧс, кыдзи колӧ вермасьны врагъясыскӧд, медым бурджык олӧм перйыны.

Найӧ велӧдісны, кыдзи колӧ висьтавлыны правдасӧ гӧгӧрвотӧм пемыд йӧзлы; кыдзи колӧ вермасьны ӧтвылысь, уджсӧ помавтӧдз эновтчывтӧг.

Тадзи пондіс уджавны гуся „Рабочӧйясӧс мездӧм кузя вермасян союз“. Владимир Ильичлы сэки вӧлі 23 арӧс на сӧмын, а ёртъясыс сетісны сылы ним „старик“, сійӧ вӧлі медвежӧра да, медуна ставныс дорысь тӧдіс да.