РОЧ КРЕСТЬЯНАЛӦН БУНТЪЯС
Важӧн став муыс, ваыс, вӧрыс и крестьянаыс вӧліны помещикъяслӧн. Помещикъяс крестьянаӧс уджӧдісны, нӧйтісны, виисны, вузавлісны, вежлалісны вӧвъяскӧд, понъяскӧд. Крестьянинӧс вузалӧны вӧлі 25 шайтысь; вӧв вылӧ либӧ пон вылӧ сетӧны 3 сюрс шайтӧдз. Мортыд пон дорысь донтӧмджык вӧлі.
300 во сайын крестьяна терпенньӧысь кутісны петны, пондісны мӧвпавны олӧм кокньӧдӧм йылысь.
Медводдза ыджыд ӧтувъя бунт кыпӧдліс Стенька Разин. Крестьяналӧн вӧлі ӧти дум: ӧдйӧнджыка мездысьны помещикъяс улысь. Стенька Разин дінӧ чукӧртчисны крестьяна, пышъялісны помещикъяс ордсьыныс да. Налы паныд ыстісны войска, синісны кыпӧдчӧм крестьянаӧс. Стенька Разинӧс, ёна мучитӧм бӧрын, виисны Мӧскуаын, весиг нимсӧ ёрисны вичкосянь.
Мӧд зэв ыджыд бунт кыптыліс 160 кымын во сайын. Сэки помещикъяс вывті нин ёна вӧлі нартитӧны крестьянаӧс: быд вежонын 6 лунсӧ вӧлі лоӧ помещиклы уджавны, ассьыс видз-мусӧ уджавны сӧмын вӧскресенньӧ кольӧ.
Бунтсӧ кыпӧдысьыс вӧлі Емельян Пугачёв. Сійӧ, Разин моз, чукӧртіс крестьянаӧс, Уралысь пабрик-заводса уджалысьясӧс, босьталіс сэтысь пушкаяс, мӧдӧдчис Мӧскуа босьтны. Мунігмозныс бунтуйтчысьяс на шӧрӧ-водзӧ веськалӧм помещикъяссӧ ӧшлісны, виалісны.
Пугачёв чайтіс, помещикъясӧс кӧ пӧ бырӧдам, саркӧд лоӧ лӧсьыд олӧм.
Сэки крестьяна сӧмын помещикъясӧс мыжалісны, эз гӧгӧрвоны на мыжавны сэкся оласногсӧ. Эз тӧдны на крестьяна, мый вӧсна помещикъяс — господаяс, крестьяна — рабъяс. Крестьяна сэки оз на вӧлі тӧдны, кыдзи колӧ выль оласногсӧ лӧсьӧдны.
Крестьянаӧс сарлӧн велӧдӧм войскаыд регыд вермисны. Уна вир кисьтісны крестьяналысь. Пугачёвӧс виисны Мӧскуаын.
Сы бӧрын ӧтилаын да мӧдлаын роч крестьяна пыр бунтуйтчисны сё во чӧж.
Помещикъяс сыысь чорыда найӧс ланьтӧдалісны. Крестьянаӧс дорйысь некод эз вӧв, законъяс эз вӧв налы гижӧма.
Крестьяна бунтъяс паськалӧмысь повзьӧм понда 1861 воын Ӧльӧксан сарлы лои сетны крестьяналы „вӧля“, крестьянаӧс „мездыны“.
Збыль-ӧ мездмисны крестьяна? Кыдзи найӧс мездісны? Мый сетісны?
Став медбур муыс коли помещикъяслы. Крестьяналы сетісны медомӧль видз-мусӧ муртса тшыглы кулӧмысь. Мед нин эськӧ этша да омӧль, да ӧд и сійӧ ыджыд дон вылӧ. Быд му пластысь мынтӧдісны крестьянаӧс помещикъяслы. „Мездмисны“ эськӧ крестьяна помещикъясысь, да сӧмын мездмӧмсьыс корысьясӧ воисны.
Унаӧн эновталісны мунысӧ, муналісны каръясӧ удж корсьны. Мукӧд тшыг нисьӧ пӧт мырсисны гожӧмъяснас видз-му пласт выланыс, тӧвнас бокӧ жӧ удж корсьны ветлывлісны. Сӧмын кодсюрӧ вермисны ньӧбавны либӧ кӧртмавны помещикъяслысь мусӧ.
Татшӧм „свободаыс“ бара жӧ сӧмын помещикъяслы пӧльза вайис. Буретш роч помещикъяс кутісны заграницаӧ унджык вузӧс вузавны, содісны пабрик-заводъяс, ковмисны ичӧт дон вылӧ уджалысьяс. Видз-мутӧм крестьянаыд да этша видз-муаыд налы зэв лӧсялісны. Помещикъяслы да фабрикантъяслы ковмис и озырджык крестьяна: налысь видз-му мед вермӧны кӧртмавны да тӧвар ньӧбавны. 1861 вося „освобожденньӧыд“ выль ног, мӧд ног крестьянаӧс топӧдіс, пӧльза лои бара жӧ сӧмын озырлы — дворяналы. Сӧмын крестьяниныс дыр эз казяв выль лэчкӧ ассьыс шедӧмсӧ.
На пыдди гӧгӧрвоисны гырысь школаын велӧдчысь том йӧз. Медзбой сьӧлӧмаясыс, веськыдъясыс, босьтчисны мездыны крестьянаӧс. Унаӧн пасьтасялісны крестьянаӧн, муналісны деревняясӧ крестьяналысь синъяснысӧ восьтавны, индавны мыжаяссӧ, кыпӧдны ставнысӧ бунт вылӧ. Сӧмын немтор эз артмы. Крестьяна эз отсавны налы.
Сарлӧн правительство медбур том велӧдчӧм йӧзтӧ уськӧдчис кутавны да чирсны. Судиталісны тюрмаясӧ, ысталісны катаргаясӧ, ӧшлісны.
Сэки революционнӧй том йӧзыс пондісны мӧд ног вермасьны: босьтчисны оружйӧясӧ, кӧсйисны йӧзлы мездмӧм шедӧдны гырысь чиновникъясӧс виалӧмӧн.
Найӧ вӧлі чайтӧны, сар правительствоыд пӧ повзяс да оласногсӧ вежас. Шуисны тшӧтш вины помещикъяслысь да капиталистъяслысь юрнысӧ — сарӧс. Вины сійӧс босьтчис Желябов, крестьянин пи.
1881 воӧ март 1 лунӧ сарӧс виисны. Сӧмын сійӧ кулӧм бӧрын эз вежсьы крестьяналӧн олӧм, важ ног став олӧмыс коли.
Сэкся том йӧзлӧн сар правительствокӧд вермасьӧм петкӧдліс — оз вӧлӧм позь вермасьны ӧтка мортъясӧс виӧмӧн. Колӧ вӧлӧм вужнас став омӧль оласногсӧ путкыльтны.
Желябовӧс ёртъясыскӧд выль сар ӧшӧдіс. Крестьянасянь отсӧг бара эз ло.
Уна во на лои крестьяналы сьӧкыд олӧмнысӧ кыскыны. Сӧмын 1917 вося октябрын гӧгӧрвоисны ӧружйӧа киӧн, рабочӧйяс отсалӧмӧн, мырддьыны помещиклысь видз-му.
