ЕДЖЫДЪЯС МЫШКЫН
Мӧс видзысьлы отсасьысьын.
Ключарев Петя мамлы овны вӧлі зэв сьӧкыд. Сійӧ куим челядя дӧва, висьӧ. Мед эськӧ тшыглы эз кувны, сійӧ гожӧмнас вӧлі уджалӧ поплы куим шайтӧн тӧлысь, а арсяньыс бокас мешӧк ӧшӧдас да корӧ кристос нимӧн. Петяӧс, дас кык арӧс тырӧм бӧрын, индісны мӧс видзысьлы отсасьысьӧ, — мед пӧ ачыс ас йывсьыс мӧвпалас, кад нин...
Абу кокни мӧс видзысьлы отсасьысяд, — сы вылын весиг и мӧс видзысьыд натшальство.
Лои 1917 во, гымыштіс революция. Петяӧс сійӧ ёнасӧ эз вӧрзьӧд. Сійӧ омӧля велӧдчӧмнад да газетъястӧ аддзывтӧгыд оз вӧлі тӧд, мый кӧні вӧчсьӧ.
Арнас, скӧтӧс йӧрталӧм бӧрын, Петяӧс чӧвтісны: сиктын сідз нин тшыгъялӧны вӧлі, а сэтчӧ нӧшта лишка сёйысь. Петя локтіс тыртӧм керкаас, — мамыс эз нин вӧв ловъя. Поп ордын слугаын олысь чойыс Ӧгаш гусьӧник ваяліс сылы поп пызан вылысь сёян пыдӧсъяссӧ.
Ыджыд лунӧдз, 1919ʼ воын сиктӧ воис продотрад — сё кымын гӧрдармееч. Командирыс тшӧктіс найӧс шойччынысӧ пырны гӧльджык керкаясӧ.
— Мед кулакъяскӧд эз вӧв некутшӧм йитӧд!..
Петя керкаӧ пырисны кымынкӧ гӧрдармееч, взводнӧй Зотовкӧд.
Зотов, мӧскуаса рабочӧй, ён морт, пыр и йитчис Петякӧд. Сійӧ быдлаын вӧвлӧма, унатор кужӧ висьтавлыны. 1917 воын вӧлӧма австрияса фронт вылын; революция бӧрын медводз сувтіс войналы паныд. Фронт вывсянь локтіс фабрикас, бӧрйисны фабзавкомса шленӧ. Кор ковмис сиктъясӧ ыстыны отрадъясӧс, сійӧ медводз чукӧстчис мунны.
Лунъяснас Петя ордын олысьясыс продкомиссаркӧд ветлісны сиктъясті — нянь чукӧртісны, рытъяснас асьныс пуисны ужын, а ужын бӧрас рыт сёрӧдз муніс сёрни революция йылысь, фабрика олӧм йылысь, еджыдъяс йылысь.
— Ми налы петкӧдлам, — скӧралӧ Зотов, — мед сӧмын матыстчыласны-а. Кӧсйӧны бӧр босьтны фабрикъяс да видз-му — тырмас!.. Мый уджалысь йӧзыд босьтісны, бӧртӧ оз нин сетны, — мый дыра тайӧс виччысисны.
Петя шынельӧ пасьтасьӧм рабочӧйяслысь кывзігӧн ачыс кутіс гӧгӧрвоны, кутшӧм ыджыд вежсьӧм лои. Мыйлакӧ ӧд кулакъясыд да купечьясыд большевикъяс вылад лӧгалӧны.
Зотовлӧн гӧрдармеечьяскӧд локтӧмсянь Петялӧн керкаыс ловзис. Быд рыт вӧлі сэтчӧ чукӧртчӧны мужикъяс да том йӧз кывзыны Зотовлысь висьтавлӧмсӧ. Зотов вӧлі ёна кужӧ сёрнитны.
— Босьтам тіянлысь помещиктӧ, — висьталӧ Зотов. — Ті сылысь мусӧ босьтід?
— Босьтім, — вочавидзӧны мужикъяс.
— Кӧлуйсӧ, скӧтсӧ босьтід жӧ?.. Кӧні ӧні помещикыд?
— Кӧні? Еджыдъяс дінын, кӧн нӧ сэсся найӧ...
— Еджыдъясыд кӧ тіян помещикыдкӧд бӧр татчӧ воасны, — тіянӧс юрсиӧдыд малыштасны помещикыдлысь эмбурсӧ да видз-мусӧ босьтӧмысь.
— Дерт, малыштасны... Сӧмын гӧн паныдыс...
— Сідзкӧ, мыйла еджыдъясыс локтӧны, кыдзи ті чайтад?
— Тӧдӧмысь мыйла. Ассьыныс эмбурсӧ мырддьыны.
— Ті нӧ косясьтӧг и сетад налы?
— Выныд кӧ оз тырмы, быть ӧд лоӧ сетны.
— Аттӧ, дивӧяс ті. Сӧвет власьтыс нӧ мый вылӧ? Сійӧ ӧд сы вылӧ и эм, мед эськӧ бырӧдны капиталистъясӧс да помещикъясӧс, мездыны тіянӧс наысь. Тайӧ ӧд зэв ыджыд вын: выныс сійӧ ми — рабочӧйяс да крестьяналӧн Гӧрд армия...
Кутіс матыстчыны тулыслань. Петя воддза воясын моз жӧ лӧсьӧдчис медасьны мӧсъяс видзны.
— Дугды скӧтнад ноксьыны, — шуис Зотов. — Ӧні кадыс абу сэтшӧм, дай тэныд колӧ ас йывсьыд мӧвпыштлыны. Вай лок миян отрадӧ. Лыйсьыны тэнӧ велӧдам, тэ сюсь — он ло лишка сӧвет власьтлы.
Петя недыр мысти кӧсйысис.
Еджыдъяс.
Тулыснас кывсьыны кутіс, быттьӧкӧ еджыдъяс матысмӧны; Деникин пӧ локтӧ ыджыд войскаӧн.
— Регыд большевикъясыдлы лоӧ пом, — вашкӧдчӧны кулакъяс.
Сиктыс юксис кык пельӧ: ӧтиыс — гӧля олысьяс продотрад бердӧ; мӧдыс — озырджыкъяс да кулакъяс зэв озыра олысь Кудрин бердӧ.
Продотрадӧс тшӧктісны регыдджык нуны сиктъясысь чукӧртӧм няньсӧ губерняувса карӧ. Нуан няньсӧ видзны индісны Зотовлысь взводсӧ. Петя медводдзаысь на ас нэмнас петіс сиктысь.
Тулаын кывлісны, Мамонтовлӧн пӧ корпусыс орӧдіс фронтсӧ гӧрдъяслысь. Еджыд генерал Мамонтов вӧлі мунӧ Воронеж, Козлов, Елец каръяс вылӧ. Зотов гӧгӧрвоис: еджыдъяс кӧ оз кежны бокӧ либӧ оз кӧ найӧс водзӧ мунӧмсьыс сувтӧдны, сэки найӧ мунны кутасны Березник сиктӧд, кытӧн вӧлі сулалӧ кольӧм продотрадыс.
— Сюрасны миян ёртъясным налы, — шога шуис сійӧ. — Мыйла нӧ комиссарыс менсьым взводсӧ мӧдӧдіс? Эськӧ налы вель ёна позис отсавны.
Губерняувса карӧ няньсӧ сдайтӧм бӧрын Зотов ветліс военкоматӧ. Сэні сылы висьталісны, продотрадыдлы пӧ юӧртім нин еджыдъяс локтӧм йывсьыд, оз пӧ суны сійӧс. Сэн жӧ Зотовлы висьталісны, мед сійӧ аслас взводыскӧд оз мун отрадас, а мунас пехотаса полкӧс тыртны, кодӧс недыр мысти ыстӧны фронт вылӧ Деникинлы паныд.
— Мый нӧ, полкӧ кӧ и — полкӧ, — кӧсйысис Зотов. — Петя, лӧсьӧдчы еджыдъясӧс нӧйтны мунны.
Медыджыд выныс Мамонтов корпуслӧн Березник сиктсянь муніс дас верст сайӧд, сӧмын ӧти полк кежис сэтчӧ шойччыны да узьны. Гӧль крестьяна, Зотовлӧн тӧдсаясыс да пышйисны вӧрӧ, мед оз сюрны еджыдъяс ки улӧ. Кулакъяс да Кудрин полк локтігад кутісны звӧнитны да петісны паныд нянь-солӧн да енъясӧн. Кудрин ачыс нуис еджыд ки чышкӧд вылын нянь-совсӧ да полккӧд паныдасигӧн синвасӧ чышкигтырйи нимкодя висьталіс вель кузь реч.
Фронт вылӧ!
Полкӧ воӧм бӧрын, Зотовлысь взводсӧ пӧртісны разведчикъяс командаӧ.
— Йӧзыс збойӧсь, — шуис комполка. — Сэтчӧ налы медся бур.
Регыд кывсис, полк пӧ недыр мысти мунас фронт вылӧ Деникинлы паныд. Полкын мунтӧдзыс чорыда велӧдчисны. Ветлывлісны лыйсьыны, ыставлісны дозоръяс, караулъяс, мед эськӧ бой вылас гӧрдармеечьяс кужисны асьнысӧ нуӧдны.
Сёяныс вӧлі сетсьӧ фронт вылын моз жӧ, сэні — велӧданінас 12 час кежлӧ сэтчӧ вӧлі воӧны походнӧй кухняяс. Гӧрдармеечьяс рачьясӧн сувтӧны ӧчередӧ да босьтӧны ассьыныс шыд пайсӧ — кык вылӧ ӧти рач. Зотов командалы, найӧ ставныс вӧлісны рабочӧйяс да, вӧлі тырмӧ сёяныд, а крестьяна пытшсьыд петӧм боецъясыдлы фунт няньыд вӧлі оз тырмы.
— Мунам фронт вылӧ, вӧтлам еджыдъясӧс, сэки пыр жӧ куим фунтӧн кутасны сетавны, — шмонитӧны Зотовлӧн ёртъясыс.
Зотов ӧні разведчикъяс командаын натшальник — ветлӧ зумыштчӧмӧн. Кӧть и сійӧ оз пов вӧлі аслас ыджыд уджысь, сӧмын колӧ вӧлі ёнджыка мӧвпыштлыны сы йылысь. Сыкӧд пыр ӧтлаын ветлӧдлӧ Петя, ӧні гӧрдармееч Петр Ключарев.
Шынельнад сійӧ вӧлі кажитчӧ арлыд сертиыс ыджыдджыкӧн. Лыйсьыны велӧдчигӧн сійӧ асьсӧ петкӧдліс зэв бура, быдлаӧ велӧдчыны вӧлі сяммӧ, вежон мысти вӧлі оз нин торъяв мукӧд гӧрдармеечьяссьыс. Весиг сёрнитнысӧ кутіс кызджык гӧлӧсӧн.
Велӧдчӧмъяс бӧрын недыр шойччӧдыштас вӧлі ассьыс разведчикъяссӧ Зотов да чукӧртас ас гӧгӧрыс, — ӧтвылысь вӧлі тӧдмалӧны разведка нуӧдан ногсӧ.
— Ӧні разведкаад уджавны кокни, — висьтавлӧ сійӧ, — абу Германиякӧд воюйтӧм дырся кодьыд. Сэки вӧлі найӧ окопъяс вомӧныд он нин вудж: сутугаяс вомӧныд он чеччышт. Мукӧддырйиыс вӧлі зэв нин матӧдз волан, кылан налысь сёрнисӧ, сӧмын сёрниыс налӧн мӧд да, нинӧм он гӧгӧрво. Ӧні мед сӧмын вӧлі повтӧмлун да сям. Сямыд кӧ эм, сэки кӧть луннас ветлӧдлы еджыдъяс пӧвсттіыд, некод тэнӧ оз тӧд.
— Босьтам татшӧмтор, — велӧдӧ Зотов. — Сулалам ми позиция вылын еджыдъяслы паныд. Сутугаыд (загражденньӧыд) налӧн ни миян абу. Миянлы колӧ тӧдны, кутшӧм выныс еджыдъяслӧн миян полклы паныд, оз-ӧ виччысьны найӧ отсӧг, кутшӧма мӧвпалӧны салдатъясыс, мый кӧсйӧны еджыдъяс вӧчны, да этшатор мый нӧ колӧ тӧдмавны... Мӧдӧдӧны миянӧс ставсӧ тайӧс тӧдмавны. Уна йӧз сы вылӧ оз ков: уна йӧзнад еджыдъясыд миянӧс регыдджык казяласны. Босьта ме аскӧд ӧти мортӧс, воча кытшов, мед мӧд боксянь петны еджыдъяс дінӧ, пасьтала крестьяна паськӧм, ёртӧй сідз жӧ, нӧшта бокъясӧ мешӧк ӧшӧдам да и водзӧ... Коді ме сэтшӧмыс? Мыйла ветла — вай, висьтав.
— Водзӧ, ми тадзикӧн пырим еджыдъяс мышкӧ... сёрнитыштім кодкӧд позьӧ сиктын, обозын ветлысьяслысь юасям. Кужӧмӧн быдторсӧ позьӧ тӧдмавны. Обозад ветлысьясыд озджык кужны соссьыны, быдторсӧ больгӧны, дай найӧ штабъяссяньныс матынджык. Сэсся ӧд кодъяс найӧ? Крестьяна — унджыксӧ мырдӧн мобилизуйтӧмаӧсь. Мыйла найӧ кутасны миянкӧд воюйтны? Мырдӧн тшӧктӧны, сы вӧсна еджыдъяс йылысь бура тӧдысь салдатсӧ позьӧ тшӧктыны ставсӧ висьтавлыны.
Гӧрдармеечьяс, медся нин Петыр Ключарев, пельсӧ пошкӧдӧмӧн кывзісны.
Велӧдчӧм эз зэв дыр мун. Аръявылыс фронт вылын сьӧктіс. Деникинлӧн армияыс босьтіс Курск, матыстчӧ нин вӧлі Орёл бердӧ. Октябр 28ʼ лунӧ локтіс приказ петны фронт вылӧ. Войнас, сьӧд зэр улын пуксялім поездъясӧ. Разведчикъясӧс пуксьӧдісны первойя эшелонас, мед эськӧ воӧм бӧрас пыр жӧ босьтчыны уджӧ.
Туласянь Орёлӧдз мунны лои ӧти сутки. Карас эшелонсӧ эз сувтӧдны, ыстісны 20 верст лунвывлань. Октябр 30-ӧд лунӧ 1-ӧд батальон разведчикъяс командакӧд петіс позиция вылӧ. Петя медводз на аддзис фронтвывса олӧмсӧ, сӧмын эз повзьы, — гӧгӧр ӧд вӧлісны ас йӧз, сійӧ жӧ командиръяс, гӧрдармеечьяс, сійӧ жӧ сёрнияс, шмонитӧмъяс, быттьӧ ставыс сідзи и колӧ.
— Велӧдчигад вӧлі лёкджык, — гӧгӧр видзӧдӧмӧн мӧвпалӧ Петя.
Туласа полк вежис позиция вылысь орёлса сӧветскӧй полкӧс. Места вылӧ воӧм бӧрын разведчикъяс кутісны тӧдмасьны позицияӧн, чукӧртны еджыдъяс йылысь юӧръяс, тӧдмалісны местасӧ. Еджыдъяс вӧлі оз на тыдавны. Миян часьтъясыс ӧдйӧ бӧрыньтчисны да, еджыдъясыд воштісны найӧс син водзсьыс.
Воис штаб. Зотовӧс пыр жӧ корисны командир дінӧ.
— Со мый, — пырӧмӧн тшӧтш шуис Зотовлы командир, — миянлы колӧ тӧдмавны, кутшӧм еджыд часьтъяс сулалӧны миянлы паныд, ыджыд-ӧ войскаыс, кутшӧм мӧвпалӧмыс налӧн, уна-ӧ офицерыс, эмӧсь абу салдатъяс пӧвстын мобилизуйтӧмъяс, кытысьӧсь найӧ... Миянлы воӧм юӧръяс серти найӧ татӧні...
Командир кутіс чуньсӧ новлӧдлыны карта кузя.
— Со тані... Вермас лоны и эстӧнджык.
Зотовлӧн синъясыс дугдывтӧг видзӧдӧны командир чунь бӧрся. Гӧгӧрвоис.
— Позьӧ мунны?
— Позьӧ... Сӧмын кодӧс ыстан?
— Ачым муна, командир ёрт.
— Сідзкӧ бура ветлыны.
— Петя, лӧсьӧдчы, — локтӧм бӧрас шуис Зотов, — мунам еджыдъясӧс тӧдмавны.
Петя нимкодьысла весиг горӧдіс.
— Кор нӧ?
— Пемдыштас дай мунам. Мый виччысьнысӧ?
— Мый нӧ сьӧрысь босьтам?
— Мый? Винтовкатӧ да сукар неуна.
Разведкаӧ.
Пемдігас Зотов да Петя петісны туйӧ. Кӧдзыд, неуна лымъялыштӧ. Зотов да Петя мӧдӧдчисны тэрмасьтӧг.
Куим час мысти кымын разведчикъяс матыстчисны вель ыджыд сикт дорӧ. Пырисны йӧръясӧд. Дорын сулалысь важиник керка ӧшиньӧ Зотов таркӧдыштіс. Воча некод эз шыась. Кык-куим минут мысти Зотов ёнджыка таркнитіс. Ӧшиньӧ ляскысис кодлӧнкӧ тошка чужӧм.
— Коді сэні?
— Восьты, дед, асланым, — винтовкасӧ сайӧдӧмӧн ньӧжйӧник шуис Зотов. — Асланым... Лэдзлы шонтысьыштны...
Ӧшинь сайын мыйкӧ дыр броткӧдчисны, сэсся:
— Пырӧй но!..
Разведчикъяс пырисны.
— Эн биась, — шуис Зотов, лампаӧ биасьны кӧсйӧмсӧ дедӧлысь казяліс да. — Куритчам, шонтысьыштчам — дай водзӧ.
Зотов чигарка гартыштіс.
— Кодъяскӧ волісны?
— Мунлісны ӧнтай асывнас, — лӧня шуис дедӧыд, тӧдіс кутшӧм йӧз сы водзын да. — Сиктас эз сувтлыны...
— Кыдз тэ чайтан, кӧнӧсь ӧні найӧ?
— Колӧ чайтны Свиридов сиктын... Сэні налӧн гырысьясыс... Тӧрыт племяш менам ветліс сэтчӧ да, сэні пӧ помтӧм йӧзыс.
— Кодъясджык медсясӧ, офицеръяс кӧнкӧ?
— Быдсямаыс... Офицеръяс и салдатъяс, — ӧвтыштіс кинас дедӧ да содтіс: — Мый нӧ тіян, винтыд разьсис ӧмӧй? Лётъялӧ?
— Оз лётъяв, дедӧ, сідзи колӧ... Абу на ставсӧ лӧсьӧдӧма, сы вӧсна оз на позь тэрмасьны. Уралын на косясьӧны. Сэтысь кызсӧ весаласны, да и татчӧ судзсясны.
— Судзсясны, судзсясны... Чукӧртчигкостіыд тіянӧс ставнытӧ нӧйтасны.
— Висьтав, дедӧ, кыдзи Свиридов сиктас муннысӧ, мед эськӧ найӧ киӧ эн сюр?
— Зэв позьӧ. Сэтчӧдз верст кӧкъямыс лоӧ. Ме инӧ йӧр сайӧдз тіянӧс петкӧда да инда туйсӧ... Сӧмын ті вӧтлӧй найӧс, ен могысьӧн, энӧ кольӧй миянӧс татчӧ.
Дедӧ пасьталіс дукӧса пась да петіс Зотовкӧд да Петякӧд керкаысь. Йӧръяс сайын сійӧ индіс сиктӧ мунан туйсӧ, нӧшта тшӧктіс регыдджык вӧтлыны еджыдъясӧс да содтіс:
— Шуйгавывса коймӧд керкаас эм ас морт, сы ордӧ веськыда и пырӧй: Яковӧн шуӧны. Сідзи и висьтав: Обросим дедсянь пӧ.
Кадыс вӧлі вой шӧр бӧр нин. Кӧть и сёр нин вӧлі, Свиридовын унаӧн на биаӧсь вӧлісны. Карта сайясті ньӧжйӧник мунісны старикӧн индӧм коймӧд керкаӧдз. Зотов гусьӧник кыссис ӧшинь дорас да видзӧдліс: керкаас битӧм.
— Аттӧ сё морӧ олӧм, — ёрччыштіс Зотов. — Мыйла нӧ ме дедӧ ордас шынель пыддиыс эг пасьтав дукӧс!
Сійӧ колис Петяӧс виччысьны лэбулас, ачыс ньӧжйӧник таркнитіс ӧшиньӧ.
— Коді сэні? — юаліс сибдӧм гӧлӧс.
— Восьты, Яков.
Ӧдзӧс сайын кыліс зуркӧдчӧм, сэсся ӧдзӧсӧд гусьӧник видзӧдліс крестьянин.
— Коді сэні? Мый тіянлы колӧ?
— Ме Обросим дедсянь... Эм кодкӧ тэ ордын?
— Войнас вӧлісны. Кык час сайын сӧмын на мунісны.
— Сідзкӧ и пырны позьӧ. Миянлы сӧмын неуна сёрнитыштны.
— Позьӧ, пырӧй.
Пырисны кималасӧн.
— Кыдзи мый тіян тані? Еджыдъясыс кӧнӧсь?
— Кӧнӧсь? Луннас таті помтӧг мунісны... Кык час сайын на ме ордысь мунісны артиллеристъяс.
— Нӧшта унаӧн на колисны?
— Колисны на... Сӧмын ог тӧд, уна-ӧ, — оз сёрнитны.
— Кыдзи эськӧ тӧдмавны со сійӧс?
— Ме бара ог тӧд. Ме сӧмын тэныд висьталігад дзуга. Найӧ мыйкӧ ме вылӧ пыр и кутісны бугжыльнас видзӧдны, тыдалӧ, кодкӧ ме йылысь налы вашнитӧма. Сы вӧсна луннад огджык налы ме петкӧдчыв... Гашкӧ ӧти инвалидӧс татчӧ корлам? Сійӧ асланым...
— Кор сідзкӧ...
Крестьянин муніс. Зотов корис керкаас Петяӧс...
— Артмас, тыдалӧ, мыйкӧ, — вашнитіс Зотов.
Крестьянин бӧр воис синпӧла мужиккӧд.
— Со мый, Микит Сергеевич, тайӧ ёртыс кӧсйӧ тӧдмасьны, мый тані вӧчсьӧ.
Инвалид гыжйыштчис.
— Ставныд со ті ӧні ёртъяс, а сёрнитны кӧ кутан тіянкӧд — регыд кыскасны комендант дінӧ. Тэ абу провокаторъяс пӧвстысь? — веськыда юаліс сійӧ Зотовлы синмас видзӧдӧмӧн.
— Мый нӧ тэ, йӧймин али мый? — дӧзмис Зотов.
— Ладнӧ, ладнӧ. Ӧтчыд ӧд кувлынытӧ, — шпыньмуні синпӧлаыд. — Сідз, вокӧ, войдӧрлунсянь нин кутісны татчӧ локтавны. Мыйӧн тіян мунісны, найӧ — бӧрсяньыс жӧ. Медводз казакъяс. Найӧ ой-ой кутшӧм чорыдӧсь — он небось сёрнит... Ме эськӧ кӧсйи неуна юасьыштны да, ӧти тай чорыда и сӧтӧбтіс меным мышку кузя нагайкаӧн. Ӧніӧдз на доймӧ... Кутшӧм нин сэки сёрнитӧм, кӧть ме и ӧти синма, мӧдсӧ немеч перйис, овнытӧ ӧд век на окота... Сэсся локтіс кык полк пехота — дзонь лун жӧдзисны. Сэсся кутшӧмкӧ зык налӧн вӧлі — салдатъясыс, тыдалӧ, дӧзмӧмаӧсь. Штаб дінас вайисны 30 салдатӧс да кулисны — нӧйтісны. Рытнас кыкнан полкыс муні. Артиллерия налӧн вӧлі 20 пушка — кывзы да сюркняв пель саяд. Ӧти батарея веськыда менам гумла вылын сулаліс. Налысь эськӧ нинӧм жӧ он вермы ёнджыкасӧ кывлыны, сӧмын верми тӧдмавны: Орёл нин пӧ босьтӧмаӧсь, сэсся веськыда мӧдӧны Мӧскуалань. Тулатӧ пӧ миянлы босьтны веськодь, а Мӧскуаад пӧ лоӧ мытшасьлыны... Тадзи найӧ мӧвпалӧны.
— Пехотаыс кыдзи сёрнитӧ? — юаліс Зотов.
— Пехотаыд пехота и эм... Пыр и тыдалӧ, ми вок кодьыс сэні зэв уна. Сӧмын офицеръясыд!.. Нагайкаыс налӧн зэв вылын. Нагайканас и командуйтӧны... Ме лунтыр видзӧді на вылӧ. Дерт, мырдӧнтӧ кӧ эз тшӧктыны — эз найӧ воюйтны. Нӧшта со мый... Главнӧй штабыс дивизиялӧн ли, корпуслӧн ли татчӧ кольччӧ, а мукӧдыс — водзӧ.
Зотов кывзіс сюся, мый озджык ло гӧгӧрвоана юалӧ, оз-ӧ тӧд кутшӧм часьтъяс вӧлісны, кыдзи шуисны салдатъяс ассьыныс командиръяссӧ овъяснас, кутшӧм сёрнияс мунліс мукӧд мужикъяскӧд. Синпӧла мый кужис, ставсӧ Зотовлы висьталіс. Сёрнитісны дыр.
— Пасибӧ, ёрт, — сёрни помасьӧм бӧрын шуис Зотов да топыда шамыртіс кисӧ висьтавлысьлысь. — Тӧдан тэ, кутшӧм буртор вӧчан уджалысь йӧзлы?
— Мый сэні... — яндысьӧмӧн шуис синпӧла. — Тэ бара на кежавлы, гашкӧ мыйкӧ нӧшта на...
— Кежавла, ёртӧ, кежавла...
Югдытӧдзыс Зотов да Петя мӧдӧдчисны бӧр. Час нёльын кымын найӧ воисны Обросим дед сиктад, сӧмын рӧмыднад найӧ зурасисны сійӧ кильчӧ помын сулалысь военнӧй телегаяс вылӧ. Телегаяс вывсьыс муртса вермисны лыддьыны: „
— Ӧльӧксеевса, другӧ, тані, — вашнитіс Зотов. — Колӧ ӧдйӧнджык весасьны татысь. Тырмас — ми вель унатор нин тӧдмалім.
Асланыс полкӧдзыс коли верст дас кымын — ылӧдз мунӧмаӧсь. Югдытӧдзыс мунны вӧлі он нин вермы. Сӧмын Зотов став вынсӧ сетіс, мед эськӧ воны регыдджык.
Нёль верст мунӧм бӧрын друг кыліс пушкаысь лыйӧм. Еджыдъяслӧн артиллеристъяс садьмисны да кутісны лыйлыны туласа полклань. Ӧтикысь лыйӧм бӧрын — мӧд, коймӧд... Сэсся воча кутісны лыйлыны и гӧрдъяс.
— Сёрмим ми тэкӧд, Петя, — шуис Зотов, — мед эськӧ эг жӧ сюрӧй найӧ кипод улӧ.
Лыйсьӧмыс пыр ӧтарӧ кутіс ёнмыны. Позьӧ гӧгӧрвоны вӧлі еджыдъяслысь наступайтны петӧмсӧ. Югдӧм бӧрас тыдовтчис разведчикъяслы: еджыдъяслӧн кык полк наступайтӧны гӧрдъяс вылӧ. Налӧн мунӧмыс ки пыдӧс вылын моз жӧ вӧлі тыдалӧ. Артиллерия дорвыв лыйлӧ туласа полк мышкын сулалысь сиктӧ. Сиктыс сотчыны нин кутіс. Еджыдъясӧс зэрӧн кисьтӧны тулякъяслӧн пулемётъясыс.
— Зотов дядь! Зотов дядь! — друг чашнитіс ассьыс ёртсӧ Петя. — Видзӧд, кавалерия бӧрсяньным, веськыда миян вылӧ локтӧ...
Мышсяньыс, мунігмозыс паськӧдчӧны кык эскадрон.
— Боръяс, — муӧ уськӧдчигмоз шуис Зотов. — Вод боръяс да ланьт...
Кавалерия локтӧ зэв ӧдйӧ, синмӧн тӧдчымӧн ыдждӧ. Зотов да Петя джуджыд туруна борсянь сюся видзӧдӧны сы бӧрся.
— Найӧ, сволочьясыд, миянлысь шуйга флангнымӧс кытшовтӧны, — вашкӧдӧ Петялы пеляс Зотов.
Сӧмын гӧрдъяслӧн кадын казялісны. Веськыда еджыд кавалериялы чужӧмас кутісны кырссьыны гӧрдъяслӧн пулемётъясыс. Пуляясыс лэбзьӧны Зотов да Петя юръяс вывті. Найӧ топыдджыка ляскысисны му бердас, сӧмын эз воштыны син водзсьыс кавалерияӧс.
— Сідз, сідз, — нимкодя вашнитіс Зотов, еджыдъяс эскадронъяслысь водзӧ мунӧм надзмӧмсӧ аддзис да. Кык минут мысти еджыдъяс бӧр бергӧдчисны. Разведчикъяс кокниджыка лолыштісны. Сӧмын водзӧ мунны эз лысьтны: дзикӧдз нин югдіс, сэсся шондіыс петіс.
— Кыссям, — вашнитіс Зотов. Найӧ кутісны кыссьыны асланыс полкланьыс.
Еджыдъяслӧн пехотаыс тыдовтчис — сійӧ матыстчӧ туласа полклань.
Гусьӧникӧн, юрсӧ лэптывтӧг водзӧ мӧдӧдчисны Зотов да Петя. Час кымын кыссьӧм бӧрын найӧ сувтісны. Зотов гӧгӧр видзӧдліс. Еджыдъяслӧн пехотаыс наступайтӧмысь дугдіс. Туласа полклӧн пулемётъясыс кутісны шырны еджыдъясӧс.
— Тадзи, тадзи найӧс! — Шуалӧ Зотов.
Посньыдик пуяс дінӧ воӧм бӧрын Зотов да Петя водісны пуясысь гылалӧм коръяс вылӧ. Кыскисны сукар да кутісны сёйны, асьныс сюся видзӧдӧны еджыдъяс вылӧ.
— Аддзан, кыдзи колӧ ветлыны разведкаад, — кутіс висьтавлыны Зотов. — Тані колӧ повтӧм да сюсьлун, колӧ тӧдны, кодлысь юасьны да кужны юасьнысӧ. Ми кӧ эськӧ мунім сиктас да нинӧм мӧвпышттӧг пырим кутшӧмкӧ керкаӧ, вермим веськавны кулак ордӧ — сэки эськӧ ми вошим дай некутшӧм пӧльза эг вайӧ. Колӧ пырны медгӧль керкаас. Сэні тэ унджыкысьсӧ могман. Тэнӧ кӧ ӧтнадтӧ мӧдысь ыста, тэ куж ветлынытӧ. Кужан он ӧтнадӧн?
— Кужа, Зотов дядь, — ме ӧні гӧгӧрвоа нин. Водзджыксӧ эськӧ пола вӧлі, сӧмын ӧні нинӧм нин, абу тай вӧлӧм ёна полана. Кор кавалерияыд петіс миян мышкӧ, сэки быттьӧ повзьылікодь жӧ... Чайті: таляласны, мися, бус ни пӧим оз коль. Сӧмын тай пулемётыдлы кавалериятӧ повзьӧдны вӧлӧм зэв кокни.
— Пулемётыд, другӧ, сійӧ шырас, сӧмын сійӧн колӧ кужны вӧдитчынытӧ... Но да ладнӧ: вай водзӧ мӧдам.
Зотов да Петя мӧдісны водзӧ, сӧмын Манихиноӧ пырны эз вермыны. Сэні погона салдатъяс тырыс жӧдзӧны. Кӧзлаясӧ сувтӧдлӧма винтовкаяс. Сикт помас сулалӧ артиллерия.
— Петя, делаыд миян дзуг, — казяліс Зотов туласа полклысь бӧрыньтчӧмтӧ да шуис. — Вай вӧрас кежам.
Важ местаас, вӧраинӧ бӧр мунісны. Сэні пуксьӧмӧн кутісны сёрнитны.
— Миян, буракӧ, бӧрыньтчисны Орёллань. Командирыд да комиссарыд кӧнкӧ чайтӧны — миянӧс еджыдъясыд ӧшӧдісны нин... Оз нин виччысьны миянлысь юӧръяссӧ. Миянлы кӧть мый-а, колӧ мунны Орёллань — миян юӧръясыд зэв коланаӧсь. Сэсся мед эськӧ эг сюрӧ еджыдъяс киад. Налы кӧ сюран, буртӧ эн виччысь — ӧшӧдасны. Мед эськӧ эг сюрӧй, вай бурджыка мӧвпыштлам, кыдзи водзӧсӧ мунны, — помаліс Зотов.
— Зотов дядь, — полӧмӧнкодь шуис Петя, — оз-ӧ мый нӧ позь кытшовтны верст вит сайӧд, сёнъясті да кыт да? Гашкӧ, ог сюрӧ?
— Сёнъясӧд шуан. Позьӧ эськӧ да, сӧмын ӧд еджыдъясыд оз ӧти местаӧд наступайтны. Колӧкӧ, сэті мунӧны жӧ. Миянлы ковмас со мый вӧчны: мунам мыйта позяс вӧрӧдыс, а сэні аддзам. Муннысӧ кӧ водзас позьны кутас — мунам, а оз кӧ — кӧнкӧ узям.
Найӧ вӧр бокас петісны да аддзисны: ӧтар-мӧдар туй бокӧдыс мунӧны войскӧвӧй часьтъяслӧн колоннаяс. Артиллерияыс мунӧ бӧрсяньыс, сы вӧсна Зотов казяліс, мый тайӧ еджыдъяс: гӧрдъясыс ӧд бӧрыньтчӧны, сідзкӧ артиллерияыс муніс эськӧ водзвылас. Лои виччысьны пемдӧмсӧ. Разведчикъяс пырисны вӧрас пыдӧ да коръяс пытшкӧ унмовсисны. Рытнас кольыштӧм сукар сёйыштісны да мӧдісны Орёллань. Электричестволӧн карын ломтысьӧмыс налы вӧлі петкӧдлӧ мунан туйсӧ.
Орёлын.
Кар бердӧ матыстчигӧн найӧ кежисны ичӧтик сиктӧ. Зотов тшӧктіс Петяӧс виччысьыштлыны бокын, ачыс муніс керкаясланьыс. Биа ӧшиня ӧти керка дорӧ воис Зотов да видзӧдліс ӧшиньӧдыс. Пызан саяс пукалӧны кымынкӧ салдат погонаӧсь.
— Колӧ татысь весасьны, — ӧшинь дорысь вешйигмоз мӧвпыштіс Зотов.
Мунігас шыбитӧм ведраӧ конъясис Зотов. Ведраыд ыджыд шыӧн гӧгыльтчис. Кӧнкӧ кутіс увтчыны пон.
Мед эськӧ Петяыс эз сюр, Зотов котӧртіс сысянь мӧдарӧ.
— Коді сэні? — скӧрысь кодкӧ юаліс.
Орчча керкаясас кутісны дзуркӧдчыны ӧдзӧсъясӧн, ӧзталісны бияс. Лои тревога.
Зотов кытшовтіс да тревога лӧньӧм бӧрын бӧр локтіс Петя дінӧ.
— Еджыдъяс, другӧ тані... Гусьӧнджык колӧ. Гашкӧ и вермам на карас пырны.
Гусьӧникӧн разведчикъяс мӧдӧдчисны водзӧ. Кар бердас нин сувтісны ӧти ыджыд керка дінӧ.
— Пыралам, — шуис Зотов, — сӧмын ог татчӧ, а йӧрса ичӧтик керкаас. Сэні, буракӧ, стӧрӧжыс олӧ. Пукыштам да шонтысьыштам сэні.
Зотов йиркӧдчыштіс ичӧтик керкаад. Некод эз шыась. Зотов тойыштіс ӧдзӧссӧ да найӧ пырисны керкаас. Сэні некод абу вӧлӧма.
— Тайӧ и бур. Пӧрччысь, Петя, да шонтысь — аддзан кутшӧма кынмӧмыд.
Петя веськыда джоджас и шыбитчис. Зотов пӧрччис шынельсӧ да шебрӧдіс сійӧн Петяӧс. Ачыс пуксис ӧшинь дорас да кутіс видзӧдны, мый вӧчсьӧ ыджыд керкаас.
— Кытчӧ нӧ ми тайӧ веськалім, — шемӧсӧн мӧвпалӧ Зотов.
Керка дінас воис погонъяса ординарец. Зотовлы ставыс лои гӧгӧрвоана.
— Буретш шӧрас веськавсьӧма, — горӧн мӧвпыштіс Зотов.
Сӧмын Зотов эз повзьы. Недыр мӧвпалӧм мысти сійӧ пасьталіс лабичын куйлысь полушубок да гӧна шапка — лои дзик еджыдъяс салдат кодь. Босьтіс посводзсьыс зыр да петіс ывлаӧ.
Гӧгӧр видзӧдліс да матыстчис керка дінас, сійӧ вӧлӧма воддза гимназия. Классъясас сулалӧ еджыдъяслӧн штаб — ӧшинь пырыс тыдалӧны погона йӧз. Медводдза вежӧсас узьӧны ездӧвӧйяс. Велӧдысь вежӧсын ломтысьӧ югыд би, пызан вылас пуӧ самӧвар. Пызан саяс пукалӧны кыз генерал, вӧльнӧй паськӧма ӧти морт да кымынкӧ офицер. Зотов гусьӧникӧн пырис воддза вежӧсас да водіс ездӧвӧйяс дінӧ, сэсся кутіс кывзысьны.
— Ми тіянӧс ог кутӧй дыр дӧзмӧдны, господин директор, — кыліс генераллысь висьталӧмсӧ Зотов. — Ми тӧдмалам, кӧнӧсь гӧрдъясыс да водзӧ мӧдӧдчам. Микола лун кежлӧ колӧ пырны Мӧскуаӧ.
— Ен мед отсалас тіянлы, — кыліс директорлӧн гӧлӧсыс.
— Большевикъяс пышйӧны, быдлаын налӧн восстанньӧяс, — водзӧ нуӧдӧ генерал. — Мӧскуаын йӧзыс виччысьнысӧ миянӧс оз вермыны.
Директор бара мыйкӧ кутіс висьтавны, сӧмын Зотов эз нин кывлы. Кыліс генераллӧн чорыда серӧктӧм:
— Эн тӧждысь, тані найӧ оз лысьтны... Ми татчӧ колям тіянлы гарнизон полковник Шиловкӧд. Сылы кӧ сюрлан, небось он дур. Большевикъяс йывсьыд кӧ мыйкӧ кывлан — сылы веськыда и висьтав.
Штаб вежӧсысь генерал пукаланінӧ котӧртіс томиник офицер. Сійӧ тэрыба кутіс висьтавлыны:
— Ваше превосходительство, бӧръя юӧртӧм: большевикъяс пышйӧмаӧсь Орёлысь. Ӧні найӧ сысянь 10 верст войвылынӧсь. Армия штабсянь тшӧктӧны кольны Орёлӧ кык полк, мукӧд часьтъясыслы тшӧктӧны водзӧ наступайтны большевикъяс вылӧ. Ме гижи часьтъясса командиръяслы, мед лӧсьӧдчасны наступайтны.
— Зэв бур, капитан, вай ме гижся... Карас кольӧма абу мыйкӧ большевикъяслӧн?
— Да, ваше превосходительство. Коли ыджыд артиллерийскӧй склад уна снарадъясӧн. Сэсся большевикъясыд ӧдйӧ пышйигас абу удитӧмаӧсь взорвитны кӧрт туй поссӧ, та вӧсна ми ю вомӧныс вермам шыбитны броневикъяс.
— Бур. Пос бердас да артиллерийскӧй склад дінас кӧлӧ сувтӧдны бурджык охрана.
— Вӧчам, Ваше превосходительство. Ме тшӧкті нин вежны охранасӧ. Полковник Шиловсянь воис юӧр, складса командаас пӧ оз позь став вылас надейтчыны... Сэні эмӧсь большевикъяс дор сулалысьяс.
— Мед весаласны.
Зотов петіс гусьӧникӧн да муніс ичӧтик керкаад. Чуксаліс Петяӧс да ставсӧ висьтавліс сылы, мый кывліс да аддзыліс ыджыд керкасьыс.
— Ӧні миянлы ставыс гӧгӧрвоана, — висьталіс Зотов. — Карсьыд петны миянлы ӧні лоас зэв сьӧкыд: лоас карас кольччыны да мыйкӧ вӧчны. Мӧдам водзӧ, сюртӧдз войдӧр.
Склад.
Югдігас школа ӧградаысь петіс лёк пася да ыджыд шапкаа мужик. Бӧрсяньыс кыссьӧ чышъянӧн ёна гартчӧм висьысь нывбаба. Сылӧн мышкас неыджыд ноп.
Быдлаын ветлӧны погона салдатъяс да кавалерийскӧй разъездъяс. Кылӧ ыджыд шум, вӧвъяслӧн гӧрдлӧм.
Уличсӧ вуджис да, лёк пася дядьӧыд матыстчис извозчик дінӧ.
— Кыдзи эськӧ меным мунны склад дінӧ, — юаліс сійӧ. — Талӧн верӧсыс сэні служитӧ, меным шурин лоӧ... Тӧрыт нин эськӧ воим да, эг лысьтӧй лыйсьӧм вӧснаыс некытчӧ петавны.
— Киевскӧйӧд мунан веськыда помӧдзыс, сэсся кежан Аллениновскӧй вылӧ, сэтӧні и юалан кодлыськӧ, — шуис извозчик. — Сӧмын ӧдвакӧ сэтысь кодӧскӧ аддзан: большевикъясыд ставыс пышйисны.
— Сійӧ ӧд мобилизуйтӧм, мыйла сылы пышйынысӧ. А гӧтырыс сылӧн со висьӧ, больничаӧ колӧ... Верӧсыс сылӧн и гижліс, тані пӧ позяс больничаас сюйны... Кытчӧ нӧ сійӧ аслас гӧтырсьыс пышъяс.
— Сідзкӧ, гашкӧ и, виччысьӧ да, — содтіс извозчик.
Артиллерийскӧй складыс вӧлі кымынкӧ баракын. Сэні мирӧвӧй война дырйи вӧлі пленнӧйяслӧн лагер. Склад гӧгӧрыс вӧлісны загражденньӧяс. Быд бокын сулалӧны часӧвӧйяс.
— Кыдзи эськӧ меным татысь аддзывны Находкинӧс? — склад дінын сулалысь часӧвӧйлысь юаліс гартчӧм нывбабакӧд ветлысь лёк пася дядьӧыд. Сійӧ мобилизованнӧй, татчӧ кольччӧма.
— Кутшӧм Находкинӧс тэныд, дядьӧ? Ме ог тӧд, тӧрытсянь на ачым тані... Канцелярияысь, колӧкӧ, юав.
— Кытысь нин канцелярияясті ветлыны, тэ кӧ он тӧд. Сэтӧні пом ни дор он аддзы. Тэнӧ мый, неважӧн на сувтӧдісны?
— Сутки джын нин сулала, мыйкӧ тай вунӧдісны менӧ.
— Ме мӧдтор юала: складас важӧн нин служитан?
— Лазаретысь петӧм бӧрын и складӧ индісны. Ӧні пӧ еджыдъяс нин вежасны... Меным сёровно... Мун, дядьӧ, канцелярияас, сёрнитнысӧ меным тэкӧд оз позь.
— Мый, Маръя, мунам ли, мый ли, канцелярияас, — шуис дядьӧыд нывбабасӧ сойбордйӧдыс босьтігмоз.
— Виччысьыштлы, Петя, — шуис нывбабаыдлы дядьӧыд, ачыс ӧдйӧ пырис канцелярияас.
Канцелярияад дежурнӧйыс муртса вомсӧ лэдзис восьтыны мужикыдлы:
— Кутшӧм тэныд Находкин сэтчӧ — минутысь минутӧ виччысям еджыдъясӧс. Ставыс кытчӧсюрӧ пышъялісны.
— Часӧвӧйясыс тай нӧ сулалӧны?
— Йӧйяс сӧмын сулалӧны, гӧгӧрвоысьясыс важӧн нин пышйисны.
— Мый нӧ сэсся меным вӧчны, — шога чӧвтіс дядьӧыд. — Тэ нӧ пышйыны жӧ кӧсъян?
— Кытчӧ нӧ пышъян ӧні?
Дежурнӧй скӧрысь босьтіс телефон трубка да кодкӧдкӧ кутіс сёрнитны.
— Ог вермы ме виччысьны, некод тані абу, ме муна жӧ. Мӧд сутки нин ме тані... Ӧдйӧнджык локтӧй, либӧ ме муна. Менам овӧй? Мый тэныд сыысь? Мый? Находкин — менам овӧй.
— Тэ ӧд збыль шуин, дядьӧ, — телефонӧн сёрнитны дугдӧм бӧрын шуис дежурнӧй. — Меным пышйыны жӧ колӧ.
— Пышйы, пышйы, мый тэ тані кутан вӧчны, — бара шуис дядьӧыд. — Тэнад ӧд кӧнкӧ складад кутшӧмсюрӧ пропускъяс эмӧсь, сетін кӧ эськӧ тэ меным...
— Тэ мый, провокатор? — чуймис дежурнӧй.
— Абу провокатор, сӧмын гӧрдъясысь.
— Гӧрдъясысь? — нӧшта ёна чуймис дежурнӧй, сэсся ӧвтыштіс кинас: — ме пайысь кӧть коді, ме пыр жӧ пышйыны кӧсъя.
Дежурнӧй перыда кутіс косявлыны кутшӧмкӧ бумагаяс. Сэсся бара шыасис дядьӧ дінӧ.
— Со мый, дядьӧ... Тэ кӧ збыль гӧрдъясысь, тані эмӧсь жӧ найӧ кымынкӧ морт. Ме налы висьтала тэ йылысь, сэсся кӧть мый вӧчасны. Меным абу тіянӧдз. Быдӧнлы жаль ассьыд юртӧ воштыны.
Минут мысти дежурнӧй чуксаліс орчча вежӧссьыс узьысь гӧрдармеечьясӧс.
Кыкӧн петісны дядьӧ дінӧ.
— Тэ коді сэтшӧмыс, дядьӧ, лоан? — юаліс ӧтиыс.
— Ме Находкинлӧн дядь, — шпыньмуні дядьӧыд сэсся друг збыльысь: — Ёртъяс, вайӧ сёрнитыштамӧй, кадыс этша коли.
— Ме вӧлі еджыдъяс штабын, — дежурнӧй мунӧм бӧрын кутіс висьтавны дядьӧ. — Ме кывлі, регыд татчӧ складсӧ видзны локтас выль команда. Сӧмын колӧ вӧчны, мед складыс эз сюр налы. Гӧгӧрвоад... колӧ тшынйыв.
— Тэ коді лоан, дядьӧ? — бара ӧти юаліс. — Ми тэнӧ ог тӧдӧй, тӧдтӧгыд кытысь лысьтан сёрнитнысӧ.
— Коді ме? Ме туласа полкын разведчикъяс командаса натшальник.
Дядьӧ паськӧдіс пасьсӧ да петкӧдліс морӧссьыс командирскӧй значоксӧ.
— Тадзнад мӧд... позьӧ и сёрнитыштны. Сӧмын ӧд луннас он лысьт взорвитнысӧ... Рытнас буди видлыны-а...
— Туяна снарадыс сюрас?
— Аддзам... Ӧні со мый... Кыдзи тэнӧ шуӧны?
— Шу Зотычӧн дай?
— Со мый Зотыч, ӧні вай мунамӧй татысь, мунігӧн сёрнитыштам, кыдзи мый вӧчны... А рытнас бӧр татчӧ...
Пемдӧм бӧрас склад дінӧ воисны нёль морт. Кыкыслӧн мышкас вӧлісны мешӧкъяс.
Еджыдъяслӧн склад видзысьясыс дзебсясьӧмаӧсь пельӧсъясӧ, полӧны выль местаад да. Электричествосӧ тшыкӧдӧмаӧсь да, склад дінын нинӧм оз тыдав.
Загражденньӧ дорӧ воӧм бӧрын локтысьясыд сувтісны да пукталісны мешӧкъяссӧ. Найӧ кутісны гурйысьны сутуга улӧдыс.
— Татчӧ ме коли шнур... Кӧн нӧ сійӧ? А со тай! Вай мешӧксӧ. Йит... Сӧмын гусьӧнджык, мед водзджык эз взорвитчы.
Шнур дінас йитісны фитиль да подрывнӧй мешӧк.
— Ӧти кольччы татчӧ... Ми мукӧд дінас мунам... Ӧзтыны ставнымлы сигнал серти. Мыйӧн ракета каяс, ӧтпырйӧн ӧзтӧй, асьныд ӧдйӧджык пышйыны.
Недыр мысти енэжын югнитіс ракета. Куим зэв чорыд взрыв юркнитісны еджыдъясӧн босьтӧм карын.
Еджыдъяс пӧвстті.
Пемыд войын, патрульясӧс кытшовтӧмӧн мӧдӧдчисны карысь пышйыны нёль морт. Тайӧ вӧлісны Зотов, Петя да на дінӧ ӧтлаасьысь гӧрдармеечьяс.
— Бура на мынім, — кокньыдджыка лолыштіс Зотов кар сайӧ петӧм бӧрын: — сӧмын ӧні мед эг дзугсьӧй-а. Кодзулӧсь кӧ эськӧ вӧлі, сэки кокньыдджык вӧлі муннытӧ да, ӧні лоӧ кималаснад... Эстӧн кык верст сайын кымын эм Хамиловка сикт... Сэтчӧдз кӧ воам, сэсся аддзам. Сӧмын гусьӧнджык мунӧй да энӧ куритчӧй. Тані вермам на патрульяс вылад зурасьны.
Мӧдӧдчисны водзӧ, сувтлӧмӧн кывзысьӧны. Час мысти воисны Хамиловкаӧ, сӧмын пырсӧ сиктас эз пырны. — Зотов нуӧдіс ёртъяссӧ йӧръясӧд. Гусяинын шойччисны, куритчисны.
— Медся полана лоас югдігас, — шуис Зотов. — Югдытӧдзыс кӧ вермам мунны еджыдъяс пӧвстті, сэні повны нинӧмысь. Вай ӧдйӧнджык водзӧ, луннас шойччамӧй.
Сиктын сьылӧны нин петукъяс, увтчӧны понъяс. Зотов колис ёртъяссӧ йӧр бокӧ да ӧтнасӧн пырис сиктӧ. Сӧмын регыд локтіс бӧр да юӧртіс, еджыдъяслӧн пӧ неыджыд часьт сиктас сулалӧ.
— Мунам, ёртъяс... Ӧні ёнасӧ повны нинӧмысь нин. Гранатаястӧ лӧсьӧдӧй.
Пырисны сиктас да йиркӧдчисны дорын сулалысь ӧти керкаӧ.
— Коді сэні?
— Асланым, — шыасис Зотов.
— Дозор али мый?
— Да. Командир тані?
— Узьӧ... Гӧрдъяссӧ эн аддзылӧй?
— Аддзылім. А тэ нӧ коді лоан?
— Ротаса командирлӧн денщик.
— Ме ог сы йылысь... Казакъяс пӧвстысь али абу?
— Ме мобилизуйтӧм.
— Петав да висьтав, кодъяс эмӧсь керка пытшкас.
— Тані ротаса командир — капитан Андреев, а орчча керкаас узьӧны кык офицер. Мукӧдыс куим керка сайын.
Зотов йӧткыштіс ӧдзӧс шӧрсьыс салдатсӧ.
— Тэныд керкаас пырны нинӧмла... Тэ миянкӧд олышт. Кутлы сійӧс, Васильӧй.
Салдатӧс кутісны киӧдыс. Сійӧ повзьӧмӧн кутіс видзӧдны гӧгӧр.
— Нинӧм, нинӧм... Сӧмын эн горзы — штыкнас розьӧдам.
— Большевикъяс! — повзьӧмӧн шуис денщик да тіравны кутіс.
— Да, большевикъяс... Сӧмын ми ассьынымтӧ ог вӧрзьӧдӧй, кодъяс йӧйлун вӧснаыс еджыдъяс дінын. А офицеръяс йывсьыд лоас мӧвпыштлыны.
— Петя, вӧтчы ме бӧрся, — вашнитіс Зотов да повтӧг пырис керкаас.
— Эй тэ, порсь, — горӧдіс кодкӧ лабичсянь, — мый шлювъялан, узьнысӧ он лэдз? Ныр-вомад ковмис али мый?
— Нинӧм, ваше благородие, прӧстит, — гӧлӧс шыас матыстчигмоз шуис Зотов. — Неуна дӧзмӧдыштам тэнӧ...
— Большевикъяс! — чеччыштігмозыс горӧдіс офицер.
— Ланьт! — горӧдіс Зотов да ён кулакнас уськӧдіс офицерӧс джоджас.
— Петя, тасматӧ ӧдйӧ вай, — офицерӧс личкигмоз горӧдіс Зотов. — Нинӧм, ваше благородие, эн тэрмась, виччысьышт.
— Кӧні тэнад кабалаясыд? — Офицерлысь юаліс Зотов, кор сійӧс кӧрталісны.
Офицер юрнас индіс неыджыд сумка вылӧ. Зотов босьтіс сумкасӧ да револьверсӧ офицерлысь.
— Кутшӧм ӧружйӧ эм тіян отрадлӧн? — юаліс денщиклысь Зотов.
— Кык пулемёт, — вочавидзис повзьӧм денщик.
— Кӧнӧсь найӧ?
— Тані посводзас.
— Мун такӧд, — тшӧктіс ӧти гӧрдармеечыслы Зотов. — Ми пулемётсӧ нуны ог вермӧй, тэ кӧть томансӧ жугӧд, мед лыйсьынысӧ налы лои нинӧмӧн. Сӧмын ӧдйӧнджык.
— Но, ваше благородие, — шуис кӧрталӧм офицерлы Зотов. — Колі эськӧ тэнӧ штыкнас розьӧдны да, сӧмын огӧ нин, эн миянлы паныдась да. Ов, сӧмын эн вунӧд большевикъястӧ: найӧ куйлысьястӧ оз вӧрӧдны.
Недыр мысти гӧрдармеечыд денщикыдкӧд бӧр пырис, киас вайис пулемётъясысь кык томан.
Денщикӧс тшӧтш кӧрталісны да колисны аслас „ёртыс“ дінӧ. Разведчикъяс босьтісны пулемётъясысь томанъяссӧ да мӧдӧдчисны водзӧ. Вӧлі югдӧ нин. Друг вӧр сайсяньыс тыдовтчисны кымынкӧ вӧла.
— Миян али абу?
— Водӧй ӧдйӧджык, — тшӧктіс Зотов. — Коді тӧдас, кутшӧм йӧз найӧ.
Вӧлаяс ӧдйӧ матыстчисны разведчикъяслань матысса лыйӧм ылнаӧ. Водзвывсаыслысь Зотов казяліс пельпомсьыс офицерскӧй погон.
— Еджыдъяс, — вашнитіс сійӧ, — кутчысьӧй.
Разведчикъясӧс аддзисны вӧлаясыд да мыйкӧ сёрнитыштісны ас костаныс, сэсся кутісны рӧдтыны налань.
— Лыйлыны менам тшӧктӧм серти, — шуис Зотов.
Кор вӧлаяс матыстчисны кыксё воськов сайӧ, Зотов командуйтіс:
— Вӧвъясыслы юръясас... кырссьӧ, вай...
Кыліс нёльысь гымыштӧм шы. Куим вӧла-морта усисны муас, мукӧдыс бергӧдчисны да кутісны пызйыны бӧр.
— Пышъямӧй! — горӧдіс Зотов.
Разведчикъяс уськӧдчисны вӧрланьыс. Сӧмын эз на удитны сэтчӧ пырны: вӧр сайсяньыс куш вылас петіс пулемёта тачанка, гӧгӧрыс морт комын кымын салдат.
— Сюрим! — быдӧнлӧн югнитіс юрас.
Сӧмын пулемётаяс эз казявны разведчикъясӧс, найӧ удитісны водны да. Еджыдъяс кутісны лӧсьӧдны пулемётсӧ кытчӧкӧ бокӧ лыйлыны. Разведчикъяс кокниа лолыштісны.
Друг неылын куш вывтіыс тыдовтчисны уна вӧлаяс, на бӧрся ылын ыджыд гыӧн лайкъялӧ уна сюрс лыда конница. Пышйысь еджыд кавалерия бӧрся уськӧдчисны водзынджык мунысь вӧлаясыд.
— Миян! — Нимкодя горӧдӧмӧн уськӧдчис Петя водзлань, кӧть и неылын разведчикъяссянь вӧлісны еджыд пулемётчикъяс.
— Вод! — мисьтӧма горӧдіс Зотов да кватитіс Петяӧс мусяньыс кыкнан кокӧдыс. — Мый нӧ тэкӧд, мый лои?
Петя уси муас да ланьтіс. Чужӧмыс друг сылӧн бледӧдіс.
— Петя, Петюш, мый нӧ тэкӧд? — Повзис Зотов. — Ранитчин али мый?
Петя кӧсйис кисӧ лэптыны да эз вермы...
— Пельпомас инмӧма, Зотов ёрт, — шуис ӧти гӧрдармеечыс, — аддзан розьсӧ шынельсьыс.
Шынель соскыс Петялӧн кутіс гӧрдӧдны вирӧн. Петя кӧсйис бара чеччыны, сӧмын эз вермы.
— Куйлы, куйлы, — кӧкӧдӧ сійӧс Зотов.
Сы кадын куш вылын гӧрдъяслӧн кавалерияыс ӧтарӧ-мӧдарӧ кералӧ еджыдъясӧс. Недыр мысти еджыдъяс кутісны бӧрыньтчыны, мукӧдыс кияссӧ вылӧ лэпталісны да кольччисны бӧрӧ. Еджыдъяслӧн пулемётчикъясыс шыбитчисны бокӧ. Кымынкӧ минут мысти разведчикъяс дінӧ локтіс гӧрдъяслӧн вӧла командир.
— Кодъяс ті?
— Туласа полкысь разведчикъяс.
Разведчикъяс ставсӧ висьтавлісны. Час джын бӧрын Петяӧс пуксьӧдісны седлӧӧ ӧти кавалерист мышкӧ.
— Нинӧм, Петя, — шуис Зотов, — пельпомтӧ тэнсьыд дзоньтасны ӧти здукӧн. Шойччыштам неуна. Ӧні тэ абу нин воддзаыд — лыйлӧма и пыртӧма бойын... Молодеч.
