ДЕД ОРДЫМӦД

— Ёна жӧ ӧдйӧ кадыс кольӧ, — сьӧкыда шуис дедӧ. — Со бара нин тувсов югӧрыс швачкӧ, бара нин лунтӧлыс небыдика кутіс пӧльтны. Важӧн тайӧ каднас ми пыр вӧлі лӧсьӧдчам тувсов вӧрӧ кайны. Виччысьыштан вӧлі, кор лымйыс пуксьыштас — этша-этш понтӧ лэптыны кутас, сэки и доддясям лызь вылӧ да каям верст 80 сайӧ, веськыда Велйӧдз. Кольӧма тай сійӧ кадыс... Окота на жӧ эськӧ видлыны кыйсянінтӧ, ош гуястӧ, йӧра оланінъястӧ, пармаысь уртӧ виыштны да, ӧні со кокыд оз нин новлӧдлы.

Пӧрысь дедлӧн тайкӧ синваыс петас, мӧвпыштіс важ кыйсьӧм йывсьыд да. Веськыда кӧ шуны, дерт шогӧдас: сійӧ ӧд кыйсигас и быдмис, нэмсӧ вӧравліс, уна звер да пӧтка кыйис-виис. Дедӧ ёна радейтӧ важся кыйсьылӧмъяссӧ висьтавлыны. Со и ӧні пондіс висьтавны, аслас синъясыс быд кадын ӧзйывлӧны кутшӧмкӧ биясӧн. Кӧть и пӧрысь нин, гӧлӧсыс сылӧн ён на, лэчыд, он и чайт, мый пӧрысь морт сёрнитӧ.

— Менам кыйсяніныд зэв ылын, верст 70 бура лоӧ, — водзӧ нуӧдны кутіс дедӧ. — Сэні менам ичӧтик, аслым тӧрмӧн керкатор эм, пач пыдди изйысь тэчыштӧма гор, тшыныслы петны пӧтӧлӧк дінас вӧчӧма розь. Паськӧмтӧ косьтыны стен пӧлӧныс вӧчӧма сёръяс. Сажень дас сайын керкасянь чольгӧ-визувтӧ неыджыд ю — Шӧр Куз юӧн шуӧны. Кырйыс зэв джуджыд — сажень вит лоӧ. Гӧгӧрыс быдмӧны гырысьысь-гырысьӧ козъяс. На пырся енэжыс оз тыдав, дерт, буракӧ, под дінас шонді югӧрыс некор на эз инмывлы.

Куз юын чери да звер.

— Кӧть юыс ичӧт, а чериыд, майбырӧй, эм. Мукӧддырйиыс вӧлі гымгаяс вӧйтавла да, джынйӧдзыс пырас. Дерт абу гырысь чери, ставыс налим пи, шыла воропысь кузь эз шедлы. Рӧдыс, ме чайта, сэні сэтшӧм — шонді инмывтӧм инад.

— Налим пиысь ӧтар тайӧ юад зэв дона да мича зверъяс рӧдмӧмаӧсь — анчаӧн шуам. Аттӧ, ёна жӧ налӧн гӧныс мича, быдӧн югъялӧ, зарниӧн дзирдалӧ гӧн йылыс, инмӧдлан чужӧмад да, быттьӧ майтӧга, сідзи и шливкнитӧ, улльӧв кодь небыд.

— Налькйӧс окталігӧн да кыйигӧн, луннас вит-ӧ-квайтӧс аддзывла. Кодӧс аддзылан, быдӧн вомас-вомас налимпи курччӧмаӧсь, мукӧд налимыс ловъя на, бӧжнас лясйӧдлігмоз анчалысь уссӧ шыльӧдӧ. Мӧвпалан вӧлі, дзик, мися, анчаыд уссӧ шыльӧдӧм вӧсна и тайӧ ичӧтик юас олӧ да налимпиянсӧ ӧктӧ. Дерт, анчаыд чери вылас и олӧ.

— Майбырӧй, кыйыштлі жӧ ме найӧс! Быд арӧ кызьнад шедлі. Ёна жӧ муса, кор ловйӧннад шедас налькъяд. Мыйкӧ жӧ любуйтча, малала кысӧӧс моз.

— Ӧтчыд ылавлі жӧ. Воа вӧлі нальк дінӧ, неылісянь аддза, налькйыд тяпкысьӧма, пыр и мӧвпышті, „шедӧма.“ Вои да збыльысьӧдз шедӧма кок лапаас, ачыс троньвидзӧ, ваас инмӧ, оз вӧрзьӧдчы. Чайті кӧдзалӧмӧн нин. Лэптышті нальктӧ да, кыдз прысьнитіс чужӧм бокті да пырис вужъя улӧ. Ачыс сэсянь видзӧдӧ. Тушаыс эськӧ оз тыдав да, синъясыс быттьӧ кык сэтӧр тусь дзуввидзӧны. Дерт, кӧнкӧ мездӧмсьыд аттьӧалӧ. Сэтчӧ жӧ ӧд и менам шойччанінӧ порок сюрӧй кольӧма. Табак чушкигӧн пукті мыр йылӧ да. Кӧть эськӧ и пищальнад нин лыйин.

— Дыр на, колӧкӧ, ми мӧда-мӧд вылӧ дзоргим воча да, Латкин воис — понйӧй, нимыс сэтшӧм вӧлі. Пессьыштім жӧ ми Латкинкӧд, да эг ӧд и вермӧй виныд — шорас чеччыштіс дай воши.

— Дедӧ, мыйла нӧ сэтчӧдз ӧти пондаыс вийсян? — юаліс менам чойӧй.

— Сёшайтъяс, — арнад ӧд сёрнасджык анчаыдлӧн гӧныс дзик туланлӧн кодь, сэк сійӧ медся дона — сэтшӧмыс шоча зэв веськавлӧ. Вӧралысьыдлы ӧд, пиянъяс, пессьытӧгыд немтор оз шед ни, оз сюр.

Пармаын.

— Пемыд, пыр быттьӧ кымӧра, — сӧмын тӧвлӧн шувгӧмыс кылӧ. Пуяс кузьӧсь, увъясыс паськыдӧсь, пашкыраӧсь, муртса йывъясыс тыдалӧны, сы гырся быдмӧмаӧсь козъясыс. Эн на кӧ вӧрад петавлы, зэв шуштӧм кажитчас. Татшӧм вӧралан местаыд менам. Керка дінсянь гӧгӧр верст вит-ӧ-квайт, пыр пемыд — сьӧд парма. Сэні и звер, пӧтка позйыд. Мӧдан лэч туй пасӧдыд да, быд пу костысь позтырӧн жбыргӧны пӧткаясыд, сьӧлаыд, тарыд, дозмӧрыд. Парма пасьта кытшӧн-кытшӧн вӧчалӧма менам пӧтка кыян дозмук. Лэчьяс: муын и сёръя; чӧскыд абу жӧ этша. Арбыд на гӧгӧр нокся. Кайӧм мысьт гӧгӧрсӧ весала-паръяла-кассяла, сэсся вежон бӧрын октала.

— Медводдза кыйӧмъяснас сымында шедас, вайнысӧ ӧтпырйӧн керкаад ог вермы, лоӧ кольлыны да виччысьлыны зэра поводдя — сэки со оз шед да, важъяссӧ кыскала. Мыйкӧ жӧ пармасьыс кӧсйывлі помавны пӧткатӧ, да эг ӧд и вермы. Век ӧтарӧ воысь воӧ содӧ, лыдтӧм-тшӧттӧм. Дозмӧрыд мукӧдыс шедас да, ӧдва ӧтиксӧ нӧбалан, — пудъяӧсь шедавлісны. Бордсӧ паськӧдан да, дзик ӧнія ероплант кодьыд. Важӧн ӧд тар-сьӧла бӧжъястӧ вӧлі купеч гӧтыръяс шапкаас сутшкӧмӧн новлӧны, дай сар гӧтырыд на новліс кӧнкӧ. Ме чайта, сійӧ менам кыйӧм пӧткалысь и новлӧ вӧлі. Дерт, кӧнкӧ шулывліс, тайӧ пӧ Коми муысь, Шорйыв сиктса Иванлӧн кыйӧм-виӧмыс. Со ӧд, пиянъяс, кытчӧдз мунӧма менам кыйӧм пӧткалӧн яйыс да гӧныс, ачым кӧть идзас перина вылын узьла-а.

— Ӧнія сӧвет власьтыдлы эг нин вермы кыйны ни, вины, пӧрысьыд суис... Ёна эськӧ окота вӧлі воротник тыр, либӧ шапка тыр кыйны Ленин ёртлы, — сӧвет власьтсӧ перйӧмсьыс да, ерӧмаканьыд пӧрысьыд сэтчӧ таляліс... Ті, челядь, кыйӧй да дзик ыстӧй.

Лэч туй кыйысь ёрт.

— Мукӧд вояснас вывті ёна ӧбӧдитӧ вӧлі пӧтка кыйӧмысь ош. Мокасьтыд велалас пӧтка яй дінад да пыр лэч туйтӧ кыйӧ. Пыр ӧд ме водзвылын ветлӧ, быттьӧ прамӧй кыйсьысь. Ӧти лэч ни, ӧти чӧс видлытӧгыд оз коль. Дзик жӧ морт моз лэчсьыд пӧткатӧ босьтас, ӧти гӧнтӧг весалас, быттьӧкӧ некод абу и шедлӧма.

— Тешитчыныд на кужӧ и. Чӧссьыд босьтас дозмӧртӧ да, сы пыдди ваяс мыр да шмот пуктас. Ньӧтчыд вӧлі он паныдасьлы, тӧдан эськӧ, водзвылӧдыд мунӧма да. Ёна и скӧрмывла вӧлі да, виныд гожӧмнад сьӧкыд. Кымыныськӧ ме сылы чӧс туй вылад пищальтӧ октӧмнад кольлі жӧ, ньӧтчыд ӧд эз и мынтӧдлы. Пыр менам кок туйӧд мунӧ. Кытӧн ме шойчча, сійӧ сэн жӧ, ставсӧ нитшсӧ куйлігас лямӧдас. Ядӧн заводитлі пӧръявны, сьӧла пытшкӧ сюйӧмӧн да, морыд прӧсуж — оз сёй яда сьӧлатӧ, видлалас, дай мунас. Муна кыйныд да, сӧмын яда сьӧлаыд и троньвидзӧ-ӧшалӧ. Кӧнкӧ шуӧ, тайӧс, муса друг, ачыд сёй.

— Кӧть ёна сюсь да мудер ошкыд, а ме пӧръялі на жӧ ӧтчыд. Кывлі ме, сылы пӧ пуктывлӧны, кӧчлы моз, пекля. Шуи аслым, вай жӧ, мися, видла, мый артмас. Тӧвнас на катӧдлі гез, прамӧй кыз, выль гез вӧлі. Лэч туй вылӧ, кытысь пыр сёйлывліс, ме и пукті пеклятӧ. Зэв кыз пожӧм розьӧді сажень кык судтаті, пырыс гезтӧ нуи, ӧтар помас пеклясӧ вӧчи, а мӧдарас зэв кыз кыдз пу дін кӧрталі. Самӧй пеклянас жмитанінӧ кыдз пу чурка пес кузя розьӧді да сюйи, мед оз вермы пиньнас гезтӧ орӧднысӧ. Лун-мӧд нокси, лӧсьӧді, ӧдва и окті, ыджыд кыдз пу діныд сьӧкыд да, пола вӧлі, мися, мынӧ кӧ октігад, ачымӧс джагӧдас. Трустыд некыдз пекля пырыд оз мун, век сэті мунӧ, кыті и ме. Дӧзмылі нин пекля вылад. Сэсся ӧтчыд и ачым пекля пырыд видзчысьӧмӧн муні, мися, гашкӧ, ме бӧрся и сійӧ мунас.

— Лун-мӧд мысти кайи видлыны. Ылынкодь на сэтчӧдз вӧлі, а мыйкӧ понйӧй зэв лёкысь увтны кутіс. Пыр и думышті, абу-ӧ, мися, дона юрсӧ сюйӧма. Вои матӧджык да, мурзӧм шыыс кутіс кывны. Тэрыба пищальӧс пельпом вылысь киӧ босьті да котӧрӧн-сорӧн мӧді. Матысми. Аддза — шедӧма, гыжъяссӧ сатшкӧма да сідзикӧн пыксьӧ розь дорӧ кыскӧмысь. Дінӧдзыс вои да, зэв мисьтӧма ме вылӧ видзӧдліс — букышӧн, плеш пырыс. Кӧнкӧ шуис: „Ак тэ звер лов босьтысь“. Изъя пищальӧс зарадиті да, мыйкӧ жӧ гольски, изйыс омӧль веськалӧма да. Коркӧ и лыйис, а ошкыд лыйӧмсьыд эз и тіркнитлы, быттьӧ ньӧрйӧн кодкӧ бок кузяыс вачкыштіс — со кутшӧма мӧрччис менам лыйӧмыд. Мыйкӧ жӧ лыйлі сэтчӧ, а сійӧ сӧмын мездысьӧ. Юрсӧ, вомсӧ паськӧдӧмӧн, вайлас гез дінад да вом улас кыдз пу чуркаыд веськалӧ. Лапанас заводитлас гезтӧ кабыртны да, пыр и бӧр босьтас — кыскыны кутас розьланьыд да. Выныс бырны кутіс, ньӧжйӧникӧн век матысмӧ розь дорад. Кыскис, жмитіс, дугдіс мурзӧмысь, кокъяссӧ ӧшӧдіс — джагалі.

— Понйӧй ме вылӧ видзӧдлас да пельяснас лап-лапкерас, бӧжнас люг-лег вӧчас — тшӧтш радлӧ.

Дедӧ висьталӧ да, быттьӧ век асьсӧ вӧрсьыс чайтӧ, зэв нимкодь сылы, горш тырнас серӧктас.

— Тадзи ме, пиянъяс, пакӧститчысь ошкӧс вилі. Уна эськӧ оштӧ кыйлі да, сӧмын эг пекляӧн. Час, сы йылысь бӧрынджык висьтала, а ӧні висьтала, кыдзи ми уръястӧ кыйлім.

Ур кыйӧм да капканасьӧм.

— Уртӧ кыйны важӧн водз заводитлывлім. Мыйӧн неуна урыд лӧзӧдас, пыр и мӧдам кырссьыны-лыйлыны.

Ӧні ӧд сӧвет власьтыд оз тшӧкты гӧнтӧгыс вины. Збыльысь кӧ, сійӧ сідзи и эм да. Ӧти-кӧ — лӧз урыд гӧнтӧм пондаыс донтӧм; мӧд-кӧ — едждытӧдзыс бырӧ — сыысь зэв ыджыд урон аслыным жӧ лоӧ, дай гӧсударствоыслы тшӧтш. Ми Латкинкӧд вӧлі лунтырнад 25 урӧдз кыйлывлам. Латкиныд ӧд зэв мудера корсьӧ урсӧ. Ур дукыс воас нырас да, пыр дукалас, кытчӧдз урыс оз кай пуас. Мыйӧн каяс, оз на пырысь-пыр увт, сувтас пу дінас да гыжъяснас шур-шаркерас пуад. Урыд вӧрзяс, сэки и увтны кутас. Оз кӧ вӧрзьы — оз и увт, тӧдӧ абу. Ньӧтчыд ме сылысь эг тӧдлы тыртӧм пу увтӧм.

— Бӧръя вояснас пельӧй сьӧктаммис да, ог вӧлі гӧгӧрво, кодарын увтчӧ. Дыр ӧтарысь да мӧдарысь кывзыся. Латкин виччысьнысӧ оз кут вермыны да, корсяс менӧ. Ог и тӧдлы, мышкӧ водз лапаяснас тапкас, а ачыс бӧр кутас котӧртны ура пу дінад. Ме сы бӧрся и муна. Тадзи со, пельтӧм морт, изъя пищальӧн ӧти арнас кыйлывлі куимсё урӧдз, ураджык вонад — и витсёнансӧ на кырссьыштлім. Эг тӧдлы урыдлы кыкысь лыйӧмтӧ: пыр ӧтчыд лыйӧмӧн гартыштчӧмӧн усьлывліс. Усьӧм бӧрас оз-ӧ йӧз понъяс моз менам Латкиныд кутӧ урыдлысь косявлы, либӧ пышйӧд, пыр кырымӧдзыд ваяс да сетас, ачыс зэв рад, бӧжнас ӧтарӧ-мӧдарӧ ӧвтӧ.

— Ёна ӧд ми мӧда-мӧдӧс радейтлім. Ӧти здук кежлӧ торйӧдчывны огӧ вӧлі вермӧ. Ме ӧд сійӧс ӧтчыд эг чирыштлы ни кучкыв. Аслам сёян дозйысь и вӧлі верда; мукӧддырйиыс ӧтиклаын на сёйлывлім. Оз ӧд удзӧд, кыдз ме паньышта, сідз жӧ и Латкин лакыштӧ. Кыдз нӧ эськӧ татшӧм понтӧ он радейт. Сійӧ ӧд менсьым вӧлі син вылысь тӧдӧ, мый тшӧкта сійӧс вӧчны, либӧ кытчӧ вӧлі мӧда сійӧ лунӧ. Вывті бур вӧлі пон.

— Сэсся капкан 60 кымын менам вӧлі: коді Кажымса дорӧм, коді и Сёськаса. Сёськасаыс бурджык вӧлі, сійӧ кабыр улӧ кӧ сюрӧ вӧлі зверыд — оз бара мын. Арся видзсяньыс Опонасейӧдз 600 кӧчӧдз кыйлывлі. Кӧть кӧчыдлӧн синъясыс бокӧ видзӧдӧны, а капканад юрсӧ оз на сюй. Кужны на колӧ капкантӧ пуктыныд, мед шыльыда вӧлі пуктӧма, мед пуктӧм туйыс оз вӧлі тӧдчы. Капканыд кӧ сімӧма, ылісянь бергӧдчас кӧчыд, либӧ воас да кушӧдас, а ачыс бокӧдыс бранзьӧдас-мунас.

— Лӧпта вож костын кӧчыд вывті ёна олӧ. Трӧпаясыс быдӧн мӧда-мӧдсӧ креставлӧны. Кӧть лызьтӧгыд ветлы, оз и вӧйт — быдӧн виж. Кытчӧ вӧлі пукта капкантӧ, кая кыйнытӧ да, кӧчыд тірбыльвидзӧ вывлань кокӧн. Пипутӧ вӧлі пӧрӧда да, ӧти войӧн еджыдӧдз вильӧдасны. Мича поводдянад ваявнысӧ ог вермы, — сы мында шедӧ. Керка дінӧ вӧлі чипасӧ и тэча, мукӧд воӧ пес чипӧссяыд джуджыдджыка кайлас.

— Мукӧддырйиыс ручыд на пырас кӧч трӧпаад пуктӧм капканад. Сійӧ ӧд зверыд зэв жӧ радейтана: бӧжыс ыджыд, гӧгрӧс, гӧныс небыдик. Аслам нэмӧн 15 руч кыйлі. Сылы капкантӧ пуктыныд шочыс кужӧ. Он вермы тӧдны, кыті и мунас; пуктан кок туяс, а сійӧ оз и волы. Зэв шоч ӧти пӧв мунӧм кок туяд веськалысьыд. Ме вӧлі аддза руч кок туйтӧ да лун-мӧд туяла надзӧникӧн, мед оз повзьы; видлала кодарсянь волӧма. Сійӧ ӧд аслас гусянь кор петас, водзджыксӧ трӧпаӧн мунӧ, ылысмас да кытчӧсюрӧ резӧбтас, кодарӧ думыс босьтас. Век вӧлі сійӧ трӧпасӧ и корся, да шыльыда пукта капканӧс. Дзонь лун вӧлі кык капкантӧ пукта, ылӧдз ӧд лызьничаӧс шыльӧда. Зільтӧгыд ӧд немтор оз шед. Мортлы быд удж колӧ сьӧлӧмсяньыс радейтны, сӧмын сэки мыйкӧ вермас артмыны.

— Ӧтчыд шедӧма сьӧд руч да, понӧль улӧ и никыльтчӧма. Оз ӧд сійӧ коксӧ ассьыс дойд, оз ылӧдз капканнад мун.

Вои да, ловъя на. Кокъяссӧ вывлань лэптіс да леститчӧ, мездыны тшӧктӧ. Дыр ме сэні малалі, зэв жаль аслым ловъятӧ начкыныд. Дыр мысти, гусьӧникӧн, зырйӧс лэпті да, кыдз шодзышті кымӧсас, регыд тай нюжӧдчис.

— Тулысъявывнад капканӧн кыйлывлі и урӧс. Урыд шоныд лунъясӧ, небыдик лым вывтіыс зэв радейтӧ гӧна тюнинас лясъявны. Кӧчлӧн моз жӧ козйысь козйӧ трӧпа мунӧ.

— Кыйлывлі и сьӧдбӧжӧс. Тайӧ зверыд капканысь кӧчӧс сёйлывлӧ, дась кыйӧмсӧ гусявлӧ. Радла вӧлі кор сёяс: яй дінсьыд сійӧс регыдӧнджык верман кыйнысӧ. Коді вӧлі воас, сійӧ и кучиксӧ ворссьӧ. Дивӧ кодь ӧд сійӧс кыйӧмыд. Кытысь сёяс, сэтчӧ аршын судта кымын лым гу кодъя. Шӧрвыяас сатшка кӧч задсӧ, увдорас капканӧс окта. Воас да, вевдорсяньыс судзӧдны кутас яйсӧ, сэсся оз судз да и увдорас лэччас; сэсянь и кутас чеччалӧмӧн судзӧдны; сэтчӧдз чеччалас — капканыд мынӧ да коскӧдыс и кватитас.

— Ӧтчыд лэчча вӧлі гортӧ вӧраланінсьыд да, вои Изъя шор дорӧ. Вуджи да, пукси шойччыштны. Табакӧс муртса льӧбйӧ пукті, друг матыникысь зэв мисьтӧма чирзӧм шы кутіс кывны. Котӧрті сылань да видзӧда — кӧч. Кыкысь чеччыштас да сувтас, быгыльтчас да — ойзӧ. Зэв дыр видзӧді. Шензя, мися, кӧчыс йӧймӧма, али мый? Немтор эг гӧгӧрво. Вель дыр сулалі, дінас муннысӧ ог лысьт, мися, гашкӧ менам омӧльтор водзын вежлӧ да.

— Сэсся кӧч вылас друг быттьӧ еджыд лента лыбліс. Нӧшта ёна куті видзӧдны. Вӧлӧмкӧ — кӧч вылад сьӧдбӧж кышасьӧма. Тэрыба пищальӧс зарадиті да гымги-лыйи — сьӧдбӧжыд турбыльтчис кӧч бокӧ. Муні да аддзи: сё мокасьтыд кӧчтӧ матӧ воштӧма вӧлӧм, сьылі вывсӧ дзикӧдз нин орӧдӧма, ӧдва и лолыс нин кольӧма, кӧчыдлӧн. Дарӧм ичӧт сьӧдбӧжыд, вермӧ кӧчтӧ ӧбӧдитныд.

Пыльӧмасьӧм.

— Ӧні со тулысъявыв. Важӧн тайӧ каднас ёна пыльӧмӧн кыйсьывлім. Тайӧ дивӧыд пуысь артмӧ. Ӧні тайӧн огӧ нин кыйсьӧ. Сэки капканыс эз на вӧвлы. Пӧрӧдан вӧлі шӧркоддьӧм пипу, дінсӧ орӧдан ӧнія метр кузяыд кымын да поткӧдан. Пу дінӧ и вӧчан сэтысь чом кодьӧс. Шӧрас карнан кодьӧс вӧчан, сы вылӧ сувтӧдан неыджыд краж; карнансӧ и октан пипу увйӧн. Гӧгӧрыс сатшйӧдлан пипу йывъяс, мед кӧчыд велалӧ, а ачыд быд воӧмӧ октӧм увъяс, белӧгӧ моз, асмогасян.

— Тулыснад шонді югӧрсяньыс сэті вижӧдас да, быттьӧ кӧчтӧ вильшалӧ, сідзи и синмас пырӧ, а сійӧ важ да, пырысь-пыр и октӧм увтӧ йирас, дзикӧдз орӧдас, сэсся кыдз тай коскӧдыс лямӧдас карнаныд, регыд кӧчыд нюжӧдчас.

— Ӧні тулыснад сӧвет власьтыд оз лэдз кыйны кӧчтӧ. Ӧти-кӧ — сэки самӧй сійӧ рӧдмӧ; мӧд-кӧ — куыс нем вылӧ оз туй, коймӧд-кӧ и — яйыс нильӧг — абу чӧскыд.

Ошкӧс гуысь виӧм.

— Кӧч кыйӧмыд меным эз вӧвлы сера удж, либӧ вывті ас юрнад козьнасьӧм. Вот ош дінад прамӧя ыпъялыштан. Сійӧ ӧд зэв мисьтӧм, пыр плеш пырыс видзӧдӧ, сідзи и кӧсйӧ кассявны кузь гыжнас.

— Ме оштӧ 15-ӧс вилі. Унджыксӧ ӧтнамӧн, сӧмын понкӧд. Арнас кор лымйыс усьыштас, сэки ошъясыд пырӧны тӧвйыны гуӧ, мукӧдыс коз бокӧ, либӧ вужъя бӧжӧ и ляскысьыштасны. Сэки кок туйыс тӧдчӧ да верман заптыны тӧв кежад виныд. Кор аддза вӧлі кок туйсӧ, туяла, сэсся, кор тӧдмала кытчӧ пырас, гӧгӧрсӧ пасъяла увъяс чегъялӧмӧн — кытш вӧча. Тулысъявылыд шонді югӧрсяньыс лымйыд ляпкалӧ-пуксьӧ. Сэки ош гу вомыс воссьӧ. Понъясыдлы восьса гусьыд дукыс тувсов тӧвнад ылӧдз кылӧ, сэки и вӧлі оштӧ кыя.

— Воа гу дорас да, водзджык гу вомсӧ крестала шыӧн, либӧ зорйӧн, мед оз пет ошкыс. Ачым неылӧ гу дінсяньыс бедь йылӧ лазйӧс да шапкаӧс ӧшӧда, петас кӧ, мед сы вылӧ уськӧдчас. Та бӧрын изъя пищальӧн ӧтторъя швычнита-лыя. Петас мукӧддырйи да вомсӧ паськӧдӧмӧн ме вылӧ воны кутас, да ладнӧ понйӧй кутас бӧрладорсяньыс задсӧ тракйыны.

Кор этша слабмыштас ошкыд, шыӧн уськӧдча да, кыдз гырк вомӧныс шодзышта — регыд путкыльтчас, сэтчӧ и кӧдзӧда вӧлі.

— Ӧтчыд ӧти гуысь куимӧс кыйлі. Мамсӧ, кык посньыдик пи. Пиянсӧ лаз зептын гортӧдз вайлі. Тӧвсяньыс арӧдзыс видзи-быдті. Вевъялісны да, ньӧти вӧлі оз повны йӧзсьыд. Дзиръя ӧшинь пыр и вӧлі ветлӧны гожӧмнас. Кымыныськӧ пӧрысь мамыдлысь нянь шомӧстӧ брус вывсьыд путкыльтлісны жӧ. Лун-лун жӧдзасны увсянь да паччӧрӧ, паччӧрсянь да улӧдз; керкасянь — ывлаӧ, ывласянь — керкаӧ.

— Гожӧмнас праздник лунӧ Митита пиян катӧдӧмаӧсь Тукач сайӧ да, вӧлӧм пу йылӧ лэптасны, а асьныс пусӧ пӧрӧдасны, кузь лун тешитчӧмаӧсь. Сэсся пӧрысь мамыд кайліс корсьны; чукӧстӧма нимъяснас да, ӧдйӧн и воӧмаӧсь. Асланым семьялысь гӧлӧссӧ вӧлі ӧтитӧг тӧдӧны. Пакӧститчыны кутісны да, лои вузавны.

Йӧра.

— Вӧравныд эськӧ важӧн морт жӧ вӧвлі да, пӧрысьми тай. Мӧдӧдча вӧлі йӧра бӧрся вӧтлысьны да, вежонӧдз, шойччывтӧг, лызь кӧвйӧс разьлытӧг ветлӧдла. Йӧраыдлы кодкӧ нимсӧ ас сертиыс пуктылӧма: поводнӧй йӧра сійӧ, мортлысь кок эбӧс босьтысь. Кокъясыс сылӧн кузьӧсь, ачыс ыджыд, дзик сибырскӧй вӧв кодь, сӧмын сюръяса. Ачыс зэв ён да ыджыд, а нитш да пипу сёйӧ.

Сулаланінсьыс пипусӧ джынйӧдзыс йирас, дерт, сӧмын корсӧ. Сьӧктанас 25 пудйӧдз эмӧсь. Мукӧддырйиыс кӧчлы пӧрӧдан пипутӧ да, веськаласны сэтчӧ йӧраясыд кор, небось оз жалитны, вуштасны быттьӧ. Капканад кокъяссӧ сюйласны да, ылӧдз ӧд чужъясны, бурӧн оз и сюр.

— Ӧтчыд Куз ю йылысь, лӧпта сотчӧмланьысь кыкӧс вӧрзьӧді. Кык вежон чӧж вӧтлыси да, эг и вермы винысӧ. Ӧтилаӧ дзик нин чайті сувтіг, мыйкӧ таджъясьны кутіс да. Кор йӧраыдлӧн коксьыс эбӧсыс ставнас бырӧ, быттьӧ тшамъя сувтас да некодарӧ оз вӧрзьӧдчы. Сувті неылӧ, а ачым зэв нин ёна вӧлі мудзӧма. Шойччыштан моз куті табак чушкыны. Видзӧда да, друг бӧрладорсьыс мыйкӧ уси. Вӧлӧмкӧ, пиянасьӧ. Эг на удит лыйны, кыдз тай мӧдісны муса вокъясыд кырссьыны — бӧжъяссӧ эг аддзыв. Со чужӧмсяньыд налӧн кокйӧрыс кутшӧм. Мамсяыс тэрыбджыка кокъясыс вӧрӧны, ачыс муртса на войтыштіс. Сідзи и лои витӧгыс кольны.

— Важӧн йӧраыд уна вӧвлі, а ӧні ёна виисны да, зэв этша кольӧма. Та понда и йӧраясыд сӧвет власьт дінад шыӧдчӧм сетӧмаӧсь: мед найӧс виӧмысь дугдасны, мед сетасны налы рӧдмыны. Сӧвет власьт ньылыд мунӧма налы — лэдзӧма манифест, йӧраӧс вины пӧ некор оз позь, виысьяс чорыда мыждысьӧны сӧвет власьт закон чукӧр серти. Тайӧс тӧндзи меным висьталіс чукля Педӧр.

Тен вад.

— Тен вадйыд ёна ыджыд, ты модаа, оз жӧ позь шуны тынас: сысянь петӧ неыджыд ю — Висӧн шуӧны. Чериыд, майбырӧй, сэні мыйта. Пӧткаыд эм и: уткаыд, дзодзӧгыд, юсьыд сэні пӧжсьӧны. Вад гӧгӧрыс йӧнӧд. Мунны кутан да, он и тыдав сы кузя туруныс сэні. Йӧнӧд вылас тулыс-арнад койтӧны таръяс да дозмӧръяс. Ме сэтчӧ чери кыйӧм вӧснаджык кайлывлі.

— Кор веськалан сёян каднад вуграсьнытӧ либӧ крукасьныд, черитӧ он удит весиг лэптавнытӧ. Муртса на ва бердас вугырыд матысмас, пырысь-пыр уськӧдчӧмӧн кватитасны. Ставыс ӧд зэв гырысь, ӧдва лэптан, чайтан нин асьтӧ кыскиг да, кутчысян бадь кустъясас да он жӧ сетчы. Быдсяма чериыс сэні эм. Ёкышыд шедас да, абу тан моз чунь кузя, а куим весьта; лыбас да, быттьӧ тӧлысь-мӧдся нёньпом порсьпи. Ёдіыд быттьӧ плака пом воӧ, лайкъялӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.

— Ӧтчыд крукаси да, крукас шедӧма аршын кузя сир, а сійӧс ньылыштӧма нӧшта ыджыд сир, сэсся абу тӧрӧма да, вомтіыс весь кузя тыдалӧ бӧжыс — ачыс джагалӧма. Рушкуас аршын кузяыслӧн вӧлі утка. Ӧтчыд кыбигӧн изъя кыркӧтш дорсьыс аддзылі ӧти сирӧс да кыбыштнысӧ эг лысьт: повзи, мися, пыжтӧ пӧрӧдас да ачымӧс ньылыштас. Пыж кодьыс жӧ дзик вӧлі. Сы ыдждатӧ сэсся нэмӧн жӧ некысь эг аддзыв.

— Дедӧ, кытчӧ нӧ прӧмыстӧ вузавлінныд? — юалі ме.

— Важӧн ӧд кооперативыд эз вӧв — купечьяслы сетавлім. Ме Варсон пилыджык пыр вузавлі. Сійӧ ӧд арсяньыд и сетас уджӧн свинеч-пороктӧ, сэсся быть ловӧ сылы нуны. Медся бур арнас ӧтчыд вӧравлі 25 шайт дон. Варсон пиыслы жӧ вузалі. Сы ордӧ сэки локті да, вои да, пыр и тшай пуктіс. Праздник луныс вӧлі да, оз тӧргуйт. Пырим керкасяньыс лавкаас, прӧмыс доныд кайис 25 шайт. Дас шайт доныс ньӧбалі тӧвар, мукӧдсӧ сетіс зӧлӧтаӧн. Стойка дорас на юкталіс полуштоп роч вина прӧмыс сеттӧдзыс. Сэсся петкӧдіс тшайтӧ юны, а менам гажа юрнад дас вит шайт зӧлӧтаыд стойка вылас и вунӧма.

— Висьталі, кор тшай юӧм бӧрад кватитчи деньга кольӧмтӧ... Ачыс сійӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ лавкаас да керкаӧ ветлӧдліс нин. Петім да, стойка вылад абу, гӧгӧр корсим — некысь эз сюр. Сійӧ быд ногыс кутіс соссьыны, кызьысь кымын весиг юрбитіс. Оз ӧд и сет. Сідзи и лои вир синваӧн мунны.

— Со кыдзи важӧн купечьясыд вӧралысьыдлысь синвасӧ кисьтлісны. Ӧтчыд тшай юӧмсьыд дас вит шайт кульыштліс пеж горшнас. Сэсянь пыр лӧг петіс на вылӧ, кула да, кытчӧдз ог сісьмы — петас на. Тырмас талун кежлӧ сэсся. Водӧй вай. Мый эг вермы висьтавнысӧ, мӧдысь висьтала. Аски ӧд водз ковмас школаад котӧртны, — пӧлыньтчис паччӧр вылӧ дед.

Менам мӧвпъяс дед висьтасьӧм бӧрын да медводдза зверӧс виӧм.

Дедӧ висьталӧмсянь коли нин кымынкӧ во. Сылӧн висьталӧмыс топыда юрӧ пуксис. Сэтісянь ёнджыка куті радейтны вӧрсӧ, сук пармасӧ. Гажӧй бырӧ чериа юясысь, радейта понъясӧс. Зэв веж петны кутіс видлыны дедлысь вӧраланінсӧ, окота пӧткаӧс да зверъясӧс кыйны. Аслым шуи кыв:

— Коркӧ кӧть ӧтчыд дед овмӧсӧдз кайла да, ӧти ошкӧс виа.

Медводдза звер вылӧ ветлӧм да виӧм лои Чуклӧмын. Вӧлі ар. Уна пакӧсьт вӧчис ошкыд. Сёйис кымынкӧ мӧс, вӧв, чаньяс да ыжъяс. Рака шор дорӧ вӧлі сёйӧма вӧв да мӧс. Сэтчӧ мӧдімӧй войколӧн кыйӧдчыны, ошкӧс виӧм вылӧ. Асывсянь и мунім. Ставӧн пищаляӧсь да чераӧсь. Травежӧдз воим. Козъя вӧр бокӧ, рощиӧ, дзимлялӧма мӧстӧ. Тӧлкуйтімӧй, кыдзи-мый вой кежлас лӧсьӧдчыны. Шуим козъяс йылас вӧчны джадж да сысянь и кыйӧдны ошлысь воӧмсӧ.

Этша ми клёнгим жӧ сэн, коркӧ рытъявывнас эштіс. Кайим йылас да нюжгӧдчим кӧкъямыс мужик. Сёрнитам...

— Микайлӧ Иванӧвич, татысь тэ миянӧс он сёй. — Збоймим, коз йылад кайим да.

Рӧмдыны кутіс.

— Ланьтыштлыны колӧ, гашкӧ регыд нин воас да, — шуис Лева Микаль.

Асьным ставӧн полам, быдӧн тірзям. Олыштім ланьтӧмӧн да медбӧръяысь куритчим. Пес кызта кӧкъямыс чигаркасьыд быттьӧ кымӧр пласт тшыныс лои, дерт, кӧнкӧ верст-мӧд сайӧдз дукыс кылӧ.

Вой шӧрӧ матысмӧ. Унджыкыс нин ныргорӧн шкоргӧны. Менам оз узьсьы, кынмӧм нин кутіс босьтны. Недыр мысти, вой шӧр бӧрад, неылын трутш-тратшмуні. Матӧдчыны кутісны, торъялӧ куим кок шы. Мӧвпышті: „куимӧн“, аслам шапкаӧй юрсинас вывлань кыпавлӧ, тірала быдӧн. Пыр кылӧ водзӧ мунісны. Эновтісны, тыдалӧ, важ яйтӧ, „свежӧйӧс корсьӧны,“ — мӧвпышті. Кӧть эськӧ югыд войыс да, а вӧр пытштіыд мунӧмыс оз тыдав, лыйны некытчӧ.

Дыр на эз садьмавны. Коді садьмӧ сійӧ и шуӧ:

— Ок, ойбыртчыштсьылӧма тай, — синсӧ паськӧдас, а югыд нин, ачыс век шуӧ „ойбыртчыштлысьӧма.“

Со ми кутшӧмӧсь вӧлім ош кыйысьясыд. Аттьӧ ещӧ колӧ шуны ошкыслы: эз лок да тракнит козсӧ, ставӧн эськӧ ош вомас и киссим.

Асъявывнас довгыны кутім гортлань. Вуджим юсӧ да ставӧн ӧтпырйӧ зараднымӧс лэдзим сэзяс.

Асывнад, войбыдтӧ узьтӧгыд, ёна узьсьӧ. Дыр на эськӧ гашкӧ узи да, кодлӧнкӧ гора гӧлӧсыс пальӧдіс, шуис кылӧ:

— Тіян нӧ талун мунас оз ошсӧ кыйны? Чеччис эз нин?

— Узьӧ на, Домӧ пӧч, — кыввидзис чойӧй да юаліс. — Кытӧнкӧ мый бара нин нималӧ ошкыс?

— Ті мый нӧ эн на кывлӧй, Ион Микаль дінӧ ӧд комын ыж жугӧдӧмаӧсь ошъясыс. Мельникыд мельничаас лэччигӧн аддзылӧма туй вывсьыс ошсӧ, ыжсӧ пӧ сёйӧ да, весигтӧ оз и кеж. Сійӧ со и юӧрсӧ мӧдӧдӧма, ставыс нин лэччалісны.

Тэрыба вольпась вылысь ырсниті, тэрмасьӧмӧн мыссьышті, пасьтаси да тюп-тяп сёйышті. Тэрмасигтырйи зарадитчыны куті; пукті нин пистонсӧ, сюйи нин порок, пулясӧ асывнас сэзяс мӧдӧді, а мӧдыс и абу.

Котӧрті Митрӧпан Степан ордӧ пуля вылӧ свинеч корны. Степан шмонитӧ:

— Ош туша джынтӧ кӧ кӧсйысян сетны — пуля лоӧ.

— Сета... Кӧть ставнас босьт, — шусис воча.

Мыйӧн вӧчсис, пыр и йӧз бӧрсяыс котӧрті — кыт восьлӧн, кыті котӧрӧн.

Вои да унаӧн нин и чукӧртчӧмаӧсь. Гӧгӧр понъяслӧн увтчӧм кылӧ.

Морт квайтымын кымын нин чукӧрмис: сёрнитӧны, ставыс висьталӧны, быдӧн уна тӧдӧны — кодлысь и кывзыны. Ӧтик шуӧ: „Сійӧ ӧд кӧнкӧ важӧн нин мӧдлапӧлас вуджис,“ мӧд горӧдӧ: „гашкӧ и, Ыбӧдз нин весӧбтіс да.“

Мургыштӧм бӧрын шуисны босьтны адассӧ Вольладорсянь да топӧдны грездланьыс. Квайтымын мортыд яг вомӧныс ӧкурат тырмӧ, сэсся и понъяс сэн дай.

Мӧдӧдчим... Гӧгӧр шум, асывнад да, вель ылӧдз кылӧ. Яг пасьталаыс ыж шой. Унджык нывбабаыс, коді аддзис ассьыс ыжсӧ, бӧрдӧны. Помасис ягыд, немтор эз сюр. Ошъяс, тыдалӧ, из улӧ пырӧмаӧсь.

— Ме тай шуи, мися, сійӧ пышйис мӧдлапӧлас, колі сэтысь корсьны, — дӧзмис ӧти.

— Мӧд пӧв колӧ мунны, — кодкӧ шуис.

— Сідзи и эм, — лӧдсыштісны унаӧн. Венісны. Бара выль пӧв мунам.

Со бара нин ме дінӧд ӧсекыс воис, водзӧ мунны некытчӧ. Пукси мыр йылӧ да, куритчыны куті. О-ё-ё-ёй!!! — Чилӧстіс кодкӧ гораа. Сы бӧрся мӧд, коймӧд, кыптіс шум, коді мый вермӧ горш тырнас равзӧ...

Уськӧдчи ме котӧрӧн шумланьыс. Вӧрыс шоч да ылӧдз тыдалӧ. Со водзын лӧзов мӧс котӧртӧ. „Тыдалӧ, ошкыс тӧрӧпитӧма“ — мӧвпышті, а ачым век водзӧ котӧрта. Дзик нин ме дінӧ матысмис, сӧмын мыйкӧ зэв мисьтӧма котӧртӧ, дзик жӧ порсь моз чеччалӧ. Сувтышті, ёнджыка видзӧдлі да, самӧй ачыс ошкыд — ме вылӧ веськыда вомсӧ паськӧдӧмӧн локтӧ. Повзи, курокӧс лэпта, а оз лыб. Дзик нин со талялас. Казяліс менсьым пищальнад ноксьӧмтӧ, сувтіс пу дінӧ да гыжъяснас сюр-сяр вӧчис — повзьӧдіс думсьыс, а ачыс мӧдӧдчис увлань. Сэсянь гӧлӧсыс зэв уна кылӧ да, бӧр меланьӧ сетчис.

Сійӧ ӧтарӧ-мӧдарӧасигӧн кыдзкӧ курокыд лыбис. Прамӧя вискытӧг юрланьыс козьнышті... Пырысь-пыр жӧ ныр вылас сутшнитчис да пыдісянь ружӧктіс.

Видзӧда — бӧр чеччӧ, котӧрӧн бӧрыньтчыны куті. Колӧкӧ эськӧ ылӧдз пышйи да, ладнӧ Митрӧпан Степан матын вӧлӧма. Неуна сьӧлӧм сетіс меным сійӧ.

— Эн пышйы, — шуӧ, — менам шы эм.

Ошкыд пу кузя мунӧма да, кымыня морт моз водӧма — нюжгӧдчӧма; водз лапаяссӧ водзӧ чургӧдӧма, а бӧръяссӧ — бӧрӧ.

Воисны унаӧн, кымыныськӧ нӧшта на гымгисны-лыйисны. Ичӧт Ёгор черсӧ кырымас босьтӧма да, пиньсӧ кисьтӧ-жуглӧ, мед оз бӧр ловзьы да ставнымӧс сёй, быдӧн би чиръяс пиньсьыс резӧ. Кодкӧ кылӧ шуис:

— Колӧ сьӧлӧмсӧ перйыны. Вӧлӧма ошкыскӧд сэтшӧмтор, сьӧлӧмсӧ абу перйӧмаӧсь да, кульӧм бӧрас чеччӧма, сэсся мунӧма.

Ме лапаяссӧ видлала да серала.

— Чинтышт, Ёгор дядь, кӧть ичӧтика, — шуа сьӧлӧм перйыны кӧсйысьыдлы. Сӧмын сійӧ век ассьыс дольӧ.

— Збыль ӧд колӧ.

Бара ставӧн чукӧрмим. Ярӧ Павла повзьӧма да, сёрнитныс омӧля вермӧ, сійӧ ӧд медводз аддзӧма ошсӧ — вӧлӧм посньыдик понӧляинын куйлӧ. Сэсся сы водзӧ сажень сайӧ кыккокйыв сувтӧма да, гыжъяснас сяркӧдчӧ вӧлӧм.

Оштӧ лайкйӧн грездӧдзыс катӧдім. Кульӧм бӧрас яйсӧ юким. Ерӧмаканьыд порсь кодь жӧ тшӧга. Сьылі вылас ки вомлӧс кыза тшӧгыс. Тайӧ вӧлі менам медводдза зверӧс кыйӧм.

Медводдзаысь ылі вӧрӧ кайлӧм.

Ош кыйӧмсянь коли во. Бара нин арыд воис. Тайӧ арнас шуи веськӧдчывны дед ордымӧд. Гожӧмсяньыс пыр нин ӧти-мӧдлысь юаси, коді каяс сылань да, оз-ӧ тшӧтш менӧ босьт. Гожӧмсяньыс нин вӧлі заптӧма сукар.

Сёрнитім суседкӧд, Петыр дядькӧд, лӧсьӧдчим кайлыны, видлыны джуджыд пармасӧ. Коркӧ кыпалім йӧз бӧрас вежон-мӧд мысти. Миянкӧд кайны тшӧтш веськалі менам воча вок — Ёгор. Найӧ овмӧдчӧны матӧ дед вӧраланінсянь. Ёгор вӧвнас кайӧ, ме быдӧн радджык лои, мися, кӧть менсьым ноптӧ катӧдас. Ёна нин тешкодь Ёгорлӧн Буланыс.

Воласны ӧд зэв лёк местаяс, кытчӧ вӧлыд рушкуӧдзыс пыр няйтас вӧяліс, а Буланлы веськодь. Ёгора пуктас орччӧн кык потш, а Булан сы кузьта быттьӧ кӧза тотшсьӧдас, оз и вильснитлы. Аттӧ жӧ вӧв.

Кык лун ми, куим друг, кыссим дядь овмӧсӧдзыд. Пельпом вылын зэв ичӧтик ноптор и вӧлі-а, а кузя мунігад ёна мудзтӧдіс. Кайигӧн куимӧн 20 ур кыйим. Шензьыны ог вермы, кыдзи дедӧ сымында урсӧ кыйлывлӧма изъя пищальнас. Ми со ӧні централкаа пищаляӧсь — лыям да, урыд водзӧ чеччалӧ, оз и кӧсйы усьныд. Кайигӧн Ёгоркӧд ӧти урыслы дас ӧтиысь лыйим — ме витысь да сійӧ квайтысь, а урыс воши, сэні жӧ нӧшта куим пон. Мыйкӧ жӧ кайигтырйи енэжсӧ свинечнад козьналім, дерт, дедлы кӧ сійӧ запасыд дас во кежлӧ тырмис.

— Вӧралӧмнас эг жӧ удайтчӧй. Кайӧм мысти понъяс висьмисны, ньӧти эз кутны корсьны, сӧмын асланым кок туйӧ талялӧны. Весьшӧрӧ места тӧдмалӧм и лои. Сэсся вӧрыд гырысь да, дас ур пытшсьыд сӧмын ӧтиӧс вермам виныс, мукӧдыс пыр и вошӧны. Ӧтчыд понйӧй менам увтіс ӧтка козйысь урӧс. Коз гӧгӧрыс куш, немтор оз быдмы. Воим да, пыр и аддзи урсӧ — ув йылын вӧлі пукалӧ. Ме пыр и гымышті-лыйи. Урыд эз усь ни оз тыдав. Петыр дядь лазсӧ пӧрччис да, йылас каис, сӧмын эз жӧ аддзы уртӧ. Менам оз эскыссьы, мися, кайлан кӧ, сэсянь верман жӧ уртӧ аддзыны.

Кайи ачым. Йылас нин вои-а, урӧс век ог аддзы. Дзик туганӧдзыс кайи — бара эг аддзы.

Кымыныськӧ лэччылі да кайлі жӧ, сідзи и эг вермы аддзыны. Туган йывсяньыс гӧгӧр зэв ылӧдз тыдалӧ. Пуясыс быдӧн серамбанӧн сулалӧны, кӧнкӧ менӧ сералігмоз шуӧны: „Аттӧ, парма пи! Ӧтка козсьыд уртӧ эн вермы кыйныд“.

— Сё морӧ олӧм! Пуяс жӧ эмӧсь Коми муад!

Петыр дядь полысь жӧ мортыд вӧлӧма. Ӧтчыд урӧс вӧлі кыям сир чумана вож костын. Урыд лыйӧм бӧрад уси понӧльяс улас. Копыртчи сійӧс босьтны да, аддзи: кодкӧ нитшсӧ ставсӧ кульӧма, дзик на выль босьтӧм. Мӧвпышті, мися, тыдалӧ, матын ош гу эм. Кытш сетім, ош кок туй воис, кытш пытшкад сюрӧма, а петӧмыс абу. Петыр дядь повзис, шуны кутіс:

— Вай талун кежлӧ эновтчылам кыйӧмсьыс. Аски нуӧдам Петыр Ӧльӧксанӧс да вӧлисти...

Менам неокота кольныд оштӧ ловйӧннад, колӧ кыйны и ставыс. Эг эскы шуӧмсӧ Петыр дядьлысь. Кежыштім бокӧ сійӧ местасьыс, ӧтка пуляӧн зарадитчыны. Биасим да коркӧ и зарадитчим.

Матысмим ош гу дорӧ, курок менам лэптӧма, сӧмын пезьдӧд, сӧмын лыйнысӧ оз тыдав, зэв тшӧкыд понӧляинын гуыс да. Петыр дядьлы шуи:

— Вай жӧ понӧльяссӧ сӧтыштав, мед вӧляыс лыйнысӧ лоӧ.

Керышталіс. Тыдалӧ, гу вомыс восьса.

Дыр ми сэні сулалім, некод ог лысьтӧй матыстчыны гу дінас да видзӧдлыны, эм абу ошкыс. Кӧть эськӧ и кыкнан понйыс сэнӧсь, сӧмын найӧ тшӧтьяссӧ лэптӧмаӧсь — оз увтны ни гу дорӧ оз матыстчыны. Лаз зептысь перйи кос сукартор да понлы мыччӧдлі, сэсся гуад шыбиті. Понйӧй нянь бӧрсяыд гурс пырис гуад. Ачым быдӧн повзи, мися, эм кӧ, нямгылялас сэтчӧ понтӧ.

— Нӧрӧвитыштім да, понйӧй бӧр петіс, ок, абу тай, мися, тыдалӧ. Трасичаыд зарадитчигкостіыд пышйӧма.

Ош гутӧ медводз на аддзи да, ёна и видлалі. Кужӧ небось кытчӧ вӧчнысӧ: перйӧма ыджыд кодзувкарйӧ. Пытшкӧссӧ быттьӧ стружитӧма, гӧгӧр кольӧма ки вомлӧс кызта. Увдортіыс нӧшта на мусӧ кодйӧма. Гӧгӧрыс му киссьӧмсьыс гартӧма понӧль, вылысас вольсалӧма нитш. Эг и вермӧй кыйнытӧ, мӧдысь кежлӧ колим. Вӧралысьыдлы кӧть ёна лоӧ лысвасӧ келавны, сӧмын мӧдысь кайла на.

Бӧръя кайлӧм.

Тӧв... Еджыд эшкынӧн муыс шебрасьӧма, кӧдзыд шонді югӧрсянь зарниӧн дзирдалӧ. Сьӧлӧмӧй тіпкакылӧ, бара нин вӧрланьӧ кыскӧ. Гортсянь эськӧ оз нин лэдзны да, мырдӧн кая.

Асывводз... Петукъяс мӧдысь нин чуксасисны. Менам оз узьсьы. Талун бара пета туйӧ, Гнедкоӧн гӧнита дядь овмӧсӧдз. Тӧнлунсянь нин кламъясӧс дасьті да доддьӧ тэчалі: капкан 15 кымын гез помӧн кӧрталі, кын нянь мешӧкӧ лӧді, лызьӧс доддьӧ медувдорас пукті. Сёйышті неуна да мӧдӧдчи. Бергӧдчылӧмӧн додьсянь шор йывлы шапкаӧс лэптыштлі, прӧщайтчӧм могысь.

Со тыдалӧ нин дядьлӧн джуджыд гӧраыс, мичаа петкӧдлӧ ассьыс ныр-вомсӧ. Медводдза кык лунсӧ шойччи, сӧмын гӧратіыс ислалышталі, лызьӧс весалӧм могысь. Рытъяснас дыр вӧлі дядькӧд сёрнитам, кодарӧджык капканасьны сетчыны. Кымынкӧ лун бӧрын и мунім Парма шор йылӧ, руч пӧ сэні вӧлі ӧлӧ да. Регыд и аддзим руч кок туйтӧ да, дядь кутіс шуны:

— Вай жӧ кытшӧ лызьничанад босьтам, ручыд ӧд лызьничасӧ оз вудж.

— Кытшӧ кӧ и — кытшӧ, ме пондаысь кӧть мый, сӧмын мед шеді кыдзкӧ-а, — шуи ме воча.

Кык вежон вийсим, да эз ӧд и шед: ручыд лызьничатӧ миянлысь эз пыдди пукты, повтӧг весиг лызьнича вылӧдыд неуна муныштіс. Дядь сералӧмӧн меным шуӧ:

— Унаысь шулывлӧны: сӧвет власьтыслӧн пӧ югӧрыс омӧля на инмӧ пемыд пельӧсъясад, сы вӧсна пӧ и вежӧрыс йӧзыслӧн омӧля на кыпалӧ...

Ручыдлы тай, майбыр, пармаад инмӧма югӧрыд — дзикӧдз вельмыны кутіс, быдторсӧ тӧдӧ.

Тасянь кайим лӧпта сотчӧмӧ, сэні зверыд семьянас олӧ. Кызь капкан шняпким, мед, мися, оз элясьны мукӧдыс, ӧти кӧ кытчӧкӧ пырас. Витӧн сэні вӧлі олӧны, ӧти семьяын — налы ми быд кокӧ капканӧн и пуктім.

— Трасичаясыд ӧд оз и шедны, быттьӧ наросьнӧ вильшасьӧны, — дӧзмим нин ми, кыкысь кыйӧм бӧрын нинӧм эз шед да.

Дядьлӧн понйыс вӧлі зэв лёк, уртӧ оз увт, сӧмын нянь сёйны сюсь. Ми сійӧс виим да яйсӧ кульӧм бӧрас ручыдлы и катӧдім. Мед дукыс ручыслы кыласджык, лызьничаӧд кыскӧмӧн катӧдім да лӧпта сотчӧмас пожӧмӧ уліникӧ и ӧшӧдім.

Унаысь эськӧ сы бӧрын кыйлім да, эз и шед. Каям да, век на миян пон шойыд ӧшалӧ. Мися, тыдалӧ, омӧль сорт яйыс, оз туй налы.

Мӧдӧдчим водзӧ. Кузя нин кажитчис кыссьӧмыс капкан тырнад... Век ӧткодь ягыс, дорвыв пожӧма вӧр да парма. Воліс зэв джуджыд кыръя шор — Больгана шорӧн шуӧны.

— Та гӧгӧрын уна тар койтлӧ, — шуис дядь. — Важӧн сё тарӧдз койт вывсьыс кыйлывлім.

Пемдыны кутіс, а Велйыд век на эз во. Колӧ нин узьмӧдчыны, кокъясным ёна нин мудзисны.

— Веськӧдчам жӧ джум шорас, — шуис дядь, — да ноддя вӧчам, сэні и узьыштам.

Сідзи и вӧчим.

Аскинас воим Велйӧ. Тані медся дона зверыс олӧ, чув. Мӧвпала вӧлі мися, гоз-мӧдтӧ татысь чинтам жӧ ӧд. Пуктасим да асьным бӧр дядь ордӧ лэччим. Кымыныськӧ кайлім жӧ сэтчӧ, эз ӧд и нинӧм шед. Петалас, капкан вывтіыд мунас да, оз шед. Сідзи и нинӧм бара эг кыйӧй.

Велъяд ветлӧдлігӧн, туйсӧ миянлысь пыр вӧлі вуджлывлӧ парма шор йылӧд — тулан. Пыр вӧлі вӧтлысям да, ог суӧй. Кыкысь наросьнӧ узьӧмӧн кыйнысӧ кайлім, быдӧн сьӧрысь вӧлі, — весиг ботан босьтлім. Сэсся вӧлі каям бӧръяысь Велйӧ капканъяссӧ босьталӧм могысь. Воим парма шор йылӧ да, быттьӧ наросьнӧ бара мунӧма талун асыв туланыд. Вӧтчим неылӧ да стӧч репас шӧрас веськалім, кытӧн унджыкысьсӧ сійӧ олӧ да сёянсӧ кытчӧ заптӧ. Понйӧй пырысь-пыр и кутіс перйыны колода увсьыс. Кывзам да, шаръялӧ-ветлӧ колода улӧдыс туланыд. Гӧгӧрыс лымсӧ талялім, мед оз вермы лым пырыс пышйыны, да пондім топӧдны. Кок увті кыкысь пондыліс лымсӧ косявны — зыр воропӧн зурӧдны кута да, пышъяс мӧдлаӧ.

Со бара нин кылӧ чашйӧ, час жӧ пельӧс пуктӧмӧн тӧдмала, — копыртчи, матысті пельӧс лым бердӧ, кыла: кыкысь йӧткыштіс вывлань, сэсся тай кыдз прысьнитіс пель бокӧд — быдӧн гӧныс ниртыштіс чужӧмӧс.

Ёна жӧ эськӧ зырйӧн ӧвтышті да, эз ӧд сюр — пышйис. Сы бӧрын эг нин аддзылӧй, вешйис туй вывсьыд кытчӧкӧ бокӧ.

Кайлігчӧж эг вермӧй кыйны некутшӧм звер, омӧля шедіс и кӧчыд. Кысь нӧ кӧчӧс кыян, кор гырысьджык зверъяс ылӧдлӧны да; сӧмын, кыдз шусьӧ, кужан сямыс абу на миянлы сюрӧма.

— Оз на позь ошйысьны ӧні меным — дедлӧн висьталӧмыс эз на вермы вуджны дзикӧдз.

Татшӧм вӧлі менам ветлӧдлӧм дед ордымӧд. Нӧшта на кӧсъя ветлыны. Сӧмын сэки, ме чайта, кужаджык нин кыйсьынытӧ. Олӧмыс петкӧдлас.