СИЛА

Опонь Педот Сила ар 50-ысь нин петӧма. Сійӧ кулак: кыз рушкуа, сьыліыс ӧшлӧн кодь, банъясыс пӧльтчӧма, паськыд дзор тошка, модаясыс сылӧн дзик жӧ ручлӧн кодь. Том дырйиыс вӧлӧма зэв гӧль, сэсся кытчӧкӧ ветлӧма да пондіс овмӧдчыны — шуӧны тай вӧлі, кутшӧмкӧ пӧ купеч ордын вӧлӧма приказчикын...

Нюрдор грезд — гӧль грездӧн лыддьыссьӧ. Турун-няньыс сэні оз тырмы, торъя нажӧткаяс абуӧсь жӧ. Та понда тӧв помланьыс гӧльяс вузавлӧны весиг медбӧръя скӧтнысӧ, кӧртмавлӧны абутӧм видз-мунысӧ, уджалӧны озыръяслы вердӧм вылӧ, босьтӧны нянь гӧриг-кӧдзиг да страдна дырйи уджалӧм вылӧ. Ставыс тайӧ вӧлі мунӧ Сила ордӧ. Сійӧ вӧлі мясникалӧ (дерт, донтӧм донӧн сійӧ медаліс сы вылӧ уджалысьӧс). Яйсӧ вузалӧ вӧлі кер лэдзысь приказчиклы, вӧр лэдзысь-пуръялысьясӧс вердны. Тадзикӧн кыптіс Сила. Бӧрынджык восьтіс лавка. Сылӧн и винаыд век вӧлі тырмымӧн. Нюрдорса войтыр быд боксянь нин лоисны сійӧ кабыр улын. Коркӧ уездувса управаӧ вӧлі бӧрйӧны шленӧс. Кодӧс нӧ сэсся бӧръян, он кӧ Опонь Силаӧс. Сійӧ ӧд озыр, сюсь, дай поп-батюшкоыд станӧвӧйкӧд тшӧктӧны сійӧс бӧрйыны. Лои Сила шленын: управалӧн пӧдрадъяс гырысьӧсь (туйяс да школаяс вӧлі вӧчӧны сэки) — нажӧтка шедӧ. Дас кык во чӧж (куим во кежлӧ нёльысь бӧрйылісны сійӧс) шленаліс Сила. Уездын паськаліс сылӧн нимыс, станция кутысьяс вӧвтӧ сетны эз небось дыр кӧсйыны сылы. Эз омӧль вӧвъяс сетлыны: суткиӧн 200 верстъяс сяркӧдӧ Сила. Колӧкӧ, дырджык на эськӧ шленаліс Силаыд да, революцияыд торкис, ыджыд гыӧн ӧшйис Сила юр весьтӧ.

Войнаыд Силалы эз инмы — сэки нӧшта бурджык на вӧлі: салдаткаясыд мыйта колӧ уджавнытӧ локтӧны, сӧмын кӧсйысь налы сетны пуд джын кымын пызьтӧ. Сэсся ӧд на пытшкын эмӧсь лӧсьыдӧсь... Гӧтырсьыд ӧд дырӧннад уман жӧ.

Тімбыльтчис сар, сӧмын управаыс коли — Сила век на сэні шленын. Ӧні сійӧ „гӧрд“, „революция дор мунӧ“, „свобода, равенство да братство“ пӧ висьталӧ; ме пӧ сьӧлӧмӧн важӧн нин социалист-революционер.

...Гора кывъяснад он кут ойдӧм ютӧ: революция век ойдіс да коркӧ-некоркӧ тшӧтш кылӧдіс „нёльӧд Ӧльӧксан сартӧ“ (Керенскӧйӧс). Нюрдор грездад большевикъяс воисны сёрӧн. Сыысь водзджык нин карса большевикъяс улӧсъясӧн вӧтлісны управаӧс, шленъясыс разалісны ыж пода моз быд пельӧсӧ — уезд пасьта. Сила воис Нюрдорӧ. Сійӧ пондӧма гӧгӧрвоны: тані кывъястӧ вежӧмӧн он мын, ковмас саймӧдчывны, кытчӧдз оз вежсьы власьтыс. Воисны гортӧ салдатъяс, висьталӧны ёна большевикъяс йылысь, сӧмын уджсӧ лӧсьӧдны оз на сяммыны. Коркӧ сӧветӧ воӧма кабала: корӧны губерняӧ ӧти мортӧс большевикъяс съезд вылӧ. Сӧветса секретар (важ правленньӧса писар) юны вӧлі ёна мастер, дерт, кор юктӧдӧны. Сытӧгыд ӧд сійӧ оз и гижышт нинӧм, дзугас делӧтӧ. Старшинаыд мый — печаттӧ пуктас, сійӧ ачыс кабалатӧ лыддьынысӧ оз и куж. Граждана собранньӧ вылын секретар лыддис карысь воӧм кабалатӧ.

— Карсянь тшӧктӧны бӧрйыны комитет бедноты, сійӧ пӧ нянь судзӧдны пондас.

— Бӧръям, бӧръям, няньтӧ кӧ судзӧдас, бӧръям нин! — ставӧн горзӧны. Весиг Сила тшӧтш ракӧстіс, йӧз дор сувтіс, мед няньсӧ сылысь оз петкӧдны.

Бӧрйисны комитет беднотыӧ Силаӧс да нӧшта 2 мортӧс лӧсьыда олысь крестьяна пытшкысь.

Сэсся корӧны губерняӧ ӧти мортӧс большевикъяс съезд вылӧ.

— Мамонтовӧс, Мамонтовӧс!

Бӧрйисны Мамонтовӧс. Мамонтов вӧлі неважӧн воӧм салдат, висьтавлӧ большевикъяс йылысь да и асьсӧ шуӧ большевикӧн, сӧмын бурасӧ нинӧм на оз тӧд. Муніс Мамонтов губерняӧ. Сэні сійӧс тӧдмӧдыштісны мыйӧнсюрӧ да босьтісны партияӧ.

Съезд вылысь Мамонтовыд сиктас воис нин прамӧй большевикӧн. Локтіс ӧтлаын Мандельбаум отрадкӧд. Мандельбаум пузувтіс ставсӧ: сӧветысь озыръясӧс шыблаліс, комитет беднотыысь Силаӧс да мукӧдӧс вӧтліс. Пукталіс озыръяс вылӧ гырысь контрибуцияяс, нӧйтӧмӧн сійӧс перйис, сэсся муніс.

Мамонтов котыртіс большевикъясӧс, гӧль крестьянаӧс да салдатъясӧс морт 100 кымын. Регыд тай вежсис Нюрдорыд: сӧветад да комитет беднотыад эз коль ӧти озыр морт — ставыс гӧль йӧз лоисны. Силалӧн да мукӧдлӧн сюри уна нянь-сов, весиг тшай-сакар. Мӧстӧмъяс — мӧскассисны, няньтӧмъяс — няняӧсь лоисны. Сила вӧснялі, тошкыс векняммис, ачыс дзормыштіс, гӧрбыльтчыштіс, паськӧмсӧ омӧликӧс кутіс новлыны, сёрнитӧ небыдика — полігтырйи... дзик гӧль кодь!

Нюрдор медбӧръя сикт миян губерняын, сы сайын вӧр, сё верст дорысь ыджыд вӧлӧк, а сэні мӧд губерня. Сэн Колчак. Вайисны Нюрдорӧ Гӧрд армияӧс, пулемётъяс, пушкаяс, кодъялісны окопъяс — лӧсьӧдісны фронт.

Сила керкаын гӧрдъяслӧн штаб, лавкаас — цейхгауз. Кыкысь кымын еджыдъяс волісны Нюрдорӧдз: ӧтчыд муртса эз вӧтлыны гӧрдъясӧс сиктсьыс, сӧмын Нюрдорса коммунистъяс тшӧтш уськӧдчисны да, вӧтлісны еджыдъястӧ.

Пӧшти во вӧлі Нюрдорын фронт. Олӧмыс муніс гажаа: гӧрдармеечьяс да том йӧз сувтӧдавліны спектакльяс, школаын велӧдысьяс петкӧдлісны туманнӧй картинаяс, коммунистъяс ӧтлаын Гӧрд армияса агитаторъяскӧд вӧчавлісны докладъяс да чуксалісны йӧзӧс дорйыны сӧветъясӧс. Та вӧсна нюрдорса пӧвстысь унаӧн мунісны Гӧрд армияӧ ас окотасьыс.

Силалӧн, дерт, эз зэв гажаа овсьы, сӧмын норасьны эз лысьтлы, оліс, кыдз быдӧн вӧлі олӧны.

Колчакӧс вӧтлӧм бӧрын фронт быри, Гӧрд армияӧс Нюрдорысь нуисны мӧдлаӧ. Арӧдзыс вӧлі шы ни тӧв. Арнас вой тӧв вайис кырнышъясӧс — Англияӧн быдтӧм „Войвыв правительстволысь“ еджыд армиясӧ. Сила да мукӧд „сливкаяс“ молебенӧн, звӧнӧн примитісны „дона гӧсьтъясӧс“, гӧльяс (унджыкыс большевикъяс нин вӧлісны) пышйисны, кымынкӧ морт эз удит муннысӧ, сэсся эновтчисны, оз пӧ гашкӧ вӧрзьӧдны.

Олӧмыд воссис. Еджыдъяслӧн салдатъяс пондісны самӧкур кульны-юны да вӧвъясӧс ныр вылас усьтӧдз гӧняйтӧдны; паськаліс нывъясӧс мырдӧналӧм, лёк висьӧмъяс разӧдӧм. Со колӧкӧ и „ чай-сахар, белый хлеб...“. Медбӧръя няньнас да скӧтнас лои вердны „дорйысьястӧ“! Большевикъяс да водзмӧстчысь гӧль войтыр, дерт, вӧля вылын эз овны: найӧс тані бура кулисны-нӧйтісны, кодсюрӧӧс йи улӧ сюйисны, мукӧдӧс коз йылӧ ӧшӧдісны. Тані ёна отсасис и Силаыд. Найӧ отсӧгӧн сӧмын вермисны большевикъясӧс кыйны, весиг вӧрын дзебсясьысьясӧс кутавны.

...Сила мудер, сійӧ оз лякӧсьт ассьыс бӧжсӧ, оз син вылад шыбитчы сылӧн еджыдъяс дор уджалӧмыс. Йӧз водзад весиг кодсюрӧӧс дорйыштӧ на. Со и вӧлӧсьтувса управаад эз ачыс пуксьы, мӧдӧс зілис пуксьӧдны.

Сӧмын регыд найӧ тільсисны власьт бердын. Гӧрдъяс бӧр босьтісны Кардор, сэсся мукӧд каръяс да сиктъяс. Силалы да сійӧ ёртъяслы бара воисны омӧль лунъяс: найӧс лэччӧдісны карӧ, пуксьӧдісны тюрмаӧ. Делӧсӧ кузя нюжйӧдлісны да, кыдзкӧ эз лыйлыны некодӧс — пуксьӧдалісны дыр кежлӧ тюрмаӧ. Силалы вичмис 10 во. Сӧмын сійӧ пукаліс ӧти во, а мӧд вылас воис гортас — амнистияӧн! Пондіс шы ни тӧв овны.

Олӧмыд ӧдйӧ вежсьӧ. Война помасис, воис НЭП. Кузяӧн, ньӧжйӧникӧн, ёна полігтырйи пондіс ловзьыны тшӧтш и Сила: ӧтитор-мӧдторйӧн — шылльӧ-мылльӧӧн (посни тӧварӧн) пондіс вузасьыштны. Тошкыс пондіс паськавны, тушаыс веськавны, чужӧмыс шыляліс, гӧлӧсыс содыштіс. Бара пондіс вынтор кыптыштны. Ӧти-мӧдлы нянь-сов сетӧ страда дырйи уджалӧм вылӧ, пондіс видз-му бара кӧртымалыштны, мясникавны. Кутіс вӧр лэдзысьяслы вузавны яй. Ӧні сійӧ дзикӧдз вежсис. Весиг сӧвет власьттӧ радейтӧ. МОПР-ӧ да „Коми морт“ нима самолёт вылӧ сьӧм пуктіс. Сӧветын служакъяс да коммунистъяс гӧститӧны сы ордын: сур-вина век эм Силалӧн, нинӧм оз жалит „бур“ йӧзӧс гӧститӧдӧм вылӧ.

Овны пондіс позьны Силалы. Дерт эськӧ, кодсюрӧ шуасьӧны: комсомолечьяс стенӧ ӧшӧдан газетӧ гижлӧны, сӧмын ӧд на киын абу выныс, а вына йӧзыд Сила киын нин, век сы дор сувтасны. Сэсся йӧз пӧвстад эмӧсь жӧ сійӧс дорйысьясыд: найӧс Сила юктӧдышталӧ да нянь сетӧ. Сила газет лыддьӧ — „Правда“ газет сылы воӧ.

Коммунистъяс IV съезд йылысь лыддис да жугыльтчис, сӧмын эз зэв дыр шогсьы: „миянӧдз он на зэв регыдӧн во, а воас кӧ — вермасям!“

— Ха-ха-ха!... Ой, пота, пота... теш жӧ висьталан тэ... ха-ха-ха... Вермасьны шуан кӧсйӧ. Силаӧс вермыны?!. Гӧгйыс вӧсни!.. Ха-ха-ха... — сералӧ Сила, дугдыны оз вермы. Рожабанса кыз яйыс, ӧш кодь сьыліыс, кыз кынӧмыс — ставыс сыркъялӧ серамысла; пӧсьыс чепӧссис, эбӧсыс пондіс бырны. Висьталысь Педӧсь Иван, ар нелямына, зэв юысь, дыш да сы понда гӧль, вӧсньыдик гӧлӧсӧн сы бӧрся тшӧтш — эскӧ Силалы юрнас копрӧдлӧмӧн. Сила оз вермы дугдыны:

— Ха-ха-ха!.. Менӧ вермыны, кор менам киын сӧветыс, кооперативыс, унджык татчӧс коммунистыс, карын, обласьтын, да и Мӧскуаын эмӧсь тӧдсаяс — отсалысьяс? Менӧ вермыны? Тырмас! Ме ӧд законъястӧ тӧда, он гашкӧ дзуг: тайӧ юрас эм на мыйсюрӧ. Мыйӧн нӧ сылы вермынысӧ? Нинӧмыс абу, сы дор некод сувтысь оз ло. Гӧрд армияад да совпартшколаад зэв уна тӧдӧм эз на кӧвъясь, а ме дор олысьясыд университетын велӧдчӧмаӧсь!

— Сійӧ висьталӧ, — шыасис Педӧсь Иван, — ӧні пӧ коммунист партия чорыда босьтчис весавны сӧвет аппарат. Служакъяс пӧвстысь пӧ став лӧпсӧ весалӧны, дай коммунистъяс пӧвстысь оз радейтны важланьӧ кыскысьясӧс да кулакъяс дор олысьясӧс. Весалам пӧ тшӧтш и тані, сӧмын пӧ гӧльяскӧд колӧ ӧтувйӧнджык овны да шӧркоддьӧма крестьянаӧс ас бердӧ тшӧтш сибӧдны, мед пӧ найӧ кулакъяслы оз пондыны отсасьны. Важланьӧ кыскысь Силатӧ да сылысь кампанньӧсӧ вермас миян выльлань нуан сила — социализм. Дыр сійӧ тадзи сёрнитіс. Сы бӧрын ӧткымыныс шыасисны, збыль пӧ сідз. Унджыкыс полӧны — тэ ордӧ ӧд ковмас локны няньтӧ да тӧвартӧ босьтны.

Тайӧ висьталігкості Сила водзджыксӧ пыр на серамбана вӧлі, шпыньяліс. Сэсся век ӧтарӧ пондіс зумыштчыны; пондіс ворсны аслас тошнас: шыльӧдӧ, топӧдлӧ да бӧр разӧдлас. Сылӧн пыр сідзи, кор чорыда дӧзмӧмӧн мӧвпалӧ (гӧгӧрвоӧ ӧд: абу серама делӧыд, сералӧ сӧмын йӧз водзад да асьсӧ кӧсйӧ ылӧдны тадзикӧн). Но... но... сідз кӧ и, сідз — вермасьыштам, — тадзи ас вомгорулас мӧвпаліс Сила.

Педӧсь Иван водзын пызан вылын вӧлі вина сулея да румка. Ӧні, сёрнитӧмысь дугдӧм бӧрын, сійӧ ёна пондіс „уджавны“ сы дінын, оз и видзӧд Сила вылӧ. Кутіс гажмыны.

— Кылан, Иван, тэнад няньыд эм?

— Абукодь. А мый?

— Ме талун мӧдӧда гӧтырыдлы пуд-мӧд, сэсся и водзӧ ог йӧрт тіянӧс... Менам эм выль, бур ружйӧ, тэ, буракӧ, эн на видлыв сійӧс?

— Эг.

— Вай видлы талун рыт, эсійӧ керка ӧшиньӧдыс резӧбты... Тӧдан ӧд кытчӧ колӧ — сійӧ быд рыт пукалӧ ӧшинь дорас, лыддьысьӧ да гижӧ. Сэсся ӧд сійӧ жыръяс некод абу — буретш веськалан. Рытыд воӧ нин — тасянь и мунан, некод оз тӧдлы... Ружйӧыд лоӧ тэнад, няньыд-солыд лоӧ век, кытчӧдз менам лоӧ...

Тадзи сёрнитісны вель дыр. Рӧмдігӧн Иван муніс ружйӧӧн...

* * *

— Кулӧма?

— Абу, больничаӧ нуисны. Пельшӧр шуӧ, бурдас пӧ.

— Кодӧс нӧ чайтӧны?

— Мый нӧ чайтнысӧ, быдӧн тӧдӧны — Силалӧн удж. Педӧсь Иванлысь казявлӧмаӧсь ружйӧӧн котӧртӧмсӧ. Милицияыд воис да, ачыс Иваныс бӧрдігтырйи сылы висьталіс, код юра пӧ вӧлі да, ог помнит; Сила пӧ юктӧдіс менӧ да тшӧктіс тайӧс вӧчнысӧ.

Нывбабаяс разӧдчисны тыра ва ведраясӧн.

* * *

Сӧветӧ, кооперативӧ, удждысян тӧвариществоӧ — быдлаӧ пукталісны выль йӧзӧс. Коммунистъяс пӧвстысь Сила дор синысьясӧс весалісны, лӧсьӧдісны нюр косьтан да видз-му ӧтувйӧн уджалан тӧварищество. Став тайӧ уджас юрсӧ нуӧдісны карысь ыстӧм совпартшкольникъяс да Гӧрд армияысь воӧм комсомолечьяс да коммунистъяс.

Силаӧс суд шуис лыйлыны. Педӧсь Иванлы шуисны дас во пукавны.

Тадзикӧн важлань кыскысь посни да гырысь шыпасӧн гижсян Силаяс вермасьӧны выль олӧм лӧсьӧдан силакӧд — социализмкӧд; тадзикӧн жӧ налӧн жугласьӧны гыжъясыс — социализм вермӧ, социализм тэчан удж ӧддзӧ!