МИ МУНАМ ВОДЗӦ
(КАПП-лӧн куим вося уджыс)
Таво мартын тыри пролетариат нога коми ассоциациялы куим во. 1926 воын март 12ʼ лунӧ вӧлі котыртчан чукӧртчылӧм Сыктывдінкарса гижысьяслӧн. Сэні шуисны став коми гижысьлы, коді кӧсйӧ отсавны тэчны выль бур олӧм, коді сувтӧ пролетариат нога мӧвпсямъяс вылӧ, — ӧтувтчыны ӧти котырӧ. Сійӧ котырыслы шусьыны пролетариат нога ассоциацияӧн. Став бур выныс, пролетариат революция дор мунысь коми поэтъяс локтісны сійӧ ӧтувтчӧмӧ. Ӧткымын морт кӧсйӧны вӧлі торкны миян ӧтувтчӧмнымлы, кыскӧны национализм нога мӧвпъяс ӧтувтчӧмлань. Унджык коми гижысьыс, пӧшти ставныс, эз сетчыны сэтшӧм сёрниясланьыд, аддзисны збыльлунсӧ налысь — националя буржуазия нога мӧвпъяслань кыссьӧмсӧ. Коми гижысьяс шуисны сувтны пролетариат гижысьяс платформа вылӧ.
КАПП ӧтувтчӧм бӧрся да сыӧдз коми художествоа литература лӧсьӧдӧмсӧ, дерт, торйӧдны оз позь. Ми тані огӧ кутӧй став коми художествоа литература йывсьыс сёрнитны, а сӧмын КАПП котыртчӧмсянь лӧсьӧдӧм литература йылысь.
Коми гижысьяс уджавлісны торйӧн, налы колӧ вӧлі ӧтувтчыны, мед ӧтувъя вынӧн сетны коми уджалысь йӧзлы бур литература, социализмлань нуӧдана литература, пролетариат идеологияа литература. Коми поэтъяслӧн пролетариат нога гижысьяс ассоциацияӧ котыртчӧмыс петкӧдлӧ — коми художествоа литература лӧсьӧдӧмыс идеология боксяньыс сувтіс веськыд туй вылӧ, кыптіс вылӧджык, пролетариат нога коми художествоа литература сӧвмӧмыс кутіс мунны ӧдйӧджык.
Ӧтарӧ кӧ, оз позь торйӧдны дзикӧдз КАПП котыртӧмсянь уджнымӧс важ уджысь. Мӧдарӧ кӧ, оз жӧ позь шуны — КАПП котыртӧмсянь оз воссьы выль этап коми художествоа литература сӧвмӧмлы, выль нога мунан туй вылӧ зумыда сувтӧмлы. А та ногӧнсӧ ӧд ӧткымын ёртъяс чайтӧны.
Куим воыд зэв ичӧтик кад. Татшӧм каднад ёна мунны водзӧ, чеччыштӧмӧн чеччыштны он вермы. Мый вермим водзӧ мунны — мунӧмыс лои. Сӧмын ичӧтик на. Зэв омӧль лои, ми кӧ кутам шуасьны, со ӧд ми кутшӧма нин водзӧ мунім. Сэсся лӧнявны тайӧ шуӧмнас, нинӧм нин водзӧ не вӧчны. Миян зэв на уна уджным. Ёна на ковмас мырсьыны, мед эськӧ сетны сӧстӧм, сӧдз пролетариат нога художествоа литература, идеология боксяньыс олӧм мунӧмлы колана литература. Ковмас на водзӧ кежлӧ художествоа литературатӧ весавны асланым уджӧн бусӧссьӧмысь, мукӧддырйи няйтӧссьӧмсьыс, весиг кыза на няйтӧссьывлӧмсьыс. Пролетариат нога коми художествоа литература улын на сулалӧ, нэриник на. Да эм жӧ и бур идеология гижӧдъяс нин. КАПП котыртӧмсянь сэтчӧ пырӧм коми гижысьяс сетісны вель уна шогмана, лӧсьыд гижӧдъяс идеология боксянь. Тані ставсӧ петкӧдлыны, дерт, он вермы. Ми сӧмын вайӧдлам ӧткымынӧс тайӧ бӧръя куим вося гижӧдъяс письыс.
Тима Вень „Му вежандыр“ гижӧ. Сійӧ кывбурыс зэв шогмана идеология боксянь. Со кыдзи гижӧма:
Ӧні сэсся мӧд пӧлӧс пронт
восьтлам —
Тшыгкӧд война панлам!
Овмӧс
крестьяналысь лэптам!
Киссьӧм заводъяс ми
дзоньтам!
Изъяс, кӧртъяс
муысь перъям...
Изнас
кӧртсӧ сывдам.
Кӧртысь посъяс
карсянь
деревняӧ
дорам...
Мужик мортлысь
тӧвар кӧртӧн
сьӧлӧмсӧ
ми сывдам!
Тима Вень кӧсйӧ мужик мортлысь сьӧлӧмсӧ сывдыны тӧвар кӧртӧн. Тима Вень гӧгӧрвоӧ — „тӧвар кӧрт“ кыпӧдас видз-му уджалӧм бур техника вылӧ, „тӧвар кӧрт“ бурмӧдас олӧмсӧ уджалысь крестьянинлысь, „тӧвар кӧрт“ ӧтувтӧдас сиктса посни овмӧсъяс гырысь овмӧсъясӧ.
Тима Вень гӧгӧрвоӧ промышленносьтлысь коланлунсӧ, сійӧн сиктса овмӧс социализм туй вылӧ веськӧдӧмсӧ.
Илля Вась гижис поэма „Мунӧны“ — сиӧ сійӧс „дас арӧса выль олӧмлы“ (Октябрса революция дас во тырӧмлы). Тайӧ поэмаас Илля Вась петкӧдлӧ коми уджалысь йӧзлысь уджсӧ, гражданскӧй война вылын тышкасьӧм:
Кось вылӧ петіс —
Эз бара пов!
Гӧль вӧсна сетіс
Ассьыс том лов.
Сӧвет власьт дор сувтӧмсӧ, став сьӧлӧмнас Октябрса революцияӧн сетӧм выль олӧмлань мунӧмсӧ.
Кытчӧ нӧ мунанныд, кытысянь локтанныд,
Сьӧд парма пиянъяс, яла яг йылӧмъяс?
Кутшӧмджык тіянӧс мог
Гортсьыныд нуӧ, бур вок?
Делегат съезд вылӧ, аньяс?
Став коми съезд вылӧ, ёртъяс?
Ставныд ті важ олӧм ёрад?
Камгӧй жӧ, выль олӧм дорӧй!..
Илля Вась ыстӧ чолӧм выль олӧм тэчысьяслы:
Видза жӧ оланныд, том войтыр, выль войтыр,
Тувсовъя асывлӧн томиник пиянъяс.
Быдӧн ті тільсьысьлӧн пи.
Югдігӧн быдманныд ті.
Туй тіян саридз кодь паськыд.
Удж тіян енэж кодь кыпыд.
Вынйӧрыд сойясад эм-ӧ?..
Вӧчӧй жӧ мунымлы шемӧс!
Илля Вась оз пышйы важ сяма олӧмӧ. Сійӧ выль олӧм дор, кар дор, индустриализация дор.
Пармаын лыд ни тшӧт кутас
Буксыны заводлӧн труба,
Гымӧдны машина вӧрті,
Парокод — йи море шӧрті...
Нёбдінса Виттор медводдза гижӧдъяссяньыс вӧлі пролетариат революция дор. Сійӧ уна сетіс пролетариат нога коми литература. Крестьяна нога идеологияыд талӧн коми гижысьяс пӧвстын медомӧля тӧдчывлӧ. Медунасӧ Нёбдінса Виттор сетліс коми уджалысь йӧзлы ӧзйӧдана гижӧдъясӧн гражданскӧй война дырйи. Бӧръя кадъяснас Нёбдінса Виттор озырмӧдіс пролетариат нога коми художествоа литературатӧ „Кулӧмдінса бунтӧн“ (пьеса), „Лучаӧн“ (висьт).
Пролетариат идеологияа гижӧдъяс сетӧны бура Биа ӧгыр, Сим Вань, ӧткымынӧс Шыладорса Миш. Со Биа ӧгырлӧн „Вуджӧр“ нима кывбурысь ӧткымынлаті:
Ленин ёрт бордъяссӧ шеныштіс,
Варыш моз, лэбач моз лэбзис;
Кысянькӧ котӧрӧн котӧртіс.
Йӧз костӧ веськыда сувтіс.
Сьӧлӧмсянь горӧдіс, —
Му пасьта гыалӧ горыс,
Гӧгыльсӧ енэжысь видзӧдліс,
Татшӧмтор найӧлы шуис:
Вуджӧр пӧ ветлӧдлӧ му кузя,
Ӧтувъя олӧмлӧн вуджӧр,
Югӧрӧн лолалӧ кыпыда,
Му пасьта гылалӧ югӧр.
..............................
...Плагнымӧс вылӧджык лэптамӧ,
Мед сэні дӧлалӧ, тӧвзьӧ.
Гырыся зарниӧн гижамӧ,
Би моз мед югыда ӧзйӧ.
Коми гижысь „Омра“ гижис аллегорияа поэма „Тӧвлӧн да вӧр ділӧн тыш“. Сэні сійӧ петкӧдлӧ рабочӧй класслысь (вой тӧв) ӧтув крестьянакӧд (кымӧр) коммунист партия чуйдӧдӧмӧн (шонді) капитализм стройкӧд (вӧр ді) вермасьӧмсӧ:
...Вӧр діті мунны ни локны
Пуясыс лэдзтӧг он письт.
...Ёна нин важысянь діыс сэн сулалӧ;
Уна пу пӧрӧма, выльясӧн быдмӧма.
Шонді жӧ енэжсянь сы вылӧ видзӧдӧ,
Скӧрмӧмӧн, лёк ногысь чорыда шуалӧ:
„Бырӧ тась вӧр діыс, пуясыс пӧрасны,
Олӧмъяс татӧні мӧдногса лоасны“.
Вой тӧв сэн шутьлялӧ, ветлӧ,
Вӧра діӧ люкасьӧ...
...Чукӧстіс вой тӧв кымӧрӧс,
Ыджыд юра кымӧрӧс,
Кузь вӧра діӧс пӧрӧдны,
Вуж бердті пу керавны,
Ыджыдалӧмысь дугӧдны.
...Шонді сэн енэжсянь дзирдалӧ, югъялӧ,
Вылісянь чужӧмсӧ гажаа мыччӧма:
Вой тӧвлы вермасьны кужӧмъяс индалӧ,
Жар бинас пуяссӧ йывсяньыс косьмӧдӧ;
Лёк, омӧль пежъяссӧ бырӧдны кокньӧдӧ,
Бур олӧм-вылӧмсӧ вӧчнысӧ отсалӧ.
Пролетариат нога коми гижысьяс уна гижисны гражданскӧй война йылысь. Дзик став гижысьыс кутшӧмкӧ ногӧн тайӧ сюрӧссӧ босьтлісны асланыс творчествоын. Дерт, татшӧм ыджыдторйыд коли быд ловъя лов сьӧлӧмӧ. Оз позь вӧлі бокӧ кольны и коми гижысьяслы. Медъёна лои гижӧма „губернятӧм губернаторӧн“ Коми муӧ уськӧдчылӧм йылысь. Медбур гижӧдъясыс гражданскӧй война йылысь „Ён тыш“ Ичӧт Иванлӧн, „Бӧбыль Иван“ ӧнія Выль Пашлӧн, „Сімсьӧд кымӧр моз“ Ж-лӧн.
Коми гижысьяс босьтчӧмаӧсь чорыда тышкасьны важ нога олӧм сямкӧд, асланыс гижӧдъясӧн важсянь кольӧм мыльӧсъяссӧ лунысь лунӧ чышкӧны. Нёбдінса Виттор сералӧ важ олӧм сямсӧ, Ичӧт Иван серавны тшӧктӧ лыддьысьсӧ сы вылӧ, Тима Вень зывӧк петкӧдӧ лыддьысьлысь важ вылӧ, Сим Вань, Шыладорса Миш тшӧктӧны бырӧдны важ олӧм сям, Спира Прокӧ, Кон. Ӧль., мукӧд чуксасьӧны (мукӧддырйиыс и горзӧмӧн весиг) бырӧдны сійӧс, Выль Паш сьӧлӧмтӧ зільӧ пыдзыртны важ олӧм вылад видзӧдлігӧн. Вель ёна коми художествоа литература вермасьӧ енлы эскӧмкӧд („Микола“, „Бурсьылӧм“ Ичӧт Иванлӧн, „Му вежӧм“ — Выль Пашлӧн):
Казьтыштны та йылысь
Мем вӧлі колӧ,
„Бурсьылысь“ чукӧрыд
Мысын кыдз олӧ.
Кыдз найӧ пӧнӧны
Уджалысь йӧзӧс,
Кӧсйӧны восьтыны
Налы рай ӧдзӧс.
Вӧчӧны олӧмлы
Быдсяма пакӧсьт, —
Озыръяс сы вылӧ
Вывті, дерт, радӧсь.
Спира Прокӧ частушкаясӧн енлы эскӧмтӧ „чушкӧ“:
Ен кӧ абу, оз и ков,
Сытӧг бура овсяс.
Комсомолӧ гижсям ми,
Лӧсьыдджыка овсяс...
Тима Веньлӧн ёна лӧгыс петӧ енлы эскӧмыд вылӧ:
„...Кодікӧ, нывбаба пернапас лӧдӧ, том морт нӧ сылы „молитва“ бӧрсяньыс лыддьӧ: „слабог тэд, енмӧй: мездін тэ пельӧссӧ тайӧ сьӧд манак-попъясысь“... Но важъясыс сылӧн кытыськӧ дум вылӧ локтӧны, шобрӧдлӧ-казьтывлӧ лёк вӧт вӧталігмоз: кузь сьӧд паськӧмъяс, юрсияс лёзьӧсь, кыз пӧльтчӧм рушкуяс, гӧрд бана чужӧмъяс... Зывӧк! Кытыськӧ мисьтӧм сьыланкыв кыпӧдіс, тӧд вылӧ уси „спасайтчысьяс“ пеж олӧмыс, пель водзӧ вайӧдіс вичко сьылан гласӧн: „
Коми нывбаба сьӧкыда на олӧ. Сійӧс колӧ петкӧдны важ сир курыд шог олӧмсьыс. Выльланьӧ найӧ кыссьӧны. Ӧткымынъяс петӧмаӧсь нин паськыд туй вылӧ. Миян олӧм сямын нывбабалӧн важ нога олӧмыс ёна синмад шыбитчӧ. Коми гижысьяс дорйӧны нывбабаӧс, тшӧктӧны сылы пыркнитны важ олӧмсӧ, видзӧдлыны ас гӧгӧрыс, збоя мунны водзӧ („Бурасис“ Спира Прокӧ, „Важ дор шогсьысь нывлы“, „Мамӧ видӧ...“ — Пармазон, „Ныв грек шобӧм“ — Нёбдінса Виттор, „Кымын нӧйтӧ, сымын мусмӧ“ — Ичӧт Иван, „Сьӧкыда овлӧма“ — Сюпи Кольӧ, да мукӧд). Шыладорса Миш со кыдзи верӧс сайӧ мунӧм ныв йылысь шуӧ:
...Дас сизим арӧс тырӧм бӧрын
Верӧс сайӧ петін...
Верӧс ордӧ пыран лунсянь
Нимтӧ джынсӧ сетін.
Ичмонялӧ энька-айкӧ,
Анӧалӧ верӧс,
Невескаӧн шуӧ девер...
Он тӧд: ун-ӧ вемӧс.
Йӧзыд кутас тэнӧ тӧдны:
Семӧ Иван гӧтыр...
„Анук, Нюра“ — оз нин лӧдны
Важ моз тӧдса войтыр...
Шыладорса Миш оз шогӧ уськӧд таысь Анукӧс. Сэтшӧм олӧмыд нывбабаыдлӧн ӧд ас вӧснаыс. Анукъяслӧн ас саяныс не воштыны нимсӧ. Гижысь тшӧктӧ:
Анъяс, Саньяс, муса аньяс,
Перйӧй ассьыд нимтӧ!
Сьӧд вой коли, лун нин воис,
Восьтлӧй бура синтӧ.
Сӧвет права сетіс справа,
Сӧмын кутны кужӧй.
Нимтӧм аньысь мортӧс вӧчис,
Бертліс лёклысь вужсӧ.
Коми уджалысь йӧзӧс, медъёна нывбабаясӧс колӧ кыскыны югыдлань. Унаторйӧ ми мытшасям асланым пемыдлун вӧсна. Биа ӧгыр, мукӧд бурсиӧны югыдлун корсьысьяслы ассьыныс творчествонысӧ. Биа ӧгыр гижӧ „Велӧдчысь нывъяслы“:
Сьӧд, пемыд олӧмысь ныв пышйӧ, —
Со кутшӧм вӧтлӧ сійӧс ньӧр:
Мед югыд вежӧрӧн нин гортӧ,
Сьӧд пемыд сиктӧ воны бӧр.
Пролетариат нога гижысьяслӧн эм ыджыд мог — асланыс творчествоын петкӧдлыны уджсӧ сиктлысь дай каръяслысь (видз-му бердын, промышленносьтын, вӧр бердын, мукӧдлаын). Тайӧ могыс миян гижысьяслӧн вӧрзьӧдлытӧм на. Кӧсйылӧмъясыс эськӧ эмӧсь, да омӧля артмылӧ. Мукӧддырйиыс ми уджсӧ сэтшӧм мустӧмторйӧн петкӧдлам („вывті сьӧкыд“, „сьӧд лёк удж“), кӧть босьт да сьӧвзьы став удж вылас.
Лыддяс кӧ сійӧс коми уджалысьыд, сьӧлӧмыс кыпалӧм пыдди киясныс рудзмунӧны. Овлывлӧ — уджсӧ ӧтгудырйӧ тэчам ывлавывса серпасторъяскӧд да сэтчӧ ставыс сылӧ быттьӧ, оз тӧдчы.
Сэсся босьтам кӧ удж йылысь гижны, гижам — кыдзи сійӧ мунӧ сӧмын, быттьӧ фотограф снимайтӧ („Сортӧвӧй лэдзӧм“ Ичӧт Иванлӧн, мукӧд), огӧ видзӧдӧй удж вылас пролетариат идеология ногӧн, некытчӧ туйтӧма гижам („Сьӧд руч“ — Вась Ӧль, „Вӧралысь Конӧ“ — Педь Гень). Асланым гижӧдъясын ӧнӧдз на огӧ лыддьысьсӧ зільӧй кыскыны ӧтувъя овмӧслань, мукӧддырйи „сӧмын аслым мед быдтор“ мӧвпъяссӧ ошкылам.
Ми некутшӧма на эгӧ инмӧдчылӧй литератураын собственносьта мӧвпсям бырӧдӧмлань, кыдзкӧ быттьӧ полам таысь, быттьӧ сотӧ, кӧть эськӧ и синмад чеччымӧн колӧ тайӧс вӧчны да. Ӧтувъя овмӧс лӧсьӧдӧм дор сетісны сӧмын посньыдикторъяс Выль Паш („Ӧтувйӧн“) да Иливапыс („Вын“). Удж йылысь гижӧмӧ инмӧдчылӧмсӧ (сӧмын инмӧдчылӧмсӧ), миян ногӧн, вӧчлісны сӧмын Кос кабыр „Олан гаж“ да Ичӧт Иван „Пилитчан завод“. Кос кабыр со кыдзи сьылӧ „лэбач кывъясӧн мырсьӧм-пессьӧмлы“:
... — Кутшӧма уджавсьӧ? Важ кодь на гажтӧм, шог?
— Абу, вӧйи важӧн нин, вошис, сыліс. Тэкӧд ми сёрнитім, сэсся бара мӧвпышті — шог колӧ вӧйтны... Чорыда киясӧ коканӧс босьті, вені шогӧйла мудзӧмӧс, пессьышті вынъяысь. Ньӧжйӧник лунысь-лун шогӧс бырӧді, пальӧді помӧдз. Ме тай шулі тэныд: мися, уна шогъяс нин удж пиын сотлі. Сэкся шогсӧ ме сідзи жӧ вӧтлі. Мыйяссӧ эг и вӧч; кералі, паръялі, кокалі, соталі. Паськаліс куш, мудзис яйӧй, сӧмын кокньыда овсьыны пондіс, — сёяныд пырӧ, сьӧлӧмыд лӧсьыда типкӧ...
...Шыбитіс чигаркапом, чеччыштіс ӧдйӧ, збоя, бара нин киас чер лэбалӧ, бара нин укладыд йирӧ пуясӧс, бара нин кулӧм, сы вылын ловзьӧм.
...Тільсьӧм-пессьӧмӧй! Кынӧмӧс пӧткӧдысь, ловзьӧдысь, вемӧсӧн нуӧдысь! Тэныд ме сьылышта...
Пролетариат нога гижысьяслӧн асланыс уджын эмӧсь уна на турӧбаинъяс идеология боксянь. Эм на уна крестьяна нога психологияа гижӧдъяс. Ми сыысь кыдзикӧ зэв дыша, муртса руньгӧмӧн зілям мездысьны. Дерт, крестьяна нога идеологиясьыд другӧн не мынны миян гижысьяслы, да колӧ зільны ставнымлы ӧтув регыдджык сыысь мынтӧдчыны, асьнымӧс выль нога идеология вылӧ сувтӧдны, пролетариат ногаӧ. Примеръяс та вылӧ позьӧ уна аддзыны. Шуам, со ми ас гижӧдъясын сюрӧссӧ унаысь босьтлам дзик ковтӧмӧс. А колансӧ огӧ зільӧй босьтны, кыдзикӧ колям сыысь, пышъялам быттьӧ. Дерт, выль нога олӧм тэчӧмлы колана ыджыд тема вылӧ коми гижысьяслы унджыкыдлы сьӧкыд гижны. Да ӧд ми сійӧ сьӧкыдлунсӧ огӧ зільӧй бырӧдны, огӧ зільӧй сьӧкыдсӧ кокниӧ бергӧдны, мӧд ногӧн кӧ шуны, огӧ зільӧй тӧдмавны гӧгӧрбок сійӧ сюрӧссӧ. Сэсся ми „забавляйтчам“ посниторъясӧн, унаысь куш ывлавывса эмторъяс гижам (
Верма кӧ, ог эськӧ
Вӧр пиысь волы.
Шаков Ёгор оз кӧсйы аддзыны водзӧ мунӧмсӧ коми уджалысь йӧзлысь, оз ӧзйӧд найӧс сы вылӧ. Сійӧ тшӧктӧ коми гижысьяслы „жугыль олӧм“ „сӧмын гажӧдны“ („Варыш поз“).
Парма пӧвстын жугыль олӧм.
Век на важ кодь оласног.
Йӧзлӧн пыр на выйим полӧм.
Олӧмад ӧд эм на шог.
..........................
Ӧні эм нин вынйӧр тіян...
Коми йӧзсӧ гажӧдӧй!
Коми гижысьяслӧн овлывлӧ жугылясьӧм, няргӧм олӧм вылӧ видзӧдігӧн. Ӧні, бӧръя каднас, сэтшӧмыс озджык нин тӧдчы. Дерт, няргӧмыд и водзӧ на лоӧ. Миян мог — чорыда вермасьны сэтшӧмъясыскӧд. Мукӧд нелючкияс вылӧ пролетариат нога коми гижысьяс уджын ми огӧ сувтлӧй.
Ми сы йылысь гижлім нин „Ордымӧ“. („Коми литературалӧн сӧвман туйясыс“, „Ас выланым видзӧдлам“).
Ӧні видзӧдлам, кутшӧма муніс сӧвмӧмыс пролетариат нога коми художествоа литературалӧн художество боксянь. Та вылын миян ёна на жӧ ковмас уджавны. Миян ӧд абу на гӧгӧрбок помӧдз нин артмӧма весиг литература кывным. Коми гижысьяс унаӧн омӧля на тӧдсаӧсь литература техникаӧн. Том коми гижысьяс оз гӧгӧрвоны торъялӧмсӧ художествоа да не художествоа литературалысь. Найӧ чайтӧны — кывбур модаӧн кӧ гижан, сійӧ художествоатор нин, висьт ногӧн кӧ гижан — сійӧ абу художествоатор. Ми, коми гижысьяс, унаӧн огӧ кужӧй гижны образъясӧн (а сытӧг художествоыд оз артмы). Ми образъяссӧ огӧ корсьӧй ас йӧз пӧвстысь, коми йӧз пӧвстысь. А мед эськӧ лыддьысьыдлы тэ вермин лоны дзоньнад гӧгӧрвоана, мед лыддьысьлы сьӧлӧмас инмин, колӧ гижӧдтӧ сетны сылы тӧдса образъясӧн. Сэсся ми и формасӧ гижӧдӧ босьтлам не сюрӧсыслы мунанаӧн.
Дерт, оз позь вӧтчыны образъяс бӧрся, мич бӧрся, сӧмын образыс вӧсна, мич вӧснаыс, художество вӧснаыс. Оз позь, шуам, мича образъясӧн гижны, а идеологиянас некытчӧ туйтӧмӧн сетны. Либӧ вӧчны художествоа гижӧд не гӧгӧрвоанаӧс йӧзлы, сідзи водзӧ. Колӧ, мед гӧгӧрбок гижӧдыд вӧлі бур.
Бур гижӧдъястӧ сетӧм йылысь, мича кывъястӧ ас уджын вӧрӧшитӧм йылысь зэв бура висьталӧ Тима Вень ӧти письмӧын: „мича кывъясӧн „шыльӧдӧм-мольӧдӧм“ йывсьыд. Искусствоӧ сійӧ терминъясыд оз мунны, гашкӧ нӧ ремеслоӧ лӧсялӧны-а. Не мича кывъясыс понда сӧмын корсьысян да пукталан кывъяссӧ, но мед „точнӧйджыка“ выразитны „
Медбура коми йӧз пӧвстса образъясӧн гижӧ Нёбдінса Виттор. Сійӧ босьтӧ гижанторсӧ дай образъяссӧ коми йӧз пӧвстысь. Сійӧн Нёбдінса Виттор медтӧдса коми уджалысь йӧзлы. Коді оз тӧд сылысь „Чужи-быдми сьӧд вӧр шӧрын“, коді оз гӧгӧрво гӧль крестьяна пиысь.
Мича нывъяс Эжва дорӧ
Лэччисны.
Бурлак зонъяс нывъяс бӧрся
Вӧтчисны.
Пыжӧ пуксисны, мӧдӧдчисны сынны,
Горӧдісны сьывны, —
Зэв гажа(а) сьылӧны.
.......................................
Терень Ӧльӧ, Савӧ Пиля,
Игӧ Ёгор, Альӧ Илля,
Татьӧ Педьӧ, Мирон Миш,
Катьӧ Васьӧ, Якӧ Гриш,
Ещӧ морт-мӧд, ставныс коми,
Чукӧртчӧмась Исполкомӧ,
Арталӧны оланног:
Кодлы долыд, кодлы шог, — сідзи водзӧ
(„Кодлы овны ӧні долыд“)...
Татшӧм гижӧдъясыд гӧгӧрвоанаӧсь, кыскӧны лыддьысьтӧ ас бердас. Художественнӧя, тӧдса ӧбразъясӧн гижӧны Тима Вень, Илля Вась, Биа ӧгыр, Шаков Ёгор мукӧдлаті. Бура гижӧ Ичӧт Иван („Нинӧм сёйны, либӧ сё сикас“, „Ӧльӧкан“, мукӧд). Со Тима Веньлӧн ичӧтика серпастор:
„Еджыд бобув моз ляскысьӧма-пуксьӧма кыр бердӧ парокод, вугралӧ. Но оз зэв дыр узьтӧд и сійӧс, бобув вугыртлӧм дыра жӧ и шойччӧгыс сылӧн. Пуркйӧ нин, ломтысьӧ тыдалӧ сьӧд тшынӧн, ветлысь-мунысьӧс чуксалӧ-кылӧ: „эн у-у-узь!“... Котӧртӧны нопъяяс вадорӧ, парекод вылӧ. Кашкӧны. Сӧлісны. Пуксялісны шоша вылас сылы. („Гортладоръясӧд“).
....Став гажлуннас, став шогъяснас
кӧсъя на овны ме вӧлі,
мед эськӧ
быд сійыв эбӧснам
олӧмсӧ тіралі-кылі...
Биа ӧгырлысь „Тувсов рытӧ“ кывбурсӧ лыддян да быттьӧ збыль волан тувсовъя рытас, быттьӧ тэныд пӧлялӧ небыдика, малалӧ тувсов рытъя тӧв:
Из ю дорын, веж луд вылын
Гоньялӧны дзоридзьяс,
Югыдгӧрда, лӧза рӧмӧн
Дзирдалӧны зарнияс.
.........................
Рӧдник лыа пиын бульгӧ,
Топта узьӧ джуджыд сён.
Кутчысьлӧны бердысь бердӧ,
Окасьӧны ныв да зон.
Такӧд ӧттшӧтш эмӧсь зэв уна гижӧд коми гижысьяслӧн художествоа боксянь некытчӧ туйтӧмӧсь, оз позь весигтӧ и шуны поэзияӧн. Индам кымынӧскӧ:
Том бур войтыр, муса ёртъяс,
Дона вокъяс!
Тіян сьӧлӧм мед оз тӧдлы
Курыд шогъяс. (Спира Прокӧ).
Дасӧд во нин быдтам ми
Сӧвет олӧм —
Бур Октябрлысь зарни пи...
Абу полӧм. (Педь Гень).
Тӧда на бура ме томдырся олӧм:
Мӧс видзлім арын ми пыр.
Тӧда на мӧсъяскӧд му йӧрысь волӧм,
Оз на вун сійӧ зэв дыр. (Сизь Паш).
Гымыштіс ёна,
Чардыштіс дона
Октябр.
Пасьнитіс важсӧ,
Озырлысь гажсӧ
Октябр (Сизь Паш).
Дас ӧкмысӧд вотӧ тӧдам,
Коми войтыр, тӧдам:
Вӧлі лёк ар,
Зэв лёк ар.
Дерт, оз позь шуны, быттьӧ тані индӧм гижысьясыс (эмӧсь и ещӧ) оз мунны водзӧ. Налӧн унджыкыслӧн гижан сямыс бурмӧ, сӧвмӧ, ещӧ нин коді асьсӧ сы вылӧ зільӧ велӧдны.
Коми гижысьяс оз зільны корсьны выль нога формаяс, пыр гижӧны ӧти ногӧн. Тайӧ, дерт, абу шань. Ӧткымын гижысь эськӧ и зільӧ корсьны выль формаяс да эз на жӧ сюр. Зэв омӧля вӧчӧ Юсь аслас сералӧмӧн выль форма лӧсьӧдысьяс вылӧ „Маяковский моз“ кывбурын:
Кывзы,
Прокуш,
тэд кӧ
колӧ
Лёкысь
кульны
гоно-
рар,
Ӧти
кывсӧ
куим
визьӧд
Зіля
разӧд
вур да
вар!
Эм нин
коми
Мая-
ковскӧй... (индӧ Тима Вень вылӧ).
Ӧти-кӧ, Юсь оз гӧгӧрво Маяковскӧйлысь формасӧ, мӧд-кӧ, оз ышмӧд петны коми поэтъясӧс важ формаяс кытшысь. Ми кӧ став уджнас огӧ кутӧй зільны водзӧ мунны, огӧ кутӧй быд боксянь (не куш форма боксянь) ассьыным творчествонымӧс бурмӧдны, коми художествоа литературатӧ вылӧджыктӧ он лэпты, кынман ӧти места вылын. Ӧткымын том гижысьяс, зэв на нэр творчествоаӧсь, чайтӧны — со пӧ ми бур гижысьяс нин, миян пӧ бура нин артмӧ, таысь бурыс пӧ оз нин вермы лоны, — сэсся лэптысям, ышнясям. Дерт, ассьыд лӧсьӧдӧмтортӧ колӧ радейтны, колӧ дорйыны. Да оз позь сы вылӧ сэсся ланьтны, не зільны водзӧ бурджык гижӧд сетны. Миян ногӧн кӧ, быд гижысьлы колӧ лоны Тима Вень кодь гижысьӧн, асьтӧ велӧдны да выльяс, буръяс корсьны зільӧмӧн:
Ок, эськӧ, верми кӧ ставсӧ ме висьтавны,
Мый менам сьӧлӧмын, юрын мый, пасъявны!
Верми кӧ сійӧс ме вуджӧдны морт кывйӧн. —
Эськӧ сэк дзоньнас жӧ курышті сывтырйӧн!
Коми художествоа литератураын зэв этша вӧвліны прозаа гижӧдъяс. КАПП та вылӧ ёна видзӧдліс. Ӧні прозаа гижӧдыд унджык нин кутіс лоны. Гижысьяс босьтчисны беллетристика бердӧ. Сӧмын прозалӧн стильыс эз на помӧдз шыляв, жебиник на.
КАПП котыртӧмыс да сылӧн уджыс отсалӧ петны выль коми гижысьяслы, ёнджыкасӧ крестьяна пӧвстысь. КАПП лӧсьӧдтӧдз выль гижысьяс омӧля вӧлі зэв петӧны дай ньӧти оз уджалысь крестьяна пӧвстысь. Тайӧ куим вонас коми йӧз пӧвстысь петісны бур выль гижысьяс — Биа ӧгыр, Шаков, Выль Паш, Сим Вань, Кон Ӧль, Педь Гень, Иливапыс. Уна на, уна на кындзи локтӧны гижысьяс пӧвстӧ. Муртса-муртса велӧдчыштӧм батрак Максим Коданёв сундук вылын гижӧмӧн видлалӧ ассьыс вынсӧ, мӧдӧдӧ миянлы уна кывбур, дзонь кыз тетрадь. Дерт, омӧля на мортыд гижӧ, да эмӧсь нин и шогманаяс. Рочӧн омӧля мортыд кужӧ. Со гижӧ миянлы (печатайтам ньӧти вежлавтӧг):
Уважаемая Коми редакция, покорнейше прошу вас, одобрить мойи сухие труды. На арене новой жизни, мена идейа натолкнула на эту работу, хотя и вам покажется может быть мойи произведения очень сухими, но мне поверте — мне они очень дороги, и стойило больших трудов, когда над-ним работал. Они может быть, и в печати будут немыми до тех пор, по куда я не приеду — демонострирую мотивы и дикломирую, любительам их. Извините, если мойи сочинения не настояще поэтически правильно построены, это от того что, кмоему горю и не счастию — я даже не окончил прикодскую школу. Но когда вы пропустите в печать мойи произведения, этим вы прибавите во мне энергию, и тогда я новой силой — возьмусь работать, и дам коми краю больее удовлетворяющие сочинения, расказы, пьессы, романы, и повести, на что я думаю больше природново таланту у меня. Если же у мена плохой подчерк, то простите, из за тесной квартиры, а их писал на сундуке сидя на полу, где то-же время, шумели и спорили жители этой комнаты, и этим мешали мне работать.
КАПП сетӧ сьӧлӧм быд гижны босьтчысьлы, став Максим Коданёв ёртъяслы, велӧдӧ найӧс, отсалӧ сӧвмӧдны творчествосӧ.
Миян уджын эмӧсь на нелючкияс. Ковмас чорыда на зэвтчӧмӧн водзӧ кежлӧ уджавны, мед бурмӧдны пролетариат нога литературасӧ.
Ми чайтам, ассьыным уджнымӧс ставным ӧтув, став Сӧвет союзса пролетариат нога гижысьяс отсалӧмӧн, вермам нуӧдны. Ми, Сӧвет союзса пролетариат нога гижысьяс лозунг серти, вермам ас выланым босьтӧм могъяссӧ нуӧдны. Сы йылысь петкӧдліс миян тайӧ куим вося уджным. Водзӧ кежлӧ збойджыка, бурджыка
Коми йӧзӧс, лэбачьяс,
Веськыд туйӧд нуӧдӧй,
Жугыль олӧм пальӧдӧй,
Коми мусӧ югдӧдӧй!..
