ТУЙНЫМ ПАСЬКАЛӦ, ВОСЬКОВНЫМ СОДӦ, ЧОРЗЬӦ

(КАПП-лы 3 во тырӧм кузя)

Революция водзвывса коми гижӧд йылысь да коми гижысьяс йылысь Нёбдінса Виттор шуӧ тадзи:

„Октябрӧдз Пармаын муртса на катшкӧдчӧм кывліс,

Муртса на полігтыр вӧр пӧвстын вӧр пӧтка сьывліс“.

Збыльысь, сідзи и вӧвлі. Коми кывсӧ кӧ важ чиновникъяс вӧлі быд ногыс увтыртӧны, пӧдтӧны, — кутшӧм нӧ сэки вермис лоны коми гижӧд? Сӧмын ӧткымын, морт 2–3, лысьтліс „полігтыр вӧр пӧвстын сьывны“ (Варыш, Илля Вась, Лебедев).

Октябрса революция вайис мездлун быд аслыспӧлӧс сёрниа войтырлы, ӧткодяліс правасӧ налысь ыджыд чукӧра роч йӧзкӧд, разис став воддза кӧртӧдсӧ тшӧтш и коми кывлысь, восьтіс коми гижӧдлы туй.

Бергӧдчылам кӧ ми бӧрвыланым да видзӧдлам ассьыным кольӧм туйнымӧс — уна-уна пасъяс сэтысь аддзам: сійӧ пасъяссӧ ми пукталім локтіганым, сьӧкыда шлапиктіганым. Мукӧд пасыс бердны нин кутӧма, муртса тӧдчыштӧ, мукӧдыс — бура на тыдалӧ.

Революциядырся коми гижӧдъяслысь ми воддза помсӧ ичӧтика тӧдам на жӧ. Кодсюрӧыс помнитам на и медводдза коми гижысьяссӧ, — налысь нимъяссӧ тані огӧ нин пасйӧ. Найӧ эз вӧвны унаӧн — морт 4–5 (на пиысь важӧн нин мукӧдъясыс кувсьылісны — Жан Морӧс, Вась Педӧр). Дерт, сы мынданикнад эз вермыны лӧсьӧдны уна коми художествоа литература. Сӧмын найӧ — медводдза радын мунысьясыд — тӧдӧны вӧлі: уджалысь коми войтыр пытшкын, паськыд джуджыд пармаясын, эмӧсь сьӧлӧмсьыныс гижны кӧсйысьяс, — колӧкӧ, гырысь таланта гижысьяс, да полӧны на мыччысьныныс, петкӧдчыныс. 1919 воын Чисталёв Тима Вень чуксалӧ:

„Кӧні ті, сьӧлӧмъяс?

Кӧні ті, кыпыдъяс?

— Шыасьӧй!

Удж вылӧ петавлӧй!

Висьтавлӧй — велӧдӧй!

Сьылалӧй, гижӧй!“

Татшӧм чукӧстчӧмсӧ кылісны уналаын. Воддза гижысьяслы отсасьны сувтісны выль ёртъяс. Коми художествоа литература ньӧжйӧник кутіс содны, быдмыны. Сӧмын ӧтитор налы оз вӧлі судзсьы: быдӧн гижӧ ачыс, аслас сямлунӧн, разі-пели торйӧдчӧмӧн, — шуны кӧ, эз вӧв налӧн ӧтувтчӧм-котыртчӧм, оз вӧлі тырмы организация.

Чулаліс^Прӧйдитіс./^ нӧшта нёль гожӧм да нёль тӧв. Пуксис 1923ʼ во. Гижысьяс костын пыр вочасӧн кутіс содны котыртчыны кӧсйӧмыс, ӧтвылысь удж туйяс корсьны ковзьӧмыс. 1923 вося гожӧмын сэсся коми гижысьяс и чукӧртчисны (морт 25 кымын) асланыс медводдза конференция вылӧ. Сэк кежлӧ налӧн вӧлі нин мыйкӧ мында уджалан опытыс: вит во чӧж нин ӧд гижисны — вӧляысь, ӧзъялан сьӧлӧмӧн, бӧръя кык во чӧжсӧ Коми автономия дырйи дай! Тайӧ конференцияыс вӧлі коми гижысьяслӧн медводдза ӧтувтчӧм, котырӧн поздысьӧм. Бура унатор йылысь сэні сёрнитісны — котыртчан боксянь и водзӧ уджалан могъяс йылысь. Конференция вылысь гижысьяс разӧдчисны кыпыд сьӧлӧмъясӧн. Налы бӧрсяньныс Нёбдінса Виттор сэки чукӧстчӧмӧн сиис:

„Лэбзьӧй, повтӧм варышъяс,

Вына бордъяс шеныштлӧй,

Джуджыд Парма садьмӧдӧй,

Гажа гажсӧ петкӧдлӧй,

Жугыль олӧм пальӧдӧй,

Коми мусӧ югдӧдӧй!“

Сӧмын колӧ шуны, тайӧ конференцияыслӧн бокӧ коли ӧтик зэв ыджыд колантор (эз на сэки сы йылысь сійӧ пыдісянь куж мӧвпыштныс): гижӧны вӧлі, дерт, революция йылысь эськӧ, да унджыкыслӧн гижӧдыс кыскӧ вӧлі ас вӧсна торъя олӧмлань — крестьяна идеологиялань. Вот, идеология кузяыс и эз вӧв чорыда шуӧмыс тайӧ конференцияыслӧн нинӧмтор.

Сы бӧрын кык во да джын лэбалісны „варышъяс“. Сэк кості став олӧмыс бура ёна вежсис. Уна гижысьяслӧн прамӧя кутіс торксявны гижан сямныс, варышъяслӧн лэбалан туйясыс чукльӧсьӧсь пондісны артмыны, мукӧдыс весиг дзик бокиті шевъявны мӧдісны. Колӧ вӧлі ӧдйӧджык выль пӧв пасъявны лэбалан туйсӧ да сэтчӧ веськӧдны. Миян государствоын став олӧмнас и овмӧснас веськӧдлӧ-туйдӧдлӧ рабочӧй класс — пролетариат. Сылӧн сӧмын мунан туйыс веськыд — сійӧ туйсӧ индалӧ-югдӧдӧ коммунист партия да. Сідзкӧ и гижӧдсӧ колӧ лӧсьӧдны сійӧ туйӧд нуӧданаӧс жӧ — пролетариат идеологияаӧс. Водзмӧстчысьджык коми гижысьяс (первой Мӧскуаын велӧдчысьяс костын, коми студентъяс пӧвстын), ӧткымын морт, кутчысисны ыджыд выль уджӧ: пролетариат идеология ногӧн коми гижысьясӧс ӧтувтны. Тадзисӧ котыртчӧм могысь медводдза чукӧртчылӧмыс Сыктывдінкарын олысь гижысьяслӧн вӧлі буретш куим во сайын — 1926 вося март 12ʼ лунӧ. Тайӧ лунсӧ коми гижысьяслы колӧ пыр торйӧн пасйыштны: сэки чужис миян пролетариат нога коми гижысьяслӧн ӧтувтчӧм (Коми Ассоциация Пролетарских Писателей — КАПП). Сэки вӧлі кодсюрӧ шуӧны: миянын пӧ йӧзыс крестьяна, гижысьясыс пӧ петӧны на костысь жӧ, да оз вермы лоны пролетарскӧй нога ӧтувтчӧм, ми пӧ пыр колям крестьянскӧй гижысьясӧн. Дерт, тадзи шуӧмыс эз вӧв веськыд: ми кӧть олам крестьяна пӧвстын, гижӧдъяснымлы сюрӧсъяссӧ босьталам крестьяна олӧмысь жӧ, сӧмын колӧ став гижӧдсӧ тэчны пролетариат идеологияӧн. Сӧмын пролетариат ногӧн мӧвпалӧмӧн ми вермам кыпӧдны коми художествоа литература^Унджыксӧ та йылысь позьӧ тӧдны Жугыль гижӧдысь: „Коми литературалӧн сӧвман туйясыс“ да КАПП 2ʼ конференциялӧн резолюцияясысь („Ордым“, №10 — 1928)./^.

Татісянь босьтчис коми гижысьяслӧн выль пӧлӧс удж, воссис веськыд гижан туй. КАПП пырӧ Ставроссияса пролетариат нога гижысьяс ӧтувтчӧмӧ (РАПП), а сы пыр — Ставсоюзса ӧтувтчӧмӧ (ВОАПП), — уджалӧ устав серти. Лозунгыс налӧн ставныслӧн ӧти: „велӧдчӧм (учеба), гижӧм (творчество), аскритика (самокритика)“.

Медводдза чукӧртчылӧм вылас нин вӧлі пасйӧма КАПП-лысь гырысьджык могъяссӧ. КАПП-лӧн временнӧй правленньӧыс вермис перйыны сэки коми гижӧдъяс печатайтны „Коми Сикт“ газетлысь ӧтик лист бок (быд вежонын ӧтчыд), сэтчӧ жӧ вӧлі гижӧ и КАПП-са удж йывсьыс.

Вит тӧлысь мысти, августын 1926 воӧ, КАПП-лӧн вӧлі медводдза конференция. Сійӧ сетіс зэв бур индӧдъяс, туйдӧдъяс, кыдзи колӧ уджавны коми гижысьяслы. 1923ʼ вося конференция дінад тайӧ сулалӧ зэв вылын. Тайӧ конференцияыслы Илля Вась силіс татшӧм кывъяса кывбур:

„Кыпыда чукӧртчӧй,

Топыда топӧдчӧй,

Сьӧлӧма ёртъяс!

Выль юӧр ваянныд Комилы —

Сы понда ошкана мортъяс!“

Уна выльтор сетіс коми гижысьяслы тайӧ медводдза конференцияыс КАПП-ыдлӧн. Медвойдӧр сійӧ аслас резолюцияын (1-я пунктыс) шуис:

„1) Выль олӧмлань тувччалігӧн, выль бур олӧм лӧсьӧдігӧн быд торъя йӧзлы зэв ёна отсасьӧ аслас кывъя литература; миян коми литература эз на вермы ёна сӧвмыны революция бӧрын, этшаӧнӧсь на коми гижысьясыс, разі-пели уджалӧны, некод оз отсав, эз на вермы лючки вӧчны ассьыс уджъяссӧ; литературалӧн могъясыс жӧ индӧны — кутшӧмджыкӧнӧсь колӧ лоны ӧнія гижысьяслы: гижысьяслы колӧ олӧм вылас да водзӧ мунӧм вылас видзӧдны пролетариат моз, мед гижӧдъясыс отсасисны рабочӧйлы да крестьяналы выль олӧм дорны, выль бур олӧмлань, коммунист партия индалӧм серти, чорыда тувччавны“.

Тадзи шуӧмнас конференция ыджыда-паськыда юковтіс водзӧ кежлӧ уджалан туйсӧ коми гижысьяслы, — тадзи шуӧмнас конференция югдӧдіс ассьыс (КАПП-лысь) медыджыд пассӧ — программаыслысь подувсӧ. Мукӧд пӧлӧс колан уджъяс йылысь сэсся зэв уна индӧдъяс сетіс тайӧ конференцияыс. Пасйыштам гырысьджыкторъяссӧ: „а) ёнджыка тӧдмавны селькоръяс пиысь да гижыштны заводитысь войтыр пиысь выль коми гижысьясӧс да босьтавны найӧс КАПП-ӧ; б) бурджыка тӧдмӧдны важ коми гижысьясӧс КАПП-ыскӧд да босьтавны найӧс КАПП-ас; коді оз пыр ӧні — КАПП-са гижысьяслы накӧд ӧтувджык уджавны, вочасӧн старайтчыны найӧс веськӧдны тшӧтш миян туй вылӧ; в) ёнджыка тӧдмӧдны коми йӧзсӧ — кутшӧм могъяс литература водзын, кутшӧм уджъяс КАПП-лӧн... д) быд ыджыдджык школаын лӧсьӧдны литература кружокъяс... е) медым регыдджык да бурджыка лӧсьӧдны коми литература кыв... ж) бурджыка кӧртасьны коми-пермяк гижысь чукӧръяскӧд, удмурт (вотяк) да мари (черемис) гижысь чукӧръяскӧд — налы отсавны, насянь отсӧг корны... колӧ нин босьтчыны кузьджык висьтъяс гижавны... тӧждысьны, медым вӧліны спектак вылын бур коми ворсанторъяс, сэсся колӧ лӧсьӧдны кымынкӧ гижӧдтор коми олӧмысь кинолента вӧчӧм вылӧ... коми гижысьяс чукӧртчылӧм вылын колӧ бурджыка сувтӧдны ассьыныс гижӧдторъяссӧ видлалӧм, ошкӧм-кулитӧм сёрни... корны Обисполкомлысь сьӧм да таво арсянь босьтчыны лэдзны быд тӧлысьын коми литература журнал“.

Зэв уна заданньӧ сетіс медводдза конференция. Мыйсюрӧсӧ сы пиысь удайтчис олӧмӧ пӧртны, мукӧдторйыс — ӧнӧдз на вӧчтӧм. Коми журнал „Ордым“ петӧ 1926 вося октябр тӧлыссянь. Кык во чӧж петіс сійӧ мукӧд пӧлӧс сиктса удж сорӧн. Таво (1928 вося октябрсянь) „Ордым“ лоис дзик нин коми художествоа литература журналӧн — КАПП органӧн. Тайӧ — зэв ыджыд достиженньӧ миян. „Ордым“ гӧгӧр миян ӧтувтчисны, велӧдчисны да сӧвмисны уна выль коми гижысьяс (Биа ӧгыр, Выль Паш, Педь Гень, Сук Парма, Шаков Ёгор, Кон Ӧль да мукӧд). „Ордым“ отсаліс мыччысьны-тыдовтчыны коми парма пӧвстысь выль бур петасъяслы да видзис-дӧзьӧритіс найӧс боквыв пӧрӧмысь, ёгӧн тырӧмысь, косьмӧмысь-нюкыртчӧмысь...

Медводдза конференциясянь вешйис кадыс нӧшта кык во. Мый выйӧдз КАПП воис тайӧ кык вонас, сы йылысь тӧдмасьны позьӧ КАПП 2ʼ конференцияса материалъяс серти. Кор муніс 2ʼ конференцияыс (1928 вося сентябр тӧлысьын) — сылысь уджсӧ бура вылӧ пыдди нин пуктісны став коми водзмӧстчысь войтырыс (советская общественность). КАПП тӧдчымӧн быдмис коми йӧз син водзын. КАПП петкӧдліс асьсӧ сэтшӧм организацияӧн, коді вермӧ бура да кужӧмӧн уджавны, вермӧ став ӧнія олӧм гӧгӧрыс быд боксянь инмӧдчыны.

Тайӧ конференцияыс медъёнасӧ сёрнитіс со мыйяс йылысь: коми литература кыв бурмӧдӧм, коми литературалы водзӧ вылӧ паськалан туйяс, нига лӧсьӧдӧм да лэдзӧм. Став уджыслы сетіс бур индӧдъяс-туйдӧдъяс, кыдзи олӧмӧ пӧртны татшӧм могъяссӧ. Конференция вылын вӧліны тшӧтш коми-пермяк гижысьяссянь представительяс; сёрнитісны, кыдз эськӧ кыкнан войтырыслысь (зырана да пермяк) литература кывсӧ регыдӧнджык ӧтувтны, да мукӧдтор йылысь. Сэсся тайӧ конференцияыс жӧ шуис тӧдмавны да лэптыны сёрни став угро-финскӧй войтырыскӧд ӧтвылысь ӧтувъя шрифт (алфавит) вылӧ вуджӧм йылысь^КАПП 2ʼ конференциялысь шуӧмъяссӧ колӧ лыддьыны „Ордым“ журналысь, 1928 вося №№ 9, 10, 11–12, либӧ позьӧ ньӧбны Коми нига лэдзанін магазинысь (лэдзӧма торъя нигаӧн), доныс 15 ур./^.

Тадзи со татшӧм туй кузя воим ми, коми гижысьяс, ӧнія бур ён организацияӧдз. Коркӧ ми кӧсйылім сӧмын ӧтувтчыны-котыртчыны, ӧні нин лӧсьӧдчам сэтшӧмторъяс вылӧ, мыйяс йылысь войдӧр эгӧ весиг мӧвпыштлыныс кужлӧ.

Вермам веськыда шуны: не КАПП кӧ, — дерт, миян художествоа литература эз вермы эськӧ бурмыны, сӧвмыны. Куим во чӧжӧн КАПП бергӧдіс уна коми гижысьлысь мывкыдсӧ да вежӧртассӧ мӧдарӧ — выль олӧмлань, пролетариат идеологиялань.

Гашкӧ нӧ, шуам, йӧз лыднас КАПП абу на ыджыд организация, эз ёна вежсьы весиг и куим вонас сійӧ лыдыс (медводдза конференция дырйи вӧлі 30 морт, дай ӧні сы мында жӧ), сӧмын сылӧн ёнлуныс абу лыд саяс, а бур удж сямас да веськыд туйӧд водзӧ мунӧмас. Войдӧр кӧ вӧвлі КАПП пытшкын бура уна лишнӧй сьӧктӧд (балласт), ӧні ставсӧ нин весалӧма (кык пӧрйӧ муніс весасьӧмыс).

Ӧні КАПП топыда-зумыда сулалӧ крепыд пролетариат фундамент вылын да ёна нин вылын кутӧ ассьыс кыпыд юрсӧ.