КОМИ ГИЖЫСЬЯСЛӦН МЕДВОДДЗА ӦТУВТЧЫЛӦМЫС^Коми литература лӧсьӧдан уджъяс йылысь, тшӧтш комиӧдчан удж йылысь медводдза вояснас революция бӧрын миян чукӧртӧма дай гижӧма зэв этша. Илля Вась тайӧ статтяын вель уна сы йылысь сетӧ. Статтяас уналаын гижӧма: рочьяс пӧ ёна пыклісны комиӧдчӧмлы. Сыысь оз позь гӧгӧрвоны, быттьӧ Октябрса революция бӧрын став роч уджалысь йӧзыс воча мунлісны комиӧдчӧмыслы. Вӧліны сӧмын ӧткымынъяс. Сэсся ӧд уна уджалысь и коми пӧвстсьыс ёна сувтӧны вӧлі воча, веськыда чер дорыш моз, комиӧдчӧмыдлы. Найӧ вӧліны роч шовинистъяс, найӧ оз вӧлі гӧгӧрвоны Коммунист партиялысь националь политикасӧ, оз тӧдны, мыйла колӧ нуӧдны комиӧдчӧмсӧ. Тайӧ статтяас гижӧма абу сӧмын коми литература йылысь, босьтӧма пӧшти став комиӧдчан уджсӧ. Нинӧм абу шензяныс, коми гижысьяс кӧ ӧттшӧтш коми литература сӧвмӧдӧмкӧд, нуӧдісны став комиӧдчан уджсӧ. Став комиыс ӧд войдӧр, революцияӧдз, вӧлі пӧдтӧма, ставсӧ колӧ вӧлі зільны ловзьӧдны ӧттшӧтш. Редакция./^
(Коми Комиссия дас во тыран лунӧ Мӧскуаса студентъяс пӧвстын доклад)
Таво (1928 воӧ) ноябр 28ʼ лунӧ тыри дас во медводдза коми литература организация восьтӧмсянь — Сыктывдінкар УОНО бердӧ Коми Комиссия лӧсьӧдӧмсянь. Кыдзи тайӧ Коми комиссияыс артмис, мыйла ыдждӧдлам сылысь дас во тырӧмсӧ — та йылысь буретш ме кӧсъя висьталыштны.
Коми гижӧдлӧн эськӧ историяыс витсё воысь нин дырджык кыссьӧ, сӧмын ми таво литература организациялысь дас во тырӧм на ыдждӧдлам. Мыйла сэтшӧм ичӧт арлыда литература организацияным — гӧгӧрвоана. Революцияӧдз коми гижӧд понда уджавны ӧтвылысь, котыртчӧмӧн вӧлі оз позь, сійӧн некутшӧм коми литература организация эз вӧв. Сэкитӧ коми гижӧдыд вӧлі петкӧдчыштлас — бӧр вошӧ, ломзьыштлас — бӧр кусӧ, ёнмыласкодь нин мукӧддырйиыс — начкасны бӧр. Сэтшӧм нин сэки вӧлі оланногыс: быд коми гижӧдторлы индӧма вӧлі кулан туй.
Сӧмын Октябрса революция коми гижӧдӧс чужтіс овны, быдмыны, сӧвмыны, ёнмыны. Сійӧ эз чужты коми гижӧдтӧ кувны, чужтіс вынсявны, кыптыны. Видзӧдлам кӧ бӧрӧ дас во сайӧ, тӧд вылӧ кӧ уськӧдлам сэкся коми гижӧдсӧ, сэсся ӧтлааститам (сравнитам) ӧнія коми гижӧдкӧд, аддзам: ми дас воӧн вӧчим чуймымӧн ыджыд воськов водзӧ. Ми революциябӧрся дас воӧн вӧчим сё пӧв ыджыдджык гижӧд чукӧр революция водзвывса 500 вося гижӧд чукӧр дорысь.
Октябрса революциясянь миян босьтчӧ коми гижӧдлӧн оръясьлытӧм история, коми гижӧд ёнмӧмыслӧн, содӧмыслӧн, быдмӧмыслӧн историяыс. Дас – дас ӧти во ичӧтик кад, сӧмын тай тайӧ ичӧтик кадас коми гижӧд лӧсьӧдан туй вылын унатор паныдасьліс, уна сьӧкыдтор вӧлі, уна нимкодьтор вӧлі, уна мырсьӧм-пессьӧм вӧлі. Уна, уна эм висьталантор.
Революциябӧрся коми гижӧд ми шуам выль коми гижӧдӧн. Тайӧ выль коми гижӧдлысь историясӧ ме юка куим пельӧ: 1) 1918ʼ вося ноябрса Коми Комиссия восьтӧм водзвывса; 2) Коми Комиссиясянь медводдза коми гижысь конференцияӧдз (1918–1923); 3) Медводдза коми гижысь конференциясянь ӧнӧдз^Ми та ногӧн коми гижӧдлысь история юкӧмнас авторыскӧд огӧ ӧти кывйӧ воӧ. Некыдзи оз позь бокӧ кольны, не торйӧдны КАПП котыртӧмсянь коми гижӧдлысь мӧд нога сӧвмӧмсӧ, мунӧмсӧ. Редакция./^. Ме кута висьтавны татӧні сӧмын медводдза юкӧн йывсьыс, сэсся ичӧтика сӧмын мӧд юкӧн йывсьыс.
Воссис коми гижӧдлӧн тупкӧм вомыс.
Кута ме висьтавны тайӧ выль коми литература чужан кад йывсьыс аслам тӧд вылӧ усьӧмӧй серти, сэсся ме ордӧ кольӧм документъяс серти. Революция коми уджалысь йӧз вылысь пыркнитіс монархизм кӧртӧдъяс. Революция восьтіс тшӧтш коми кывлысь, коми гижӧдлысь тупкӧм вомсӧ. Коми кыв медвойдӧр официаль инъясын кутіс петкӧдчыны со кутшӧмлаясын: съездъяс вылын, школаясын, сцена вылын, печатьын. Быдлаын сійӧ аслыс туйсӧ восьтіс вензьӧмӧн, вермасьӧмӧн: официаль инъясад оз зэв кокньыд сійӧс вӧлі лэдзны. Менам тӧд вылам ӧти 1917 вося съездвывса коми сёрни. 1917ʼ воын августын Сыктывдін карув крестьяна депутат съездлӧн велӧдысьяс съездкӧд вӧлі ӧтувъя пукалӧм. Сійӧ пукалӧм вылас председательыс вӧлі роч. Босьтіс кыв ӧти коми крестьянин. Рочӧн оз куж. Кутіс комиӧн висьтавны. Председатель мыйкӧ дыра кывзіс, сэсся дугӧдіс висьталӧмысь. Ӧти делегат воча сувтіс дугӧдӧм пондаыд. Председатель дӧзмис: ме кӧ пӧ мыжа, сідзкӧ пӧ муна председательствуйтӧмысь. Съезд лэптіс сэтшӧм зык, сэтшӧм горзӧм воча шуысьыд вылӧ: пет, шуас, татысь, мун! (Медъёнасӧ горзісны, зымӧдісны кокнаныс учительницаяс). Делегатлы лои петны.
Школаяс комиӧдӧм йылысь сёрнияс.
Эз зэв кокниа пыр коми кывйыд школаясӧ тшӧтш. Ме ог кут тані лыддьыны став лӧг петана конъявлӧмъяссӧ коми кыв мустӧмтысьяслысь; ме татӧні висьтала дженьыдика коми школаясӧ коми кыв сюйӧмыслысь историясӧ. Веськыда кӧ шуны, сэктӧ став националь вӧрӧмыс (движенньӧыс) вӧлі коми школа гӧгӧр; зэв нин синмӧ шыбытчана вӧлі сійӧ антипедагогикаа нормальтӧмторйыс — „посни челядьӧс тӧдтӧм кывйӧн велӧдӧмыс“.
Медвойдӧр комиӧн велӧдӧм йылысь кыпӧдіс сёрни Т. Т. Сердитов 1917ʼ воын, августын, Сыктывдін карув велӧдысьяс съезд вылын. Сэні вӧчис сійӧ ыджыд доклад. Зэв интереснӧ: доклад йывсьыс некод нинӧм эз сёрнит, тшӧк ланьтӧмӧн олісны. Мый вӧсна чӧв олісны? Дерт ӧд, кӧнкӧ, унджыкыс сы вӧсна, кыдзи меным сёрӧнджык сэкся велӧдысьяс йывсьыд гижліс Жан Морӧс^Бур коми гижысь Чисталёв Тима Иона. Кувсьыліс 1923ʼ воын. Редакция./^: „Ставыс ӧд, тӧдан кӧ, сійӧ юр вежӧр дыш сайын: дыш ӧд выль ногӧнтӧ заводитны уджавнытӧ, сы вӧсна важсьыд оз и лэдзсьыны“ (1919 во, 5ʼ март).
Мӧд во гожӧмнас (май-юнь, 1918 во) бара кыпті сёрни коми кывъя школа йылысь. Сэки кыпті нин Яренскса велӧдысьяс курсъяс вылын. Сэні вӧліны тшӧтш 10 велӧдысь Сыктывдін карулысь. Сэні В. А. Молодцов тӧдмӧдіс аслас алфавитнас, лыддис коми грамматика. Сэні жӧ вӧлі шуӧма коми школаӧ сюйны коми кыв. Сійӧ, дерт, вӧчӧма вӧлі кыз зыкӧн, кыз вензьӧмӧн. Рочӧ пӧртысьяс да коми кыв дор олысьяс костын кутшӧм ёсь вӧлӧм вермасьӧмыс петкӧдлӧ, шуам кӧть, тайӧ фактыс: Яренскад курс вылад А. А. Сухановаӧс учительницаяс грӧзитчӧмаӧсь вины, сы понда мый сійӧ вӧлӧм вуджӧдӧма комиӧ роч вылысь Островскӧйлысь драмаяссӧ.
Сэки жӧ котыртчис „Коми котыр“ нима организация. Сійӧ организациясӧ рочӧ пӧртысьяс нимтісны шовинистическӧйӧн^Сӧмын коми кывсӧ лэптысьясӧн, мукӧд нога кывсӧ не пыдди пуктысьясӧн, ӧтдортысьясӧн. Дай кывсӧ сӧмын кыв вӧснаыс и лэптысьясӧн. Редакция./^. Инаӧнсӧ (збыльсӧ) эськӧ сійӧ вӧлі сӧмын йӧзӧс югдӧдан организация. Сӧмын йӧзсӧ кӧсйисны югдӧдны ас кыв вылын. Сійӧ „Коми котырсӧ“ медшӧр организуйтысьясыс вӧліны В. А. Молодцов да А. С. Сидоров. Сэні 20 мортысь уна шлен вӧлі.
Сэки жӧ Яренск карувса крестьяна делегат съезд вылын восьтісны Коми Учительская Семинария Емдінӧ. Роча-комиа делегатъяс дыр пӧся вензисны: ӧтиыс Яренскӧ (роч пӧвстӧ), мӧдыс Емдінӧ шуӧ восьтыны. Кор венісны комиясыс, ӧткымын рочьяс ӧдзӧссӧ тшамгӧмӧн пышйисны заседанньӧ вывсьыс. Сэтшӧм ёсь вӧлі сэки коми культура йывсьыд сёрниыд!
Августын 1918ʼ воын Емдінын чукӧртчис Сыктыв карув да Яренск карув велӧдысьяслӧн ӧтувъя съезд. Сыысь гыа съездыс менам тӧд вылын абу сэсся. Сэні рочьяс вӧліны зэв унаӧн. Найӧ вӧліны зэв ярӧсь съезд вылас, зэв скӧрысь коми кывтӧ пинялісны. Коми кыв дор олысьыс кӧть и эз вӧв зэв уна, найӧ ярӧсь жӧ вӧліны, сы понда мый найӧ тӧдӧны нин вӧлі коммунист партиялысь да сӧвет власьтлысь националь политикасӧ. Вензьынысӧ коми школа дорсяньыс медъёнасӧ лои, дерт, бара В. А. Молодцовлы да А. С. Сидоровлы... Коми кыв дор олысьясыд вермисны сэки, сэки вӧчисны коми кывъя школа йылысь гоз-мӧд зэв бур постановленньӧяс. Со и ставыс, мый ме верма висьтавны коми кыв школаӧ сюйӧм йылысь медводдза выль коми гижӧд артман эпохаӧ.
Оз ков вунӧдны содтыны Помӧсдінса „Коми Автономист Социалист чукӧр“ йылысь. Тайӧ организациясӧ восьтӧмаӧсь вӧлі тувсовланьыс 1918ʼ воын. Медшӧр уджалысьясыс вӧлӧмаӧсь коми гижысьяс (поэтъяс): В. Т. Чисталёв, И. Т. Чисталёв (Жан Морӧс), Ф. В. Попов (Вась Педӧр, кулі 1922ʼ воын), А. А. Маегов, Н. А. Шахов. Тайӧ организацияыслӧн нимыс кӧть и политическӧй, нуӧдӧмаӧсь унджыксӧ йӧзӧс велӧдан удж жӧ.
Коми спектакльяс лӧсьӧдӧм.
Ӧні сэсся ме кыв-мӧд висьтала коми кыв сцена вылӧ кайӧм йылысь. Сцена вылад кайныд коми кывтӧ лэдзисны кокниджыка. Дерт, сцена вылын любитель ворсысьяс вӧлӧмаӧсь (ӧнӧдз на миян абу профессионал артистъясыд). Медводдза коми спектакль вӧлӧма 1917 воын май тӧлысьын Сыктывдінкарын. Пуктӧмаӧсь комиӧн Гогольлысь „Женитьба“^Сыктывдінкарын „Женитьба“-сӧ ворсісны эз сцена вылӧ коми кыв лэдзӧм вӧсна, а „сідзи“... интерес пыдди. Редакция./^. Сэсся сы бӧрын сійӧ „Женитьба“-сӧ сиктъясын уналаын пуктыласны, веськыда кӧ шуны, кытшовтас пӧшти став Сыктывдін карувсӧ. Коми рытъяс да коми спектакльяс 1917ʼ восянь заводитчӧмӧн сэсся тшӧкыдджыка пыр лоавны кутасны. Коми спектакасьӧмын медводзын мунӧ Сыктывдін карув. Ме ачым медвойдӧр „Коми рыт“ вылын вӧлі 1917ʼ воын августын Сыктывдінкар Нардомын. Сьылісны коми сьыланкывъяс да ворсісны Толстойлысь „Вина помысь быд омӧль“ („От него все качества“).
Тӧвнас 1917–1918 воын уналаын нин коми спектакъястӧ вӧчлывлӧмаӧсь. Шуам, Визинын сувтӧдӧмаӧсь Лукашевичлысь „Веселые дни“ (коминас лӧсьӧдлӧма А. Н. Чеусова), Помӧсдінын сувтӧдлӧмаӧсь „Лёк энька“, „Порсь видзысь“, с. в., Нёбдінын Островскийлысь драмаяссӧ комиӧн лӧсьӧдлӧмаӧсь да сувтӧдлӧмаӧсь, Шойнатыын „Гӧтрасьӧм“ („Женитьба“) пуктылӧмаӧсь, с. в. Спектакъяс вылын тшӧтш вӧлӧм сьылӧны коми сьыланкывъяс (медъёнасӧ А. А. Цембер „Коми мойдан да сьыланкывъяс“ нима нигаысь).
Сыктывдін карулысь коми спектакасьӧм вуджис тшӧтш мукӧд карув комияс пӧвстӧ. Медвойдӧр вуджис Яренск карулӧ. Медводдза спектакль вӧлі Яренскын 1918 воын, юньын. Ворсісны педагогика курсъяс вывса велӧдысьяс. Сувтӧдісны Лукашевичлысь „Гажа лунъяс“. (Кыдзи шуӧ вӧлі Н. И. Седьяков: „тайӧ вӧлі Яренскын му пуксьӧмсяньыс медводдза коми спектакль!“). Коми пермякъяс ордӧ комиӧн спектакасьӧм модаыд воас зэв сёрӧн: сэні медводдза коми рыт вӧлӧма 1923ʼ воын, мартын. Изьваын сцена вылад коми кывйыд нӧшта сёрӧнджык нин воас.
1918–19ʼ воясад Сыктывдін карулын зэв уналаын котыртчасны культурно-просветительнӧй кружокъяс, уна кружок бердын переводческӧй комиссияяс восьтасны. Сійӧ комиссияыс лӧсьӧдӧны репертуар сцена вылӧ. Менам абу киам материал висьтавны — кытӧні кутшӧмторъяс сэні пуктасны, сӧмын шуа: сэки коми спектакасьӧмыд модаӧ нин пырас, сэки быд гырысьджык сиктын коми спектакльтӧ сувтӧдӧны вӧлі. Тайӧ комиӧн спектакасьӧмыд чужтіс ыджыд драма репертуар. 1918ʼ воын уна коми рукопись нин паськыд Коми му кузя гуляйтіс, паськалі-разалі киӧн гижӧмӧн.
Коми гижӧд газетъясын, нигаясын.
Кор нӧ петкӧдчис выль коми гижӧдыс коми прессаын? Коми муад газетыд медвойдӧр мыччысис гожӧмнас 1918 воын: Сыктывдінкарын „Зырянская жизнь“, Яренскын „Известия“. „Зырянская жизнь“ газетын 1918 воын гожӧмнас медвойдӧр комиӧн вӧлі Н. А. Шаховлӧн „Водзӧ“ нима кывбур. Сэсся сы бӧрын Нёбдінса Витторлӧн да, кодлӧн да сы вылӧ кутісны печатайтчыны. Газетад коминад печатайтӧмыд, дерт, редактор саяс уна вӧлі. Сэкся „Зырянская жизнь“ редакторлы (Д. С. Попов), тыдалӧ, пӧсь ни кӧдзыд вӧліны коми кывбуръясыд. Ме сэтчӧ 1918 воын гожӧмнас ыстылі ассьым кывбуръясӧс да эз тай печатайтны-а.
Яренскса „Известия“ нима газет редактор Ст. Покровский (виисны сійӧс белогвардеецъяс 1919ʼ воын) коми гижӧд дорджык вӧлі олӧ. Ме гожӧмнас 1918ʼ воын мӧдӧдлі сэтчӧ ассьым кывбуръясӧс да со мый меным гижӧма воча (ог ошйысьӧм могысь татӧн ме висьтав тайӧ гижӧд йывсьыс, висьтала сы понда мый миян сійӧ выль коми литература медводдза вояс йывсьыс зэв этша документным; Покровскийсянь открыткаыс кыдзкӧ ме ордын ӧнӧдз на абу вошӧма):
Уважаемый товарищ! Редакция благодарна вам за ваши стихотворения. Они будут помещены в ближайшем же №. Просим присылать их еще, и если последующие ваши стихотворения будут так же хороши, как присланные, то они, конечно, все будут помещены в наших известиях. Яренск. 23 авг. 18 г. Ст. Покровский”.
Тыдалӧ, менам кывбуръясӧй и вӧлӧма медводдза коми гижӧднас Яренскса „Известия”-ясад.
Коми мувывса газетъясад художествоа торъяс оз зэв сьӧкыда вӧлі босьтны печатайтныд, сӧмын мукӧд пӧлӧс коми гижӧдъястӧ оз вӧлі радейтны, медъёнасӧ нин оз вӧлі радейтны официаля торъястӧ.
Татӧні колӧ нӧшта казьтыштны коми плакатъяс йылысь. Октябрса Революциялы медводдза во тыран лунӧ Сыктывдінкарын манифестация вылын ӧти коми лозунга гӧрд плаг шевъялӧ нин вӧлі. Сэні гижӧма вӧлі „Коми школаын — коми кыв!“ Ӧградаясӧ, стенъясӧ Сыктывкарын ляскалӧмаӧсь вӧлі татшӧм лозунга плакатъяс: „Коми йӧзлы — коми кыв“, „Мувыв коньӧръяс, ӧтувтчӧй!“, с. в. Печатайтӧма вӧлі комиӧн чукӧстчӧм (листовка) да разӧдӧма йӧз пытшкӧ манифестация дырйи.
Сідзикӧн аддзам ми: коми кыв, коми гижӧд коми йӧзкост (общественнӧй) олӧмӧ, официаль инъясӧ 1918ʼ воын пырны нин заводитчӧ.
Революция тывкӧртӧн кучкис измӧм коми олӧмас — чепӧсйисны дзирыд бикиньяс. Уналаын коми мувыв пемыд парма пасьтала югмуніны коми гижӧдлӧн бикиньясыс. Дерт на, зэв на ичӧтӧсь вӧліны сійӧ бикиньясыс, найӧ вӧліны торъяӧсь, мӧда-мӧдсяньыс ылынӧсь, разі-пелиӧсь. Колӧ вӧлі найӧс ӧтлаавны, йитлыны, мӧда-мӧдныскӧд кӧртавлыны... Сэтшӧм йитлысьыс лои Коми Комиссияыд, кодӧс восьтӧмӧн заводитчӧ выль коми гижӧдлӧн мӧд период, кодлысь талун ми ыдждӧдлам дас во тырӧмсӧ.
Коми Комиссия котыртӧм.
Кыдзи нӧ артмис сійӧ Коми Комиссияыс? Колӧ шуны: сэки коми националь уджад медъён водзмӧстчысь вӧлі Молодцов Сандрӧ Васьӧ. Арнас 1918ʼ воын Молодцов ёрт локтіс Яренскысь (сэні сійӧ вӧлі УОНО-ын инструкторӧн) Сыктывдінкарӧ. Сэкся Сыктывдінкарса УОНО коми школаӧ коми кыв сюйӧм йылысь да коми нигаяс лӧсьӧдӧм йылысь оз и вӧлі кӧсйы мӧвпыштны. Молодцов ёрт пырысь-пыр жӧ кутіс вермасьны важ „
Коми кывлӧн юр сюйӧд лои. Коми му пасьтала тӧдчӧ нин вӧлі коми гижӧдлӧн кӧнъясынкӧ жӧдзӧмыс. Колӧ вӧлі котыртчыны, нуӧдны разалӧм коми гижӧдторъясӧн, колӧ вӧлі быдтыны коми гижӧдсӧ, индыны сылы туйсӧ. Молодцов Сандрӧ Вась шыӧдчӧм серти, сы могысь Сыктыв карувса Уисполком восьтӧ УОНО бердӧ Коми Комиссия.
Татӧні ме дженьыдика висьтала Коми Комиссия могъяс йывсьыс, медводдза уджъяс йывсьыс. Комиссиялысь уставсӧ Уисполком вынсьӧдас 1918ʼ воын, 28ʼ ноябр лунын. Могъяс йывсьыс да уджъяс йывсьыс комиссиялӧн уставыс со мый висьталӧ:
„.... Назначение комиссии — быть руководителем по обеспечению школы и населения литературой на родном языке.
Для этой цели она мобилизует все живые литературные силы народа и направляет их соответственно своим задачам.
....Ее членами могут быть только лица, которые действительно и систематически несут свои обязанности.
В качестве членов в Комиссию входят: Д. Я. Попов, В. И. Лыткин, А. А. Маегов, А. Цембер, А. А. Молодцова, И. Т. Чисталев, А. Н. Надеев, В. П. Юркин и В. А. Молодцов“.
Индӧм шленъяс пытшсьыс мӧд-мӧд помка понда эз вермыны уджавны Комиссияын со кодъяс: Д. Я. Попов, А. А. Маегов, В. П. Юркин.
Устав вынсьӧдӧм лунсяньыс жӧ Комиссия босьтчис сьӧлӧмсяньыс уджавны: УОНО-са ичӧтик комнатаысь быд рыт сёрӧдз-сёрӧдз тыдалӧ вӧлі би. Сійӧ би дорас чужӧ вӧлі выль коми литература.
Комиссия вылын сёрни, протокол, мукӧд удж нуӧданінъяскӧд гижасьӧм нуӧдсьӧ вӧлі комиӧн. Коминад гижасьӧмсьыд мукӧддырйиыс Комиссияыдлы вӧлі сюрлывлӧ: ӧтчыд ӧти роч военспец комиӧн гижӧм кабаласьыд тӧкӧтьӧ Комиссиялысь секретарсӧ эз арестуйт.
Медводдза удж вӧлі Комиссиялӧн коми йӧз дорӧ чукӧстчӧм. Чукӧстчӧмас корӧма вӧлі коми йӧзӧс чукӧртны йӧзкостса сьыланкывъяс, мойдъяс, мукӧдтор — отсавны лӧсьӧдны школалы да йӧзлы лыддян литература.
Чукӧстчӧмыс вӧлі печатайтӧма „Зырянская жизнь“-ӧ, разӧдӧма шапирографӧн печатайтӧмӧн. Унаӧн шыасисны тайӧ чукӧстчӧм вылӧ.
Мӧд чукӧстчӧм вӧлі гижӧма комиӧн коми велӧдчысьяслы, печатайтӧма гектографӧн, разӧдӧма школаясӧ. Тайӧ чукӧстчӧмсӧ гижліс И. Т. Чисталёв. Ме ордӧ кыдзкӧ-мыйкӧ кольӧма тайӧ чукӧстчӧмыслӧн оригиналыс. Ме тіянлы висьтала татӧні тайӧ чукӧстчӧмсӧ помсяньыс помӧдзыс автор орфографиянас^Небӧгаинӧ гижим ӧнія орфографияӧн. — А. В./^ (авторыс Эжва йылысь, школаясад вӧлі разӧдӧма Сыктывдінкарса сёрниӧн гижӧмӧн).
Тайӧ чукӧстчӧм со кутшӧм:
„Велӧдчысь коми войтырлы.
Шыӧдчӧм.
Том вокъяс! Сыктывкарын, йӧзӧс велӧдан отдел шӧрын воссис чукӧр (комиссия) коми кыв вӧчӧдӧм-лэптӧм понда, коми гижӧд и нига паськӧдӧм понда. Сійӧ чукӧрлӧн могыс зэв ыджыд: колӧ сылы лӧсьӧдны: коми азбука, школаын велӧдчан нигаяс коми кывйӧн, гырысь йӧзлы лыддянтор, мед нигаяс вылас гижӧма-пасйӧма вӧлі ставсӧ комиӧн, быдтор йылысь, мый гижӧны и позьӧ гижны рочӧн и мукӧд ногӧн. Сэся Комиссия кӧсйӧ лӧсьӧдны дзик коми газет, а бӧрын, колӧкӧ, и журналъяс лоӧны.
Сідзкӧ, комиссиялӧн могыс со кутшӧм, колӧ вӧчӧдны коми кыв мед сійӧ вӧлі шыльыд и мольыд, мед сёрнитігӧн оз ло джӧмдавны-мыктавны, мед коми кыв эз вӧв кыдъя (роч сора), мед комиӧн быдтор йылысь позис сёрнитны-висьтавны, гижны-лыддьыны.
Комиссиялӧн могыс — лӧсьӧдны, кыпӧдны кок вылӧ коми литература.
Сійӧ зэв ыджыд мог. Ас кежсьыс комиссия нинӧм оз вермы вӧчны та йылысь. И сійӧ чуксалӧ тайӧ удж вылӧ став коми йӧзсӧ, кодлы муса мам кывйыс, кодлӧн эм вын, коді кужӧ лӧсьыда комиӧн гижны и висьтавны.
И тіянӧс, велӧдчысь том войтыр, коми вокъяс, коми йӧз пиян-нывъяс, комиссия чуксалӧ тайӧ удж вылӧ. Шыасьӧй, чукӧстчӧй, коми ныв-зон!
Медвойдӧр комиссия кутас лӧсьӧдны и печатайтны коми буквар и школаын лыддян нигаяс: медводдза, мӧд и коймӧд во вылын лыддьыны велӧдчан нигаяс. Тӧданныд ті, велӧдчысь том йӧз, мый гижӧма-печатайтӧма сэтшӧм челядь велӧдчан нигаясас: бать-мам йылысь, горт керка пытшкӧс йылысь, керка гӧгӧрын мый эм — сы йылысь, видзанторъяс йылысь, йӧр йылысь, ыб йылысь, видз йылысь, грезд йылысь, вӧр йылысь, ва йылысь, быдманторъяс йылысь, звер-пӧтка йылысь, гагъяс йылысь, сэсся — кыдзи миянын олӧны и кыдзи йӧзын, кутшӧм каръяс, юяс, муяс, оланінъяс эмӧсь му вылын, кыдзи му бергалӧ и мыйла овлӧ кӧдзыд и шоныд му вылын. Челядьӧс велӧдан нигаясын эмӧсь и мойдъяс, и збыльтор, нӧдӧдчанкывъяс и пӧслӧвичаяс, сьыланкывъяс и мукӧд пӧлӧс (сикас) шыльыда гижӧмторъяс. Дзоля школаын лыддян нигаясын гижӧмыс абу ӧти мортлӧн: сэтчӧ чукӧртӧма став бурсӧ мый эм литератураын и мый челядьлы гӧгӧрвомӧн.
Роч нигаясын, мый серти ми велӧдчылім школаясын, эм гижӧд Пушкинлӧн, Гогольлӧн, Толстойлӧн, Некрасовлӧн и мукӧд гырысь роч гижысьяслӧн, роч поэтъяслӧн. Коми йӧзлӧн литератураыс абу на, сэтшӧм нимъяс, кодьясӧс казьтыштім рочлысь, миян абу на, нинӧмӧн ошйысьны, нинӧм на весиг и лыддьыны миянлы.
Мый же коми челядьясыс школаясас кутасны лыддьыны коминас? Абу миян сэтшӧм литература, кыдзи рочлӧн, абу миян Пушкинъясыс, Гогольясыс... Та кузя ми коньӧръяс. Сідзкӧ, гашкӧ, нинӧмла и кутчысьны коми кывъяс, нинӧмла лӧсьӧдны, чужтыны-пычкысьны коми литературасӧ?..
Ог жугыльтчӧй, коми пиян! Коркӧ и рочлӧн некутшӧм литература эз вӧв, коркӧ и рочнас унаторъяс йылысь оз позь вӧлі сёрнитны, роч кывйыс воли кын. Но сійӧ дырӧн босьтчис, и лоины Пушкинъяс, Гогольяс.
Сідз жӧ и миян, бур вокъяс. Миян вермас жӧ лоны литература, толькӧ сійӧ ёнджыка колӧ кыпӧдны, босьтчыны сы вылӧ ставӧн, код мый вермас.
Комиссия чукӧртӧ школаын лыддян нигаясын печатайтны быдсяма гижӧд, рочӧн кӧ шуны — статьяяс, рассказъяс, стихотворенньӧяс, пословицаяс, комиӧн кӧ — мойдкывъяс, сьыланкывъяс, нӧдӧдчанкывъяс и мукӧдтор. Велӧдчысь коми войтыр! Кутчысьлӧй татчӧ: гижӧй ассяньныд, гижӧй роч вылысь быдсяма пӧлӧс гижантор, мый тіян юръясын чужны вермас. Ставсӧ, мый гижанныд, ыстӧй комиссиялы; сійӧ лыддялас тіянлысь гижӧмтор, и коді шогмас — нигаӧ печатайтӧма лоӧ, и комиссия сэтысь дон лӧсьӧдас гижысьыслы.
Уджалӧй, лӧсьӧдӧй коми кыв, том войтыр, асланыд посни чой-вокъяслы, найӧ бӧрын ыджыд аттьӧ шуасны тіянлы, кор кутасны лыддьысьны велӧдчыны коми кывйӧн.
Комиссия по разработке зырянского языка и литературы при Устьсысольском уездном отделе Народного образования“.
Тайӧ чукӧстчӧм вылӧ шыасис уна велӧдчысь. Локтавны кутісны Комиссияӧ коми гижӧдъяс.
Комиссия котыртӧ коми поэтъясӧс.
Комиссия пырысь-пыр жӧ воссьӧм бӧрас котыртны кутіс ас гӧгӧрыс коми поэтъясӧс: Лебедевӧс босьтчӧдіс выль вылӧ бара гижны (война дырйи сійӧ дугдылӧма вӧлі комиӧн гижӧмысь); Нёбдінса Витторӧс корис шленӧ; Чисталёв Тима Венькӧд гижасьны пондіс, с. в. Лебедевлӧн „Коми му кузя ме муна“ кывбурыс воис да, ми нимкодясигтыр, шензигтыр лыддим сійӧс. Сэк жӧ сылӧн воис „Зарни чукӧр“ нима кывбурӧн гижӧм мойданкылыс. Кутшӧм вӧлі нимкодь, кутшӧм вӧлі долыд кывзыны выль коми поэзиялысь медводдза шыяссӧ! М. Н. Лебедев сэсянь босьтчис бара гижны.
Нёбдінса Виттор быд рыт вӧлі тотшсьӧдӧ Комиссияӧ. Паськыд сера пальтоа, киняулас лист четверт ыджда папка. Локтас. Пуксяс. Разьӧ папкаыслысь пельяссӧ. Ачыс шпыньялӧ, мукӧддырйиыс и „гир-гир“ серӧктылас. Ми видзӧдам сылысь кыз папка разьӧмсӧ, мӧвпалам: „Мыйкӧ бара гижӧма!“ Уна (збыль) гижӧма. Кыскас. „Гир-гир“ серӧктас. Лыддьыны кутас. Ми лӧням, сьӧлӧм тіпкӧмным кылӧ. Лыддьӧмсӧ унаысь вевттьылас гора серам. Менам тӧд вылам: Нёбдінса Виттор лыддьыліс Комиссияын „Пернапас“, „Кыдъя роч“, „Чӧд вотӧм“, „Гӧрд ань“, мукӧдтор. Ёна ми шензьылім Нёбдінса Виттор мастерство вылӧ, ёна ми нимкодясим Нёбдінса Виттор талант вылӧ!
Тайӧясысь кындзи Коми Комиссия уна мукӧд том гижысьясӧс босьтчӧдіс, лэптіс (Комиссияпытшса шленъясыс унджыкыс вӧліны гижысьяс), В. А. Молодцов Комиссияӧ кыскис семинарияын велӧдчысьясӧс (семинарияын вӧлі котыртчӧма „Коми гижысь чукӧр“). Волывлӧны вӧлі Комиссияӧ, лыддьӧны ассьыс гижӧдъяссӧ. На пытшкысь унаӧн вӧліны коми гижысьяс, шуам кӧть Попов Вась Педӧр, Жугыль (Н. П. Попов), Кос Кабыр (И. Е. Худяев), Грязных, с. в. Нӧшта на унаӧн-унаӧн вӧлі волывлӧны Комиссияӧ отсасьны сылы, кывзыны коми гижӧд.
Вель ӧдйӧ кутіс чукӧрмыны Коми Комиссияӧ коми гижӧд. Коми Комиссияыд эз сӧмын чукӧрт коми гижӧдтӧ, сійӧ и разӧдіс тшӧтш. Кыдз нӧ сійӧ разӧдіс? Коми шрифт сэки эз на вӧв, сы понда типографияын печатайтны оз на вӧлі шогмы. Паськӧдісны сэки гижӧдтӧ киӧн гижалӧмӧн, пишущӧй машинаӧн, гектографӧн. Коми литераторъясыд сэки эз сӧмын гижысьясӧн вӧвны, найӧ вӧліны „наборщикӧн“ и „печатникӧн“.
Медводдза коми типография! Уна-уна коми сьыланкыв, коми кывбур, коми пьеса вӧлі сідзикӧн разӧдӧма Коми му кузяла, Коми му пасьтала. Пьесаястӧ разӧдӧмнад Коми Комиссияыд кӧртасис культурно-просветит. кружокбердса переводческӧй комиссияяскӧд.
Школаяслы нигаяс лӧсьӧдӧм.
Медъён могыс комиссиялӧн вӧлі — школалы нигаяс лӧсьӧдны. Пырысь-пыр жӧ вӧлі заводитчӧма сійӧ удж дінӧ. В. А. Молодцовлысь букварсӧ вӧлі разӧдӧма киӧн гижӧмӧн ӧти экземплярӧн быд школаӧ. Босьтчӧма вӧлі буквар бӧрын медводдза нига лӧсьӧдлыны. Сэтшӧм нигасӧ кык морт нин эськӧ гижлас да комиссия оз примит, гижӧмыс оз сьӧлӧм вылас во да. 1919ʼ воын гожӧмнас Коми Комиссия бердӧ наросьнӧ чукӧртласны коми кыв дор велӧдысьясӧс (морт 10 кымын) коми школаӧ хрестоматия лӧсьӧдны. Сэні уджалісны А. Г. Фролов, В. Т. Чисталёв, А. А. Суханова (кулі 1925ʼ воын), мукӧд. Кыдз вӧлі бӧрынджык висьталӧны меным (ме сэки вӧлі Гӧрд Армияын): сэки Комиссияыслӧн юрыс вӧлӧма А. Г. Фролов, сьӧлӧмыс — В. Т. Чисталёв. Сэки лӧсьӧдласны „Шонді югӧр“ нима нига.
Коми Комиссиялы УОНО-кӧд ӧтвылысь лои вермасьны коми кывсӧ школаас сюйӧм понда. Сэки ӧд коми кывйыдлы вӧлі унджык учительыс паныд мунӧ. Буретш Комиссия воссигъясас центрсянь лэдзӧма вӧлі декрет „
1919 во январын вӧлі чукӧртӧма Сыктывдінкарӧ велӧдысьяслӧн съезд. Тайӧ съезд вылын кыптіс ён вензьӧм коми кыв йылысь. Унаӧн зэв збыльысь кутісны критикаавны школаад коми кыв сюйӧмтӧ. Тайӧ кадсьыс ме ордӧ кольӧма зэв интереса кабала. Со сійӧ:
„Язык преподавания в школе (письмо в редакцию)“.
От Отдела Просвещения Национальных меньшинств мною получена телеграмма следующего содержания:
„Обучение в школах должно вестись на родном языке, причем во всех школах обязательно обучение языка народа, преобладающего в данной местности“. Отдел Просвещения Национальных меньшинств“.
Телеграмма последовала в ответ на мою телеграмму следующего содержания: „Необходимы экстренные официальные разъяснения прав зырянского и русского языка в зырянских и русских школах уезда“.
Моя телеграмма была вызвана явным превратным истолкованием Советских постановлений о школе Д. Я. Поповым, учителем Коданевым и др. Причем первый из них уверял учительское Совещание о необязательности преподавания на родном языке, второй под родным языком зырян подразумевал русский язык и т. д.
Чтобы рассеять заблуждение учащих, настоящее прошу напечатать в ближайшем номере „Зырянской жизни“.
22 янв. 1919 года.
В. Молодцов.
„Зыр. жизнь“ редакция коллегия шленъясыслӧн тайӧ письмӧ вылас со кутшӧм резолюцияяс:
1) Поместить. В. Лыткин.
2) „Статья не может быть помещена ввиду совершенно превратного толкования моей речи В. А. Молодцовым. Было говорено об обязательном преподавании языка большинства в школах с родным (зыр.) языком. Член коллегии Д. Попов“.
Тайӧ письмӧыс сэсся кыдзкӧ веськалӧма бӧр авторыслы, сэсся гижӧма сійӧ письмӧ вылас:
„В отдел Народного Образования.
Прошу Отдел принять меры против заблуждения, в которое было введено зырянское учительство на совещании 9–13 истекшего января относительно родного языка в школе, и напечатать настоящее в „Зырянской жизни“ в ближайшем будущем. Протокол совещания подтвердит, что истолкование „речи“ Д. Я. Попова соответствует действительности. В. Молодцов“.
Тадзикӧн муніс вензьӧм коми школа понда.
Коми Комиссия пыр ёнмис и ёнмис, ас гӧгӧрыс чукӧртіс коми культура лӧсьӧдысьясӧс; босьтчӧдіс, сьӧлӧмнысӧ лэптіс коми гижысьяслысь, сэсся ӧтвылысь ставӧн дорисны коми литература кыв, сійӧ ӧтувъя коми кывсӧ, кодӧн ӧні на ми гижам.
Сійӧ кадъясӧ Коми Комиссия вӧлі коми культура дор олысьяслӧн юрыс и сьӧлӧмыс. Гӧль вӧлі Комиссияыд, шленъясыслы ни, бокыса гижысьясыслы ни, некодлы грӧш весиг эз мынтывны сэки. Материаль отсӧг оз вӧлі сетлывны. Сетӧ вӧлі сӧмын быд коми гижӧд бердын уджалысьлы мораль отсӧг.
Сійӧ Комиссияысь сёрӧнджык сэсся лои Коми Нига лэдзанін, коді ӧнӧдз на коми гижӧдлӧн юрыс. Коми гижысьяс котыртчисны КАПП-ӧ, ӧтвылысь уджалӧны, тэчӧны выль олӧм сьӧд парма шӧрӧ.
