КЫВБУР ГИЖАННОГЪЯС ТӦДМӦДАН ТУЙДӦД
Кывбур муртас (размер).
Праздник асылӧ Коссён керӧсын кык чой оз вотӧны; вотчанін гажа, вотӧс уна, весиг коснысӧ оз веськӧдлыны — тербйӧны-вотӧны. Друг рытыввывсянь кутіс кымрасьны. Ичӧт чойыс казяліс — повзьӧмпырысь нуӧдчӧ:
— Наталь, вай мунам! Видзӧдлы, кутшӧма сьӧд кымӧрыс муткыртӧ!.. Кӧтӧдас ӧд!..
Мӧд чойыс мый вермӧ дозсӧ тыртӧ. Кымрасьӧмыд сылы веськодь, оз пов... Вотчигмозыс чойыслы воча ас юрсьыс лӧсьӧдӧмтор сьылӧ:
Мед жӧ барай зэрас...
Мед жӧ барай зэрас...
Тэ ӧд абу сёймонь —
Зэрыс оз на нёзьдӧд.
Мыйӧн тайӧ кык чойыслӧн сёрни ногыс торъялӧ? Ӧтиыс повзьӧмпырысь нуӧдчӧ, мӧдыс повтӧмпырысь нуӧдчӧмсьыс ӧлӧдӧ. Таысь кындзи нӧшта на мӧдторйӧн торъялӧны: ӧтиыс нуӧдчӧ сёрни нога сёрникузяясӧн^простыми прозаическими предложениями, словами./^; мӧдыс ӧлӧдӧ сьылан нога сёрникузяясӧн^ритмическими или напевными предложениями, словами; ритм — равномерное движение, в стихотворениях — чередование ударных и неударных слогов./^. Тані кывйитӧданъясыс (слогъясыс) быд сёрникузяын (предложенньӧын) ӧтмындаӧн дай ёна шуан шыясыс (ударения) кывйитӧдана шыяс вомӧныс торксявтӧг ӧтмоза вежмассьӧны. Ӧні тайӧс позяс тӧдмавны ёна шуана кывйитӧдъяссӧ гырысь шыпасъясӧн пасйӧмӧн, а ньӧжйӧ шуана кывйитӧдъяссӧ (неударных) дай заводитчанъяссӧ посниӧн — сэки казялам ёна шуана кывйитӧд шыяс вежласьӧмсӧ:
мЕд жӧ /бАрай/ зЭрас...
мЕд жӧ /бАрай/ зЭрас...
тЭ ӧд /Абу/ сЁймонь —
зЭрыс /Оз на/ нЁзьдӧд.
Тайӧс жӧ позьӧ петкӧдлыны панас серпас модаӧн (схема); ёна шуана кывйитӧдъяссӧ кутам пасйыны: (+), ньӧжъя шуана кывйитӧдъяссӧ: (−), сэки талӧн модаыс лоас татшӧм:
+ − / + − / + −
+ − / + − /+ −
+ − / + − / + −
+ − /+ − / + −
Тайӧ серпас модаыс лючки нин петкӧдлӧ, кыдзи гижӧд визяс юклӧма ёна шуана да ньӧжйӧ шуана кывйитӧданъяссӧ. Татшӧм кык кывйитӧдана шыяса кывъясыс, мукӧддырйи и куим кывйитӧдана шыяса, кӧнъясын ёна шуана кывйитӧданъясыс пыр ӧти местаынӧсь^водзас (+ −), либӧ помас (− +); куим кыв йитӧдана кывъясын: водзас (+ − −); помас (− − +); шӧрас (− + −)./^ да торксьывтӧг гижӧд визь помӧдзыс (строчка) вежмассьӧ, шусьӧ стопаӧн. Овлӧны уна пӧлӧс стопаяс. Сы понда кывбуръяс мӧда-мӧдсьыс торъялӧны стопа мурталӧм сертиыс дай кывбур визяс стопа лыд сертиыс. Миян тайӧ кывбурным куим стопаысь.
1) Хорей: муртассьӧ кык кывйитӧдана, воддза кывйитӧдансӧ ёна шуана кывъясысь (из двух слогов с ударением на первом слоге). Босьтам со:
ГОжся вОйын Эжва Юсянь
кЫптӧ Еджыд кӦдзыд ру.
Видзьяс вЫлӧ лЫсва Усьӧ
лАньтӧ, шОйччӧ кОми мУ.
гОжся /вОйын/ Эжва/ Юсянь
кЫптӧ /кӦдзыд/ Еджыд/ ру.
+ −/ + −/ + −/ + −
+ −/ + −/ + −/ +
бУря мглою нЕбо крОет,
вИхри снЕжныЕ крутЯ:
тО, как звЕрь, онА завОет,
тО заплАчет кАк дитЯ.
бУря /мглОю/ нЕбо/ крОет
вИхри /снЕжны/Е кру/тя.
+ −/ + −/+ − / + −/
+ −/+ −/+ −/+
2) Ямб: кык кывйитӧдана бӧръяас ёна шуана кывъясысь (из двух слогов с ударением на последнем слоге):
а кЕльыд тӦлысь сІйӧ кАдӧ
шпынь гУсьӧн шлЫвгис кЫмӧр кОст,
кыдз бЫттьӧ пЫжа гЫ кост кАтӧ:
бурс сУнлас-вӦйлӧ, кЫптӧ бӦр.
(В. Т. Чисталев).
а кЕ/льыд тӦ/лысь сІ/йӧ кА/дӧ
Шпынь гУсь/ӧн шлЫв/гис кЫ/мӧр кОст
− + / − + / − + / − + / −
− + / − + / − + / − +
белЕет пАрус ОдинОкий
в тумАне мОря гОлубОм...
что Ищет Он в странЕ далЕкой
что кИнул Он в краЮ роднОм.
(Лермонтов).
белЕ/ет пА/рус О/динО/кий
в тумА/не мО/ря гО/лубОм.
− + / − + / − + / − + / −
− + / − + / − + / − +
3) Дактиль: куим кывйитӧдана воддзаас ёна шуана кывъясысь (из трех слогов с ударением на первом):
Асыввыв гӦрд рӧма, пӦртмасьӧ кЫа,
Узян ун пАльӧдӧ, лОвзьӧдӧ мУ.
шОнділӧн Югӧрыс Енэжын гЫа...
кАчӧдӧ вЫвланьӧ вОйшӧръя рУ.v
Асыввыв /гӦрд рӧма/ пӦртмасьӧ/ кЫа,
Узян ун /пАльӧдӧ/ лОвзьӧдӧ/ мУ.
+ − − /+ − − / + − − / + −
+ − − /+ − − /+ − − /+
4) Амфибрахий: куим кывйитӧдана шӧрас ёна шуана кывъясысь (из трех слогов с ударением на среднем слоге):
сэк Ӧтнасӧн клУксігтыр кЫпӧдчис Юсьыд,
пыр Ӧніӧдз лЭбаліс кОньӧрӧй сЭн;
пӧсь сьӦлӧмыс Ёнкыштӧ, сИнваыс кУрыд,
оз шОгсьӧмсӧ кОньӧрлысь кЫаыс вен.
− + − / − + − / − + − / − + −
− + − / − + − / − + − / − +
по сИним волнАм океАна,
лишь звЕзды блеснУт в небесАх,
корАбль одинОкий несЕтся,
несЕтся на всЕх парусАх.
(Лермонтов).
− + − / − + − / − + −
− + − / − + − / − +
Тайӧ размеръяссӧ гижны босьтчысьяслы бура колӧ тӧдны. Кывбуръяслӧн вердтуйыс, прозаысь торъялӧмыс, та помын и эм. Ми та сьӧрын огӧ на кольччӧ, пыдӧдзджык на тӧдмалам. Сэки нӧшта на выльторъяс югдасны. Ӧні сӧмын кызсӧ на лӧсйим, колӧ на ещӧ мичаӧдз шыльӧдны-мольӧдны. Кывбур гижысьяслы уна на колӧ тӧдны, медым бур гижысьӧн лоны.
Рочьяслӧн нӧшта на витӧд стопа размер эм — анапест. Тайӧ куим кывйитӧдана бӧръяас ёна шуана кывъясысь (из трех слогов с ударением на последнем слоге).
посмотрИ, как в квартИрах рабОчих
жизнь пронИкла во всЕ уголкИ, —
в коллектИвах и КлУбах до нОчи
ярким свЕтом горЯт огонькИ
Из русск. литер.
посмотрИ, как в квартИрах рабОчих
жизнь пронИкла во всЕ уголкИ.
− − + / − − + / − − + / −
− − +/ − − +/ − − +
Коми кывбурӧ анапест нога стопа размерыд оз лӧсяв: миян ёна шуана кывйитӧдыс кывъясас пырджык водзас^Коми язык носит за собой коренное различие от русского еще и тем, что ударения в словах всегда на первом слоге; ямб и амфибрахий в коми стихотв. получаются искусственно, а анапест уже невозможен./^.
Визьпомъяс (окончания).
Кывбур визь (строка) помын бӧръя стопаас кывйитӧдан лыдъясыс вермасны чинны-содны; кывбур мурталӧмыс сы понда оз торксьы, стопа лыдыс сы мында жӧ кольӧ.
Босьтам кӧть нёль стопаа муртӧса дактиль:
„Асыввыв /гӦрд рӧма/ пӦртмасьӧ/ кЫаыс“, вермас лоны тадзи:
„Асыввыв /гӦрд рӧма/ пӦртмасьӧ/ кЫа“. Ӧти кывйитӧд бӧръя стопаас эз нин ло; вермас и кыкнаныс усьны:
„Асыввыв /гӦрд рӧма, / пӦртмасьӧ/ бИ“.
Бӧръя стопасьыс кык кывйитӧдансӧ вундӧм понда кывбур мурталӧм ногыс эз торксьы: воддза мозыс жӧ нёль стопаа дактильӧн и коли.
Чинтӧда-содтӧда хорей:
вУжъяс/кОсті / нЫрдйы/сьӧ
вИзув / пАрма / Ёль,
воддза визь помас ӧти кывйитӧд лишнӧй, мӧдас — оз тырмы; муртасыс куим стопаа хорей и кольӧ:
вужъяс /кості / нырдйысьӧ
визув / парма / ёль.
Содтӧда визь пома ямб:
лёк тӦл/ӧн мУ/ӧдз сИн/сьӧ пУ/яс.
Ӧти кывйитӧд лишнӧй содтӧма; мурталӧмыс нёль стопаа ямб.
Кӧн О/лам мИ / сэн сУ/лаліс
зэв вАж/ӧн пЕ/мыд вӦр.
Воддза визяс кык кывйитӧдтӧм лишнӧй, мӧдас буретш тырмидз; мурталӧмыс кыкнан визяс куим стопаа ямб^Ямбысь чинтӧдыс оз вермы лоны — вермас содтӧда лоны, чинтӧмыс вермӧ лоны ёна шуана кывйитӧдъясӧдз./^.
Чинтӧда-содтӧда помысь миянлы вермас кажитчыны: ӧти визяс кык пӧлӧс стопа размерӧн мурталӧм ногъяс:
бЫньгӧдчис / тӦлысь / тУй вуджны / мӦдіс
— тані воддза стопаыс — дактиль,^Усеченный двухстопный дактиль./^ мӧдыс — хорей, коймӧдыс — дактиль и нёльӧдыс бара хорей. Миянлы тадзисӧ сӧмын кажитчӧ, збыльсӧ тані ставыс дактиль:
„бЫньгӧдчис / тӦлысь
тУй вуджны / мӦдіс“.
Кыкнан визь помас бӧръя стопаясыслӧн ӧти кывйитӧданаӧн оз тырмы.
пАрмаса / вОйтыр, / чУдь-коми / кОтыр,
тЫрмас нин / жУгыля / Овны!
йӦзысь эн / кОльччы, / Орччӧнӧдз / кОтӧрт!
сЮсьлуныд / кУтіс тай /кОвны.
(Жан Морӧс).
Воддза визяс: дактиль, хорей, дактиль, хорей; мӧдас: дактиль, дактиль, хорей; мукӧдас бара жӧ сідз.
„Пармаса войтыр,
чудь-коми котыр,
тырмас нин жугыля овны!
йӧзысь эн кольччы,
орччӧнӧдз котӧрт!
сюсьлуныд кутіс тай ковны“.
Ӧні эз нин ло хорей да дактиль сорсьӧм коста мурталӧм, а ӧти кывйитӧданаясӧн чинтӧда визь помъяса дактиль; быд кык стопаа кык визь бӧрын коймӧдыс куим стопаа визь.
Та серти ми казялам: ӧти кывбур визьӧ уна полӧс стопаа размер оз вермы лоны дай ӧти кывбурас уна пӧлӧс стопа размерыд оз туй (гижӧны жӧ эськӧ да). Вермас лоны кык визьсӧ ӧти визьӧ мурталӧмӧн (лӧсьӧдӧмӧн) да сэки чинтӧдыс либӧ содтӧдыс вермас визь шӧрас лоны. Сійӧ чинтӧда либӧ содтӧда инъясыс мед быд визьын пыр вӧлі ӧтвесьтынӧсь, воддза визяс мыйта кывйитӧд лыд сайын — мукӧдас сідз жӧ.
Рифма.
Рифмаӧн шусьӧ: кор быд кык визь вылӧ бӧръя кывъясыс ӧткодь кылӧгаӧсь^Созвучие последних слов в двух строках./^. Ӧткодя кылӧгыс вермас лоны, кор ёна шуана кывйитӧданъясыс сійӧ жӧ ӧти шыпасъясысь, либӧ мӧда-мӧдсьыс ичӧтика янсалӧны (пӧшти ӧткодя) кылігӧн: э-ӧ; и-ы. Миян коми кывъяд ёна шуана кывйитӧданъясыс пырджык водзынас да рифмуйтавны пыр нин лоӧ ёна шуана кывйитӧданъяс вылӧ. Босьтам кӧть: куран, коран, тані кыкнанас помасьӧ „ран“, ёна шуана кывйитӧданъясыс абу ӧткодьӧсь („у“, „о“) да та ногӧн рифмуйтӧмыд оз мичаа артмы, бурджык вӧлі эськӧ „вурун“, нӧшта шаньджык сюйны „гуран“. Рифма вылӧ оз шогмыны, ӧти вужйысь кӧ кывъясыс: „бутькис“, „гулькйис“, — тайӧ кывъясыс ӧтитор висьталӧны — „юис“. „Вӧля“ — „тӧла“ оз жӧ лыддьыссьы мича рифмаӧн — колӧ небыд „ль“ вылас небыдӧн жӧ рифмуйтны: — „лӧня“. „Вӧрӧд“ — „тӧлӧн“: тані „р“ да „д“ дінас „л“ да „н“, оз нин лоны ӧткодь кылӧгаӧсь, бурджык эськӧ вӧлі — „йӧртӧд“, „тӧбӧд“.
Гӧля, лёка йӧзын олі,
Вӧля меным ёна колі,
Корсьны сійӧс вӧлі сьӧкыд, —
Ворсны кутіс мекӧд рӧкыд.
(Сизь Паш).
Сизь Паш тані кыкнанладор помсӧ рифмуйтӧма. Заводитчан помас, дерт, абу быть рифмуйтнытӧ, сідзжӧ и визь шӧръяссӧ (бурсӧ нинӧм оз сет). Тані орчча визьяссӧ рифмуйталӧма. Ёнджыкасӧ рифмуйтӧны визь кост мысти (воддза вылас — коймӧдсӧ, мӧд вылас — нёльӧдсӧ). Овлӧ и кык шӧр визьсӧ — орччӧн, воддза вылас — нёльӧдсӧ. Овлӧ и нёльнан визяс ӧткодь рифма. Сы нога рифмуйтӧм кывбуръяс оз мичаа лыддьыссьыны, монотоннӧя.
Шытӧв кылӧг вылӧ нерӧм (звукоподражание).
„Мӧдлапӧлын кылӧ
Кӧлӧкӧла вӧла“.
Н. Виттор.
Тані гижӧдас „кӧлӧкӧла вӧлаыс“ кылӧ. Унджык шыпасъясыс: „к-ы-л-ӧ“, сійӧн и лыддигас кӧлӧкӧл кыв шыыс моз артмӧ: кы-лӧ-кы-лӧ-кӧ-лӧ-кы-лӧ-кӧ-лӧ-кӧ-ла.
Кывбур гижысьяслы колӧ быд боксянь шыльӧдны, мольӧдны: мурталӧмыс дай кывъясыс мед скодитӧны сюрӧс кузяыс. Мыйкӧ кӧ кылантор йылысь гижӧны — бур гижысьяс сійӧ кылӧг вылас бӧрйӧны сы ног кылана (шусяна) кывъяс:
Шор пӧлӧн шавксьӧдӧ
Пищаля Пашӧ;
Кышӧдчӧ, катшкӧдчӧ,
Лапша кодь шаргӧ, —
Кок шыыс Пашӧлӧн кылӧ.
Тані „пиш“, „паш“, „кыш“-ясыс вӧралысь кок шыыс моз и кылӧны, арнад кор усьӧм бӧрад татшӧм жӧ и эм вӧрӧд ветлысьлӧн кок шыыс.
Кылӧг вылас нерӧмыс ёна лӧсялӧ. Миян гижӧдъясын сэтшӧмъясыс оз на сюрлыны. Арся либӧ тӧвся турӧб войяс позьӧ нерны: „ш“ „в“ „ж“ „ч“ шыпасъясӧн. „шшть“, „виижж“, пӧшти тадз моз кылӧ тӧлыслӧн шытӧлыс. Позяс и гажаа кылана шытӧв вылӧ нерны, сӧмын гажаа кылана да ылӧсас скодитчана шыпасъяс жӧ и колӧ корсьны.
Гижысьяслы, медся нин гижнысӧ заводитысьяслы, колӧ татшӧм коланаторъяссӧ тӧдны. Кывбуръясыслӧн ӧд доныс быдсяма мичлун саяс и эм.
