КОМИ ГИЖӦД КЫВ ЙЫЛЫСЬ
(КАПП 2-ӧд конференция вылын доклад)
Кутшӧм кывйӧн лэдзалӧны нигаяс — сійӧс ми шуам гижӧд кывйӧн, литература кывйӧн. Унджыкысьсӧ сійӧ гижӧд кывйыс став велӧдчӧм йӧзыслӧн ӧтувъя кыв, мукӧддырйиыс и став йӧзыслы, став нацияыслы гӧгӧрвоана кыв. Сэтшӧм гижӧд кывйыд дерт нин идеал гижӧд кыв.
Ме шуи нин, мися, гижӧд кыв ӧтувъя кыв. Мый йылын нӧ ӧшалӧ (мыйӧн обусловливайтчӧ) гижӧд кывйыдлӧн ӧтувъялуныс? Сійӧ ӧшалӧ со кутшӧм куим тор йылын: 1) гижӧд кыв ӧти пӧлӧс шыпасъясӧн пасйыссьӧ (шрифт), 2) гижӧд кывлӧн пыр ӧти пӧлӧс, чорыд веськыд гижанногыс, гижан системаыс (орфографияыс), 3) медшӧр торйыс: гижӧд кывлӧн эм ӧтвывса норма, мӧд ногӧн кӧ шуны, гижӧд кыв оз босьт сёрнисикасъясысь став формасӧ, став уна пӧлӧс мӧд-мӧд сёрнисикасъясын шусян шыяссӧ, босьтӧ сӧмын ӧтикӧс, оз кӧ ӧтикӧс — кымынӧскӧ инӧсь.
Быд сёрнилӧн эмӧсь сёрнисикасъяс, диалектъяс. Сійӧн буретш ӧтувъя кывйыд, литература кывйыд некытӧн енэжсянь оз усь. Тільсьӧмӧн-пессьӧмӧн нӧ кузяӧн-кузяӧн вӧчсьӧ, дорсьӧ. Быд гижӧд кывлӧн эм кузь-ӧ, дженьыд-ӧ (унджыкысьсӧ зэв кузь) история.
Сідз-тадза (прӧстӧй) коми йӧз, весигтӧ кодсюрӧ коми гижысьяс тшӧтш, мӧвпалӧны — коми гижӧд пӧ миян зэв на выль, вылься на тшӧтш коми гижӧд кывйыс, сійӧ пӧ 5–6 арӧса на сӧмын. Ина-ӧ (збыль-ӧ) сійӧ сідз? Та вылӧ воча шутӧдз сувтам ӧнія гижӧд кывным дінӧ, сэсся видзӧдлам сэсянь бӧрлань, видзӧдлам куимладорӧ, куимланьӧ: шрифтлань, орфографиялань, кыв пормалань. Тӧдмалам, кыдзи тайӧ куим торйыс ӧнія выйӧдз воис, кыдзи найӧяс водзӧ тувччалісны, эволюционируйтісны.
Шрифт. Коми шрифт вылӧ колӧ видзӧдлыны кыкладорсянь: 1) кутшӧм шыпасъясӧн (латинӧн, рочӧн, с. в.) гижӧны, 2) кыдзи пасйӧны сэтшӧм коми шыяссӧ, кодъяс абуӧсь сійӧ йӧзыслӧн, кодлысь алфавитсӧ босьтӧма. Медводдза коми шыпасъяс лӧсьӧдлысьыс вӧлі Степан Перымскӧй. Сійӧ лӧсьӧдлӧма шыпасъястӧ 1372 воын. Сійӧ вӧлӧм тӧдӧ коми кывйысь ӧтдор роч кыв, славян кыв, грек кыв. Тайӧ кывъясса шыпасъяс сертиыс и лӧсьӧдлас сійӧ коми шыпасъястӧ, медъёнасӧ, тыдалӧ, грек кыв шыпасъяс вылӧ видзӧдлывлас коми шыпасъястӧ лӧсьӧдігад. (Сійӧ лӧсьӧдлӧма киӧн гижӧм, рукописнӧй, шыпасъяс серти: сэктӧ ӧд нига личкалӧмыд эз на вӧв). Степан П.-дырся гижӧдыд миян зэв этша кольӧма, сы понда огӧ на тӧдӧ, кыдзи пасйыссьӧ вӧлӧм став коми шыыс. Тӧдам сӧмын: мукӧд аслыспӧлӧс коми шылӧн (дз) вӧлӧм аслыспӧлӧс пас (▲), мукӧдыслӧн (сь, зь) — кутшӧмкӧ шыпас дінӧ содтӧд пасъяс, шуам, „Сь“ пасъявлӧмаӧсь „Ш“ вылӧ чутік (запятая) пуктӧмӧн (R‘).
Степан П-лысь шыпасъястӧ вунӧдісны, сё во мысти оз нин вӧлӧм тӧдны. 18ʼ нэм помын бара босьтчасны гижны комиӧн. Сэки гижӧны нин роч шыпасъясӧн, либӧ весиг славянаӧн (Шергин). Мукӧд аслыспӧлӧс коми шысӧ (дз, дж) кык роч шыпасӧн гижӧны, мукӧдсӧ содтӧд пасъясӧн (ӧ).
Г. С. Лыткин босьтіс роч шыпасъяс жӧ, сӧмын небыд йитӧдантӧм (согласный) шыяссӧ кутіс Степан П. моз жӧ чорыд шыпасъяс вылӧ чутік пуктӧмӧн пасъявны (’н, ’т, ’с, ’л, ’д, ’з).
Финн учёнӧйяс Шегрен да Кастрен, сэсся эст.^Эстонечьяс./^ учёнӧй Видеман гижалӧны Лыткин шыпасъясӧн; аслыспӧлӧс коми шыяссӧ, шуам, ч, дж, дз кык шыпасӧн гижӧны (t’s’, dž, d’z’), небыд йитӧдантӧмъясӧс (ть дь да сідз водзӧ) чорыд йитӧдантӧмъяс вылӧ запятая пуктӧмӧн (t’, d’, n’).
Молодцов В. А. лӧсьӧдіс: 1) җ, ԇ, 2) ԏ, ԃ, ԋ, ԉ, ԍ, ԅ; босьтіс латинскӧй ԁ, роч щ; ӧ, ј — кыссьӧны нин зэв важысянь (1812); „е“ — Г. С. Лыткин жӧ нин европаса „е“ значенньӧӧн („э“ пыдди) гижис.
Ми аддзам коми шрифт йылысь куим пӧлӧс направленньӧ 1) роч шыпасъясӧн гижысьяс, нинӧкутшӧма вежлавтӧг. Тайӧ направленньӧыс босьтчӧ 18ʼ нэм помсянь, гижӧны сідз духовнӧй семинаристъяс, прот. Шергин (1818), Красов, Цембер А. А., уна мукӧд посниджык гижысьяс; 2) роч шыпасъяс дінӧ коми шыпасъяс содталӧмӧн гижысьяс. Тайӧ направленньӧ зэв жӧ важся. Флеров (1812 во), Савваитов, Г. С. Лыткин, Рогов, Куратов, В. А. Молодцов; 3) латин шыпасъясӧн гижысьяс вӧліны сӧмын рытыввыв европаса учёнӧйяс: Шегрен колян нэмса 30-ӧд воясын, Кастрен — 40-ӧд воясын, Видеман, с. в.
Тайӧ куимнан направленньӧыслӧн ӧні на эмӧсь на дор сулалысьяс. Шӧр направленньӧыс ӧні ыджыдалысь направленньӧ. Вель ён и латин шрифт дор мунысь направленньӧ (шуам, Грен), лёка ёнӧсь и дзик роч шрифт дор олысьяс (Коданев И. М.). Тӧдам ми, во-мӧд сайын ён дискуссия муніс. Сӧмын дзик роч шрифт дор мунысьяслӧн да латин дор олысьяслӧн конкрета алфавит ӧнӧдз на абу.
Гижан система. Быд кывлӧн эм аслыспӧлӧс шы законъяс. Шуам, роч кывйын „и“ водзвылын йитӧдантӧм шыыс пыр небзьӧ, небыд шы бӧр вылын „ы“ оз вермы лоны, сідз водзӧ. Коми кывъяд татшӧм законъясыс абуӧсь (ді, ті, зі, йыв, сьыв). Сэні бара эмӧсь аслыспӧлӧс шы законъяс (суддя — судья, доддя). Став шыяссӧ на кост уджалан законъяснас и ставнас шуӧны шы системаӧн. Коми кывйын ӧти пӧлӧс шы система, рочын мӧд пӧлӧс. Роча-комиа шы системаяс мӧда-мӧдсьыс зэв ёна торъялӧны. Вермам ми, шуам, тайӧ кык кывъяс ӧти шыпасъясӧн гижны, сӧмын огӧ вермӧ гижны ӧтувса гижанногӧн (сі, ԍі; колі, коԉі, си, коли). Колӧ быд кывлы аслыспӧлӧс гижан система. Колӧ босьтны сэтшӧм гижан система, коді лӧсялӧ шы системаыслы. Эм специаль математикаа формула, код серти позьӧ артавны, кутшӧм гижан система кутшӧм кывлы лӧсялӧ. Сійӧ формула сертиыс ӧнія гижан системаыс буретш лӧсялӧ коми кывлы.
Кутшӧм жӧ миян ӧні гижан системаным? Со кутшӧм: быд шылы (фонемалы) торъя шыпас, быд шылы сӧмын ӧти шыпас. Шуам тайӧ системасӧ наукаа системаӧн.
Рочьяслӧн абу сідз. Рочьяслӧн шыыс уна (уна небыд йитӧдантӧм (согласнӧй) налӧн: рь, бь, вь, фь, кь, мь да с. в.), налы оз лӧсяв миян системаыд. Налы ковмис эськӧ 60 кымын шыпас. Ӧнія роч гижан система бара жӧ комилы оз лӧсяв.
Бӧрӧ кӧ видзӧдлам, ми аддзам — сё воысь нин дыр вензьӧны коми гижӧмын кык система: наукаа гижан система да роч кыв гижан система. Видзӧдлам, коді гижис комиӧн наукаа системаӧн, коді роч системаӧн.
Степан П. нин гижӧ наукаа системаӧн. Сійӧ шыпас чукӧрын некутшӧм „ъ, ь, ѣ, ф“ абуӧсь. Наука системаӧн жӧ гижӧны Флеров 1812 воӧ, Шегрен, Кастрен, Видеман, Савваитов, Рогов, Г. С. Лыткин, Куратов, В. А. Молодцов, сэсся ӧні ми ставным.
Роч системаӧн гижны босьтчӧны 18ʼ нэм помсянь духовнӧй семинаристъяс. Сэсся сійӧ системаӧн гижӧны кодкӧ да кодкӧ революцияӧдз (Шергин, Красов, Цембер, с. в.). Тайӧ кык система дор олысьяс костын ӧні на овлӧны вензьӧмъяс.
Кыв норма. Позьӧ шуны, революцияӧдз миян кымын гижысь вӧлі, сымын и гижӧд кыв вӧлі — быд гижысь гижліс аслас кывнас. Степан П. гижӧма вӧлі Емдін гӧгӧрса кывйӧн, Флеров (1812 во) Удора кывйӧн, Шергин Емдінса кывйӧн (1818, 1822 во), с. в.
Лыткин Ст. Ёгор ёна пессис коми гижӧд кыв понда. Сійӧ коми гижӧд кыв норма пыддиыс, фундамент пыддиыс босьтіс Сыктыв сёрни (абу Сыктывдінкар; Сыктыв сёрни да Сыктывдінкар сёрнияс — мӧд-мӧд сёрнияс). Сійӧ Сыктыв сёрниас кольӧма важ „л“-шы (кыв помын да йитӧдантӧм водзвылын), шуам лол (мукӧд коми сёрниясын: лов, вов, лул, ло, лоо). Лыткин С. Й-лы ёна лои тышкасьны аслас гижӧд кыв понда. Сійӧ, позьӧ шуны, вӧчис коми гижӧд кыв. Аслас уна гижӧд кывйысь ӧтдор, мукӧдлӧн тшӧтш колины сійӧ гижӧд кывйӧн гижӧм нигаяс (Забоевалӧн, Ипп. Кон. Поповлӧн, с. в.)
В. А. Молодцов 1918 воын вӧзйис гижӧд кыв фундамент пыддиыс Эжва сёрни. Сылысь вӧзйӧмсӧ сэсся гоз-мӧд съезд вылын вынсьӧдісны. Сэсянь и босьтчис ӧнія гижӧд кывйӧн гижӧмыс.
Татшӧм вӧлі коми гижӧд кывлӧн историяыс. Тадзи эволюцияалісны коми гижӧдлӧн тайӧ куим торйыс (шрифт, гижан система, кыв норма).
Мыйла вӧлі босьтӧма Сыктывдінгӧгӧрса сёрни гижӧд кыв фундамент пыддиыс?
Со мый понда: а) Сыктывдінкар — сійӧ культураа, администрация центр комияслӧн; б) уна сёрнисикас костын сійӧ шӧр сёрни, сійӧ артмӧма уна пӧлӧс сёрни сорласьӧмӧн, сы понда в) уна коми йӧзлы гӧгӧрвоана, г) тайӧ Сыктывдінкарбердса сёрни вылас сёрнитысьыс зыран мукӧд сёрни вылас сёрнитысь дінын медуна.
Кутшӧмкӧ ӧти сёрнисикас фундамент вылӧ босьтігӧн, оз босьтны ставнас сёрнисикассӧ, босьтӧны сӧмын кутшӧмкӧ торъяс (моментъяс) сійӧ сёрнисьыс. Кутшӧм моментъяс нӧ босьтӧма Сыктывдінкаргӧгӧрса сёрниысь? Сійӧ сёрнисьыс босьтӧма гижӧд кывйӧ:
1) Фонетика: лов, абу: лол, вов, лоо; мунӧ, абу: мунэ; няйт, абу: нять; нянь, абу: нень; босьт: абу: бось; керкасянь, абу: керкасень; абу, абу: абы; гӧрысь, абу: гӧрись, с. в.
2) Морфология: а) кывйысь суффиксъяс (спряжение и склонение): мунӧмаӧсь, абу: мунӧмны; мунісны, абу: мунісӧ; узьыштны, абу: узьӧбтыны, с. в. б) дінвуж суффиксъяс (словобразовательные суффиксы): косіник, абу: косіндзи; сартасанӧй, абу: сартасокиньӧй, с. в.
3) Лексика. Сыктывдінкаргӧгӧрса лексиконыс (торъякыв чукӧрсӧ) озырмӧдчӧ: а) мукӧд сёрниысь босьтӧм кывъясӧн (нӧшта, сӧмын, ёрт, курӧг, чуйдӧдны, вензьыны, нимкодясьны, шензьыны; тайӧ кывъяс пыддиыс Сыктывдінкарын шуӧны роч кывъяс: ещӧ, толькӧ, с. в.). Эм тенденция роч кывъяс вежлавны коми кывйӧн, медъёнасӧ нин сэтшӧм роч кывъяс, кодъяс Сыктывдінкар сёрниын пырӧмаӧсь нин, мукӧд коми сёрнисикасъясын на весьтӧ кольӧмаӧсь на коми кывъяс. Тайӧ вежлалӧмыд, дерт, зэв бур, сӧмын ми огӧ на вермӧ помӧдзыс нуӧдны: ми ӧнӧдз на гижам роч кывйысь: „став“, „гӧлӧс“, „скӧт“, „сарай“, „свадьба“, „жӧник“, „збыль“, „улич“, кӧть и эмӧсь та весьтӧ коми кывъяс: Эжва кывтыдса пӧсйыв — сарай, кӧлысь — свадьба, корась — жӧник, ина — збыль, пермяк сёрниын: быдӧс — став, пода — скӧт; Сыктыв йылын шытӧл — гӧлӧс, Эжва кывйӧн пурысь — улица.
б) Лыткин Степан Ёгор кывйысь босьтӧм кывъясӧн: эскыны, мӧвпавны, с. в. Тайӧ кывъясыс эмӧсь и ловъя коми сёрниын на, шуам, Вочын (Эжва йыв); выль, ас юрсянь лӧсьӧдлӧм кывъясӧн (шыпас — буква), эскӧданпас — удостоверение, с. в.); г) мукӧд кывйысь босьтӧм кывъясӧн. Медъёнасӧ, дерт, роч кывйысь босьтӧм кывъясӧн, шуам: сӧвет, избач, делегат, комсомол, с. в. Мукӧддырйиыс колӧ эськӧ босьтны и мукӧд кывъясысь, шуам, мый нӧ эськӧ не босьтны вотяк кывйысь „кывбур“ (стихотворение).
Татшӧм ӧнія гижӧд кыв норма.
Коми гижӧд кывсӧ озырмӧдӧм кузя, ёнджыка гӧгӧрвоанаӧн вӧчӧм кузя, тайӧ гижӧд кыв нормасӧ колӧ паськӧдны. Тайӧ кыв норма паськӧдӧмсӧ ме гӧгӧрвоа со кыдзи: а) Став сёрнисикасыс лексиконыслысь ӧткодьлунсӧ (равноправие) колӧ пыдди пуктыны, мед лоасны кӧ синонимъяс (ӧткодь значенньӧа кывъяс), шуам: серавны, ваксьыны; кодравны, казьтывны; кытсавны, чуксавны; шыбитны, чапкыны, вувзьыны; ичӧт, дзоля; шоч, гежӧд, с. в., с. в. Колӧ сӧмын шыбитны сэтшӧм кывъяс, кодъяс кутшӧмкӧ сёрнисикаслы лоӧны понъясян кывъяс (кай, тють, чиппы, чипан, чипас, с. в ). Кор ӧти кывлӧн мӧд-мӧд сёрнисикасын петкӧдланлуныс (значенньӧыс) мӧд-мӧд пӧлӧс, сэки колӧ Сыктывкар сёрнилысь значенньӧсӧ босьтны, сідз: вины — убить, вӧчны — делать.
б) Став сёрнисикасыслысь морфологиясӧ колӧ ӧткодьлунаӧн (равноправнӧйӧн) лыддьыны, медъёнасӧ нин дінвуж суффиксъяссӧ, сідз: 1) айиньӧй, батюшка; воканӧй, братец; косіндзи, сухонький; пиок, сынок; нывка, девушка; куртанка — куртантор (жнитва); вундыланка — вундалантор, с. в. 2) вӧв ёнджык мортся (мортысь), мунӧмны — мунӧмаӧсь, мунад — мунанныд (тайӧ -ад, -анныд суффикссӧ ӧнӧдз нин гижӧны вӧлі коми гижӧд кывъяд), с. в.
Оз ков повны гижӧд кыв дзугсьӧмысь. Та понда гижӧд кывйыд оз дзугсьы: ӧд татшӧм аслыспӧлӧс суффиксыс зэв этша! Кутшӧмкӧ сёрниын кӧ мукӧд суффиксъясыс мӧдногджык шусьӧ, сійӧ ещӧ абу на аслыспӧлӧс суффикс, шуам: керкаын, мукӧдлаын шуӧны керкан, керкайын, керкаин, с. в. Тані ӧти суффикс, сӧмын фонетикаыс уна пӧлӧс, фонетикасӧ кӧ ми шуим босьтны Сыктывкарлысь, сідзкӧ колӧ гижны керкаын (видз. улысьджык).
в) Фонетика кольӧ Сыктывдінкаргӧгӧрса сёрнилӧн.
Мый вӧлі кыв норма йылысь ӧнӧдз висьталӧма, сійӧ висьталӧма вӧлі сӧмын коми-зыран гижӧд кыв йылысь. Зыран гижӧд кыв кындзи миян нӧшта эм коми-пермяк гижӧд кыв. Тайӧ пермяк гижӧд кывйыслӧн фундаментыс Иньвадорса кыв (фонетика, морфология, лексика). Коми-пермякъяс ёна зільӧны ассьыныс гижӧд кывсӧ матыстны коми зырана гижӧд кыв дінӧ, сы понда: 1) найӧ уна кыв нин босьтісны зыран кывйысь, 2) ӧні быдса фонетика закон босьтісны зыран кывйысь. Тайӧ законыс со кутшӧм: Иньвадор кывйын абу „л“ шы (вов — душа, вым — снег), пермякъяс босьтісны „л“ шысӧ, кутісны гижны сэтчӧ, кытчӧ зырана гижӧны (лов, вӧлӧн, кылӧны, с. в.). Мукӧд фонетикаыс, дерт, коли Иньвадорса (Видзӧд коми-пермяк кыв йылысь „Коми гижысьяс“, 170 лб.).
Тані ме ӧні шуа: колӧ миянлы вӧчны коми гижӧд кыв лӧсьӧдӧм кузя. Зільны колӧ ӧтласа мича озыр коми гижӧд кыв вӧчны. Сідз нин коми йӧзыд ичӧт, нӧшта на миян кык кыв. Но кыдз нӧ вӧчны ӧтласа коми гижӧд кывсӧ? Дзик ӧні пырысь-пыр ми ӧтлаавны некыдз огӧ вермӧ. Кыв ӧтлаалӧм колӧ нуӧдны ньӧжйӧникӧн, дугдывлытӧг, веськыда. Тайӧ позьӧ со кыдзи вӧчны: 1) колӧ велӧдны мӧда-мӧднымлысь кывнысӧ; 2) босьтавны гижӧд кывйӧ мӧда-мӧд сёрниысь торъякывъяс, суффиксъяс (гӧгӧрвотӧм кывъяссӧ примечанньӧын висьтавлыны гӧгӧрвоана кывъясӧн); 3) колӧ лӧсьӧдны, мед шӧр школаясын мӧда-мӧднымлысь кывъяснымӧс быть лои велӧдны; 4) ӧти сёрниса культура велӧдан учрежденньӧясӧ судзӧдавны мӧд сёрниса нигаяссӧ; 5) колӧ лэдзавны тайӧ кыкнан сора сёрниа нигаяс; 6) колӧ ёнджыка волысьны мӧда-мӧднымкӧд.
Тайӧ кӧ, мый ме татӧн лыддьӧдлі, кутам вӧчны, олӧмас пӧртны, миян 5–10 во мысти став коми-зыран интеллигенция коми-пермяк гижӧд кывтӧ кутас тӧдны ас кыв кодяыс жӧ, сідз жӧ, коми-пермякъяс кутасны тӧдны коми-зыран кывтӧ. Асьным ог тӧдлӧй, кыдзи кывным кыкнаннымлӧн озырмас, мӧда-мӧд дінӧ сэтшӧма матысмас: сэки ӧтласа коми гижӧд кыв йылысь зэв кокниа позьны кутас сёрнитны.
Коми-зыраналы, коми-пермякъяслы колӧ тӧдмавны ассьыныс сёрнисикасъяссӧ (диалектъяссӧ), чукӧртны колӧ кывъяс. Колӧ лэдзны практикаа зыран-пермяк грамматика, коми словар.
Коми теория литературалӧн да коми кывлӧн мед вӧлі торъя наукаа вогижӧд (ежегодник) кӧть, шуам, сы гӧгӧр сӧмын верман котыртны коми кыв велӧдӧм да коми литература тӧдмалӧм. Сытӧг оз позь: пузчужӧм коми мича гижӧдад, нэриник коми гижӧд кывъяд, ӧні кежлӧ немӧй на коми кывсикас озырлунад уна эм висьталанка, уна выйым велӧданка, уна сюрӧ тӧдмаланка.
