КОМИ ЛИТЕРАТУРАЛЫ ВОДЗӦ ВЫЛӦ ПАСЬКАЛАН ТУЙЯС
(Шаков ёрт доклад кузя резолюция)
Ставмувывса йӧзлӧн да ас сёрниа йӧзлӧн культура.
1. Нэмӧвӧйся олігӧн йӧз уджын эмбурӧн вӧдитчана да вежӧралан боксянь чӧжсьӧм сямыс шусьӧ культураӧн.
Культуралысь сюрӧссӧ, тэчассӧ да лыбанлунсӧ^Содержание, форму и уровень развития./^ тӧдчӧдӧны: ӧти-кӧ, йӧз костын удж пуктӧм ногыс (класслӧн ас кипод улӧ эмбура-вӧдитчана кӧлуй босьтӧм) да удж пуктӧм ногыслӧн сӧвмӧмыс; мӧд-кӧ, ывлавывса да оланінса условиеясыс, кодъяс кыскӧны да пӧртӧны олӧмсӧ да уджсӧ йӧзыслысь аслыспӧлӧс сямӧ да модаӧ; коймӧд-кӧ, ловъя кыв, — тайӧ куш ас кежас, ӧтнасӧн оз вермы пыдди пуктысьысьны, воддза кык тӧдчанаясыслы сетчӧ, да сійӧ (ловъя кывйыс) зэв коланатор эмбура (материальная) культуралысь кыпалансӧ петкӧдлан боксянь да кутӧм боксянь.
Сідзкӧ, культураыд (коммунизма общество пуксьытӧдз) сюрӧс кузяыс классӧвӧй, а тэчас кузяыс — ас сёрниа йӧзлӧн (национальнӧй).
2. Классӧвӧй сюрӧса да национальнӧй тэчаса культураыд абу помтӧм, оз ло нэм чӧж. Миян мог — дорны ставйӧзкостса (ставмувывса, классӧвӧйтӧм) культура, коммунизма обществоса культура. „Социализм ногса интернационала (ставмувывса) культураӧ воан сӧмын пролетариат ыджыдаліг дырйи национала культураяссӧ, кодъяс эмӧсь нин, кыпӧдӧм пыр. Коммунизма интернационала культураыд ӧд вермас лоны сӧмын вуджан кадся (переходного периода) национала культураясысь став ловъя да вынйӧра торъяссӧ ас пытшкас йиджӧдӧмӧн“ („Революция и культура“ журнал, 1928 вося 8ʼ нумер), — тайӧ ӧти-кӧ; мӧд-кӧ, бӧрӧ кольӧм ас сёрниа посни йӧзсӧ социализм ногса культураӧ вайӧдны верман национала (ас сёрниа йӧзыслысь) культурасӧ кыпӧдны отсалӧмӧн.
3. Национала культураяслӧн бырӧмыс да пырӧмыс ӧтласа интернационала культураӧ кутас мунны дыр, вермас лоны сӧмын: 1) быдлаын пролетариат ногса сюрӧссӧ национала культураясӧ сюйӧмӧн, мӧд ногӧн кӧ шуны — ставмувывса социальнӧй революция лоӧмӧн; 2) бӧрӧ кольӧм посни ас сёрниа йӧза оланінъясын удж ногсӧ кыпӧдӧмӧн; 3) ставмувывса промышленносьт — техникалысь бурторсӧ (достижения) кыпӧдӧмӧн да быдлаӧ паськӧдӧмӧн.
Коми культура да литература.
4. Коми олӧмын водзӧ вылӧ национала культуралы сӧвмыны эмӧсь бур туйпасъяс: мупытшса озырлун босьтчӧдас удж пуктӧм ногсӧ (пабрик-заводъяс, туйяс, сідзи водзӧ), а сійӧ босьтчӧдас ловлы колана (духовная) национала культурасӧ.
Тайӧторъясыслы отсалӧ дай отсавны кутас Коми муас ӧти сикаса сёрниа йӧз олӧмыс.
5. Ловлы колана культуралӧн ӧти юкӧд эм литература. Литературалӧн сӧвмӧмыс оз вермы панйыны культуралысь мукӧд сикаса юкӧдъясыслысь сӧвмӧмсӧ, медся нин эмбура-вӧдитчана торъяссӧ, дай оз жӧ вермы наысь кольччыныс. Коми олӧмын национала литература лӧсьӧдӧмыд (национала литератураӧн тані ми шуам асьнымӧн гижӧм коми художествоа литература) кутіс кольччыны дзоньнас культура кыптӧмсьыс: со ми матыстчим нин промышленносьт лӧсьӧдӧмӧ (вӧр пилитан заводъяс, консерв завод, кӧрт туй лӧсьӧдӧм, мукӧдторъяс), эмӧсь и вежӧралан боксянь тӧдчӧмӧн лыбӧмъяс (посни школаяс комиӧдӧм, ас интеллигенция, да сідзи водзӧ), а коми литератураыд ещӧ кага кодь на, тӧбӧд письыс абу на дзикӧдз петӧма.
Революция водзвывса коми литература.
6. Кыдзи ми тӧдам, коми литератураыд заводитчис XІX нэм шӧрсянь, коръясӧ вӧлі чужӧ на народникъяслӧн уджыс. Коми художествоа литературалы пельӧс изсӧ пуктысьыс вӧлі Куратов Ӧльӧксей Иван — коми националист да народник. Сылӧн гижӧдъясыс эз чуксавны революция вӧсна вермасьны, вӧліны небыдик нориник лирика.
7. Революция водзвывса литератураыд (Лебедёвлӧн да Варышлӧн некымын гижӧдысь кындзи) сюрӧс кузяыс — ывлавыв чужӧмсӧ петкӧдлӧм, либӧ нярган лирика. Сэкся оласног дырйиыд, сар власьтӧн ӧтув буржуйяскӧд уджалысь йӧзтӧ личкигӧн, ас сёрниа посни йӧзтӧ увтыртігӧн, сэсся пӧшти некутшӧма комилӧн эз тӧдчыв революция кыпӧдан удж нуӧдӧм да, — мӧд нога литературатӧ оз и позь вӧлі виччысьны.
Революция бӧрвывса коми литература.
8. Октябрса революция бӧрын, буржуйясӧн нартитана коми уджалысь крестьянаыд пӧрины ыджыдалысь класслы — пролетариатлы союзникӧ. Войдӧр сар правительствоӧн увтыртана коми йӧзлы шедіс асшӧр олӧм.
Татшӧм ыджыд лоӧмыс йӧткыштіс паськыда коми поэзиялы турыштчӧм, сетіс сылы выль сикас сюрӧс. Нёбдінса Виттор (пӧшти дзоньнас) дай мукӧдъяс (мыйкӧ мындаӧн) лоисны выль оласног тэчӧм кузя лов кыпӧдана сьылысьясӧн.
9. Гражданскӧй война помасьӧм мысти, мирнӧй уджӧ кутчысьӧм бӧрын, воддза кыпыдыс коми литератураысь неуна сайкӧ. Некымын бур гижысьяслӧн кулӧм, кодсюрӧлӧн гижан уджсьыс недыр кежлӧ эновтчылӧм, тӧдчымӧн омӧльтіс коми литературалысь водзӧ паськӧдчӧмсӧ: тӧдчис сійӧ лыд вылас дай бурманног вылас.
10. Коми литератураын выль том вынъяслӧн тыдовтчӧм вӧлі омӧля тӧдчӧ. Медъёнасӧ омӧля тӧдчис, найӧс котыртан ногыс эз вӧв да, эз вӧв тшӧтш чуйдӧдӧмыс да. Литературалӧн водзӧ воськовтыштӧмыс тӧдчыны кутіс гижысьясӧс КАПП-ӧ ӧтувтӧм бӧрын да „Ордым“-журнал лӧсьӧдӧм бӧрын.
Миян нелючкияс.
11. Том гижысьяслӧн гижӧдъясаныс эмӧсь на гырысь нелючкияс:
а) кызсӧ гижӧны — революция ногса гижысьяслысь сямсӧ босьтӧмӧн, — олӧмлысь (бытлысь) омӧльторъяссӧ петкӧдлан боксянь, тшӧкыда артмӧ сійӧ жугыля, оз кыпӧдны водзыса олӧмыс вылӧ гажпырысь видзӧдны;
б) литература сюрӧс ногыс вылӧ кучкӧны со мыйяс: Коми муын олӧны крестьяна, гижысьяс петӧны крестьяна пӧвстысь, гижанторсӧ босьтӧны крестьяна олӧмысь дай крестьяналы жӧ и гижӧны. Сідзкӧ, том гижысьясыслӧн идеологияыс крестьяналӧн кодь, бырӧдны сійӧс регыдӧн зэв сьӧкыд;
в) ортсыладорсяньыс унджык гижысьыс ассьыныс гижӧдъяснысӧ оз на вермыны мичаа шыльӧдны, зэв на этшаӧн сяммӧны образнӧя гижны, оз на вермыны босьтны сюрӧс сертиыс мунан (скодитана) гижанногсӧ (формасӧ);
г) ӧнӧдз пыр на усьласьӧны гижны кывбуръяс, художествоа проза вылӧ омӧля босьтчӧны. Сы вӧсна прозаа литература ичӧт на;
д) коми драматургия 1918–1924ʼ воясӧ ёна паськавліс. Коми драма гижысьяслӧн уджсьыс недыр кежлӧ эновтчӧм вӧсна ӧні татшӧм гижӧдъяссӧ сетӧмыс пӧшти сулалан выйын;
е) коми гижысьяс оз зільны корсявны выль пӧлӧс гижан формаяс, кодъяс пыр эськӧ ёнджыка позис инмӧдчыны йӧзыслы. Шуам кӧть, миян ӧніӧдз на абу репертуар художествоа ловъя газет петкӧдлыны (синеблузники). Тайӧ медъёнасӧ лоӧ, югдӧдчан удж нуӧдан методъясыс миян ӧти ногӧнджык мунӧ да, — сы вӧсна.
12. Омӧля пӧльзуйтчӧны йӧзкостса художествоа творчествонас; сыысь позьӧ эськӧ зэв бур образъяс сюйны художествоа литератураӧ;
13. Ӧнӧдз на абу посни челядьлы коми художествоа литература дай гижысьыс та кузя некод на эз пет. Тайӧ ыджыд судзсьытӧмтор коми челядьӧс велӧдӧм-югдӧдӧм уджын.
Миян водзыса могъяс.
14. Коми литература паськӧдӧм да бурмӧдӧм уджын медматысса могъясӧн колӧ лоны:
а) надеяпырысь, збоя видзӧдны ӧнія да водзыса олӧмыс вылӧ, вочасӧн пыр ӧтарӧ бырӧдны крестьяна нога идеология: велӧдчыны коми крестьяналы сюйны лӧглунсӧ важ (буржуазияса) йӧзкост оласногыс вылӧ, зільны отсавны да ёнмӧдны сӧвет власьт, нырдйысьны выль оласнога, культура олӧмлань. Велӧдчыны йӧзсӧ выль олӧмлань нуӧдны не куш этша сетана агиткаясӧн, а коми крестьяналы гӧгӧрвоана да матысса художествоа образъясӧн. Та кузя колӧ: ӧти-кӧ, лэптыны ассьыд тӧдӧмлунтӧ политика йылысь да йӧзкост оласног йылысь, мӧд-кӧ, тӧдмавны коми йӧзкостса мича сёрнисӧ, фольклорсӧ.
б) КАПП-са шленъяслы колӧ чорыда гӧгӧрвоны — литературалӧн коланлуныс да став доныс лоӧ медвойдӧр со мыйӧн: мед сійӧ вӧлі йӧз костас вермӧ мыйкӧ тӧдчанатор вӧчны, дай мед вӧлі кадыслы, олӧмыслы колана сюрӧс бӧрйӧма;
в) КАПП-лы дзоньнас дай быд гижысьлы колӧ корсьны выль формаяс художествоа гижанногыслы, медся нин кывбуръяслы;
г) водзӧ вылӧ колӧ ёнджыка босьтчӧдны художествоа проза. Локтан воясӧ миян колӧ нин лоны мича висьтъяс, повесьтъяс, бӧр кыпӧдны пьесаяс гижӧм. Та вӧсна колӧ зільны КАПП-са шленъяслы дай Коми нига лэдзанінлы тшӧтш;
д) колӧ тӧждысьны КАПП-лы дай став общественносьтлы коми челядьлы литература лӧсьӧдӧм понда;
е) коми литературалӧн водзӧ вылӧ босьтчӧмыс идеология да художествоа боксянь мытшасьӧ критика удж ёнмӧдӧмӧ. Колӧ коми литература дінас шыӧдчыны став коми общественносьтлы, колӧ лӧсьӧдны бур критикъясӧс.
