КОМИ ЛИТЕРАТУРАЛӦН СӦВМАН ТУЙЯСЫС
(КАПП мӧд конференциялӧн индӧдъясыс)
Пролетариат нога коми гижысьяс ассоциациялӧн обласьтувса мӧд конференцияыслӧн (вӧлі тавося сентябр тӧлысьын) уджъясыс инмӧны паськыда став коми сӧветса общественносьтлы. Мӧд ногыссӧ, дерт, эз и вермы лоны. Миян став общественносьт водзын эмӧсь литературалы ёна инмана гырысь могъяс, кодъясӧс пролетариат нога коми гижысьяслы бокӧ кольны некыдзи эз позь. Сэтшӧм гырысь могъясыс — коми литератураа кыв бурмӧдӧм, комиӧдчӧм, театр паськӧдӧм, нига лӧсьӧдӧм да лэдзӧм, челядьлы художествоа литература сетӧм. Дай ачыс художествоа литература лӧсьӧдӧмыс дзоньнас инмӧ быд коми уджалысь мортлы, эм кӧ сылӧн кыссьӧмыс художествоа литературанас тӧдмасьӧмлань. Дерт, зэв омӧль лои, нинӧм эськӧ эз сет, конференция кӧ эз сёрнит да шу ассьыс кыв тайӧ могъяссӧ нуӧдӧм кузя.
Ми вермам лоны пролетариат нога гижысьясӧн.
Пролетариат нога гижысьяс ӧтувтчӧмъяслӧн могыс — лӧсьӧдны пролетариат идеологияа литература. Крестьяна пӧвстын олысь пролетариат нога гижысьяслӧн татшӧм могыс сьӧктаммӧ. Сэтшӧм гижысьясыдлы ӧд колӧ зільны отсавны партиялы да пролетариатлы, мед крестьянаыслысь мӧвпъяссӧ бергӧдны пролетариатлы колана ногӧн, мед крестьянаыс пролетариат юрнуӧдӧмӧн мунісны социализмлань.
Вермӧ-ӧ нуӧдны тайӧ могсӧ пролетариат нога коми гижысьяслӧн ӧтувтчӧмыс? Сулалӧ оз сійӧ аслыс босьтӧм ним доныс?
Тайӧс висьтавтӧдз видзӧдлам, коді вермас лоны пролетариат нога гижысьӧн. Дерт, медбура, медӧдйӧ пролетариат нога литература лӧсьӧдны вермысьясыс — пролетариат нога гижысьясыс петасны рабочӧй класс пӧвстысь. Дай сэтшӧм гижысьыс унджыкыс петас рабочӧй класс пӧвстысь. Сӧмын пролетариат нога гижысьясыс вермӧны петны дай петӧны оз куш рабочӧй класс пӧвстысь. Найӧ петасны тшӧтш крестьяна пӧвстысь дай уджалысь интеллигенция пӧвстысь, гӧгӧрвоасны кӧ дзоньнас пролетариатлысь идеологиясӧ да кутасны гижны ставсӧ пролетариат мӧвпъяс ногӧн.
Кор ми, коми гижысьяс, медводзсӧ на (1926 воын, мартын) босьтчим котыртчыны да шуим ӧтувтчӧмыслы нимсӧ сетны пролетариат нога коми гижысьяслӧн ассоциация (КАПП), — ӧткымын ёрт шуасисны: „Кутшӧм нӧ ті пролетариат нога гижысьяс! Ставныд крестьяна пиысь петӧм йӧз. Пролетариатыслысь дуксӧ на энӧ кывлӧй. Колӧ тіянлы шусьыны прӧста коми гижысьяс ӧтувтчӧмӧн“. Та ногӧн элясьысьяс миян ассоциация вылӧ ӧні на эмӧсь.
КАПП котыртӧмсянь ӧнія конференцияӧдз коли кык во. Тайӧ каднас КАПП-лӧн уджыс петкӧдліс — сійӧ ас водзас пуктӧм могсӧ вермӧ нуӧдны. Ӧні кежлӧ эмӧсь нин бур гижӧдъяс пролетариат идеология боксянь. Ӧткымын коми гижысьяс КАПП-ӧ пырӧм бӧрын бурджыка вежӧртӧны пролетариатлысь идеологиясӧ.
КАПП-ын дзик нин пролетариат нога гижысьыд этша на. Дай найӧ, оз-оз да, ӧткымынысь кежыштлывлӧны асланыс гижӧдын пролетариат идеология боксянь. Тайӧ шуӧм вылас шензьыны нинӧм. Некутшӧм дивӧ тані абу. Ми ӧд петім крестьяна пӧвстысь. Олам крестьяна пӧвстын. Босьтам гижан сюрӧссӧ крестьяна олӧмсямысь. Гижам крестьяналы. Регыдӧн ичӧтысянь пырӧм идеологиятӧ бырӧдны сьӧкыд, ӧти здукӧн орӧдны он вермы, ещӧ кӧ нин велӧдчӧмыд абу тырмымӧн. Сы вӧсна коми гижысьяслӧн овлывлӧны пӧлыньтчӧмъяс (ичӧт либӧ ыджыд) пролетариат идеологияысь, сетчывлӧмъяс крестьяна нога мӧвпъяслань. Сӧмын татшӧм нелючкияс вӧснаыс оз на позь шуны — пролетариат нога гижысьӧн он вермы лоны, зіль кӧть эн. Велӧдчӧмӧн, асьнымӧс критикуйтӧмӧн ми вочасӧн вежӧртам бура пролетариатлысь идеологиясӧ дай пролетариат нога литература кутам кужны сетны. Колӧ кежласьӧмъяссӧ, пролетариат идеология боксянь нелючкияссӧ чорыда критикуйтны да критикуйтӧм пырыс вочасӧн бырӧдны. Со мый шуис конференция идеология боксянь нелючкияскӧд коми художествоа литератураын вермасьӧм йылысь.
Водзӧ кежлӧ конференция сетіс индӧд пролетариат нога коми гижысьяслы: „Надеяпырысь, долыда видзӧдны ӧнія да водзыса олӧмыс вылӧ, вочасӧн пыр ӧтарӧ бырӧдны крестьяна нога идеология, велӧдчыны крестьяналы сюйны лӧглунсӧ важ (буржуазнӧй) йӧзкост оласногыс вылӧ, зільны отсавны да ёнмӧдны сӧвет власьт, нырдйысьны выль оласнога, культураа олӧмлань“.
Колӧ тӧдны олӧмсӧ.
Мед эськӧ гижысь вермис бура нуӧдны лыддьысьсӧ, кытчӧ кӧсйӧ, мед инмӧдчис лыддьысьыслы сьӧлӧмас, колӧ бура тӧдны, мыйӧн олӧ лыддьысьысьыс, мый корӧ сійӧ, кыдзиджык да мыйӧн сы дінӧ матысмыны. Колӧ бура тӧдны олӧмсӧ дай уджсӧ, аддзыны — мый керсьӧ ас гӧгӧрыд. Миян гижысьяс пӧвстын тайӧ абу тырмымӧн. Унаысь кывлан „норасьӧм“: колӧ пӧ эськӧ гижны да сюрӧсыс оз сюр. Ог тӧд, мый йылысь гижны. Тайӧ вӧлі войдӧрджык, эм на и ӧні. Тайӧ петкӧдлӧ — гижысь оз бура тӧд олӧмсӧ, оз аддзы — мый керсьӧ сы гӧгӧрын, кыдзи пуӧ-мунӧ олӧмыс. Конференция тшӧктіс быд пролетариат нога гижысьлы йитчыны уджалысь йӧзкӧд, велӧдны да тӧдмавны найӧс, ӧтув накӧд нуӧдны обществоса удж. Сэки сӧмын верман нуӧдны ас бӧрсьыд лыддьысьтӧ. Сэсся колӧ сетны литературатӧ, мед коми крестьяналы вӧлі гӧгӧрвоана. Сы вӧсна колӧ „велӧдчыны йӧзсӧ выль олӧмлань нуӧдны не куш этша сетана агиткаясӧн, а коми крестьянаыслы гӧгӧрвоана да матысса художествоа образъясӧн. Та кузя колӧ: ӧти-кӧ, лэптыны ассьыд тӧданлунтӧ политика йылысь да йӧзкост оласног йылысь, мӧд-кӧ, тӧдмавны йӧзкостса мича сёрнисӧ, фольклор“.
Миян коми уджалысь йӧз пӧвстын эз вӧв лючкиа гӧгӧрвоӧм — дыр-ӧ кежлӧ нӧ ковмас кыпӧдны коми культурасӧ дзоньнас, тшӧтш коми художествоа литературасӧ — ӧти юкӧдсӧ коми культуралысь. Гашкӧ пӧ зэв регыд кежлӧ да. Сідзкӧ, нинӧм и торъя та бердын мырсьыны. Оз тӧдны вӧлі кыдзи йитны национала культура лӧсьӧдӧмсӧ ставмувывса (интернационала) культура лоӧмкӧд. Сы вӧсна конференциялы лои висьтавны та йылысь. Коми литература лӧсьӧдӧмыд абу талунъя кежлӧ удж, сійӧ дыр кежлӧ уджыс.
Конференция веськыда донъяліс пролетариат идеология боксянь важ, революцияӧдз лоӧм коми художествоа литература. Донъялӧмыс миян эз на вӧв, сідзкӧ шунысӧ зэв колана вӧлі.
Ставсоюзса пролетариат нога гижысьяс ассоциациялӧн медводдза лунсяньыс шуӧма вӧлі нуӧдны аскритика. Сӧмын аскритика отсалас сӧвмыны, водзӧ мунны пролетариат нога художествоа литературалы. Конференция водзӧ кежлӧ ещӧ ёнджыка тшӧктіс нуӧдны КАПП пытшкын аскритика уджсӧ. Со кутшӧм шуӧмъяс конференциялысь ми лыддям ёна коланаӧн политика боксянь.
Кутшӧм миян коми литература.
Конференция пыдісянь видзӧдліс, мый выяӧ воӧма ӧні кежлӧ коми художествоа литература. Сійӧ веськыда шуис — коми художествоа литература, кӧть и пыр ӧтарӧ водзӧ мунӧ, пыр ӧтарӧ сӧвмӧ, вывті на жеб. Сійӧ збыль. Вывті уна пыкӧдыс литературалы ӧдйӧджык сӧвмӧмыслы. Важ, революцияӧдз литератураыд этша. Мый вӧлі, сійӧс некыдзи эз позь паськӧдны йӧз пӧвстӧ. Войдӧр унджык коми гижысьыслы петны некутшӧм туйяс эз вӧвны. Этшаник коми гижысьыс вӧлі, дай найӧ уджлы быд ногыс пыкисны. Сідзкӧ, важ наследствоыс миян литературалӧн абу. Ӧнія коми гижысьяс унджыкыс ичӧта велӧдчӧм войтыр. Литературасӧ печатайтаніныс эз вӧвлы тырмымӧн. Критика удж омӧль. Роч литература унджык коми гижысьыс оз тӧдны бурасӧ.
Коми художествоа литература сӧвмӧдӧм могысь, пролетариат нога литература бурмӧдӧм могысь, колӧ паськӧдны велӧдчӧм, лӧсьӧдны да бурмӧдны критика. Критика уджтӧ бурмӧдӧмыд бара жӧ пыксьӧ кужысь критикъяс абутӧмӧ. Сідзкӧ, КАПП водзын сувтӧ мог — корсьны да велӧдны критикъясӧс. Велӧдчӧмсӧ дай критикасӧ колӧ артмӧдны сідзи, мед коми писательяс регыдджык бура вежӧртісны пролетариатлысь идеологиясӧ дай ӧттшӧтш бурмӧдісны гижанногсӧ.
Коми литератураын зэв этша художествоа прозаыс. Ставсӧ позьӧ чуньӧн лыддьыны. Медъёнасӧ гижӧны вӧлі асланыс сьӧлӧманыс мый эм (лирика). Коми гижысьяс „уськӧдчӧны“ кывбур вылӧ (стихи). Мӧд ногыссӧ медводзтӧ эз и вермы лоны. Коми гижысьяс, революция бӧрын налы ассьыныс сямлуннысӧ петкӧдлыны туйыс лои да, важ гу кодь олӧмсьыд петӧм бӧрын нимкодя паськӧдісны ассьыныс бордъяссӧ, сьылісны гораа асланыс мӧвпъяс йылысь, асланыс радлӧм-жуглясьӧм йывсьыс. Тайӧс гижны медъёна кыскӧ кывбурӧн. Сэсся мӧд боксянь кӧ босьтны, не зэв бур (а миян уна на эм омӧльыс) кывбуртӧ кокниджык гижны художествоа проза дорсьыд. Куш кывбура литератураыд вывті на этша, сӧмын ӧти ичӧтик пельӧс на став литератураас. Колӧ КАПП-лы дзоньнас ёна босьтчыны художествоа проза лӧсьӧдӧмӧ. Миян нинӧм мында абу челядьлы лыддян художествоа литература. Оз тырмыны сиктъяслы коми пьесаяс. Татшӧм литературасӧ лӧсьӧдӧм вылӧ КАПП-лы ковмас зэвтчывны.
Коми гижысьяс оз на бура тӧдны коми кывлысь аслыспӧлӧс образъяссӧ. Та вӧсна уналӧн гижӧдыс художествоа боксяньыс артмӧ не шыльыда. Мича кывйӧн, дзик коми ног гижны отсалас йӧзпытшса сьыланкывъяс, мойдъяс, нӧдӧмъяс (фольклор) тӧдмалӧм. Ыджыд удж сувтӧ КАПП водзын ӧтув Коми му тӧдмалан обществокӧд чукӧртны да сетны пролетариат нога гижысьяслы фольклор.
Коми литература кыв.
Коми гижысьяслы дай став коми общественносьтлы ковмас тӧждысьны коми литература кыв бурмӧдӧм-шыльӧдӧм боксянь. Тані вель уна нин эськӧ вӧчӧма да, уна на жӧ и вӧчтӧмторйыс коли. Коми гижысьяс тайӧ сёрниын оз на вӧлі ӧти кывйӧ воны. Коми литература кыв бурмӧдӧмын, дерт, медыджыд уджсӧ лоӧ вӧчны наукалы. Конференция уна сёрнитіс литература кыв йылысь, гырысь индӧдъяс сетіс тайӧ уджсӧ тӧдмӧдӧм да паськӧдӧм могысь. Литература кыв фундамент пыддиыс кольӧ важ ногӧн Сыктывдінкаргӧгӧрса сёрни. Тайӧ сёрнисӧ вӧлі шуӧма босьтны важӧнджык нин учительяс конференцияяс вылын, гижысьяс конференция вылын. Мӧд конференция КАПП-лӧн литература кывсӧ озырмӧдӧм могысь шуис выльтор: кывлысь нормаяссӧ паськӧдны, гижан кывйӧ став коми сёрнисикасыслысь лексикасӧ да дінвуж суффиксъяссӧ сюйӧмӧн. Колӧ босьтчыны чукӧртны кывъяс да лэдзны ыджыд коми словар, практикаа коми грамматика, заводитны наука дорсянь велӧдны коми диалектъяс. Конференция тшӧктіс лэптыны сёрни став фин-угор йӧз пӧвстын ӧтувъя шрифт лӧсьӧдӧм йылысь.
Колӧ кутны йитӧд коми-пермякъяс гижысьяскӧд.
Конференция вылын вӧлі сёрни коми-пермякъяс гижысьяскӧд йитчӧм йылысь. Коми-пермякъяслӧн сёрниногыс зэв омӧля торъялӧ миян коми-зырана кывйысь. Коркӧ кадӧ тайӧ кык сикас сёрнисӧ колӧ ӧтлаавны ӧти литература кывйӧ. Пермякъяс пӧвстын эмӧсь бур пролетариат нога гижысьяс: Ликачёв, Питю Ӧньӧ, Габрил Пёдор, мукӧд. Пермякъяслӧн ӧти вожын сёрнисикасас абу „Л“ шы (шуам, миян — локтӧны, налӧн — воктӧнӧ). Миян сёрнисикасӧ матысмӧм могысь, пермякъяс асланыс ӧнія литература кывъяс „Л“ шысӧ (звук) сюйисны. Конференция шуис босьтчыны ӧнісянь жӧ матыстны ӧнія кык коми литература кывсӧ, сы вӧсна колӧ шӧр школаясын велӧдны мӧда-мӧднымлысь кывъяссӧ, культура удж нуӧданінъяслы судзӧдавны мӧд сёрниса нигаяссӧ, лэдзавны кыкнан кыв вылас сора нигаяс, сідзи водзӧ.
КАПП отсалӧ петны выль гижысьяслы крестьяна пӧвстысь.
Коми гижысьяслӧн КАПП-ӧ котыртчӧмыс бурсӧ сетіс эз сӧмын важ коми гижысьяслы. Котыртчӧмыс отсаліс паськыдакодь петны выль гижысьяслы, бурмӧдны налысь гижан сямнысӧ. Коми гижысьяслӧн кӧ некутшӧм ӧтувтчӧм эз вӧв, выль гижысьяс петӧмыс эз эськӧ сэтшӧм ӧдйӧсӧ вермы мунны. Ыджыд колантор КАПП вермис нуӧдны — отсавны петны выль гижысьяслы крестьяна пӧвстысь (войдӧр ӧд гижысьясыс петлісны сӧмын учительяс пӧвстысь да студентъяс пӧвстысь). Водзӧ кежлӧ ковмас важ ногӧн зільны содтыны коми гижысь лыдсӧ, отсавны выль гижысьяслы петкӧдлыны ассьыныс сямлуннысӧ. Выль гижысьяссӧ велӧдӧм могысь колӧ ӧтувтавны литератураа кружокъясӧ, чуйдӧдны найӧ уджӧн. Колӧ зільны да ошкыны школаясын ки помысь гижӧм литератураа журналъяс лэдзӧм.
Конференция шуис коланаӧн ассоциацияӧ публицистъясӧс босьталӧм, накӧд художествоа литература гижысьяслӧн эмӧсь уна ӧтсяма могъяс да. Тшӧктіс ыставны КАПП-ысь сэтшӧм ёртъясӧс, кодъяс важӧн нин нинӧм эз гижлыны.
Художествоа литератураӧн йӧзӧс тӧдмӧдӧм йылысь.
Конференция кывзіс доклад Коми издательстволысь водзӧ вылӧ коми литература лэдзӧм йылысь. Коми литература тӧдчӧмӧн ёна сӧвмӧма, водзӧ кежлӧ паськалӧм ногыс ёнмӧма. Художествоа литература лэдзӧмыс пыр ӧтарӧ паськалӧ жӧ. Ыджыд воськов вӧчӧма художествоа литература водзӧ сӧвмӧмлы „Ордым“ журнал куш художествоа литература журналӧ лӧсьӧдӧмӧн.
Быдсяма пӧлӧс коми литератураыс, тшӧтш художествоа литература крестьяна пӧвстӧ омӧля на разалӧ. Коми нига лэдзанінлы колӧ тайӧ удж вылас ёнджыка босьтчыны. Художествоа литератураӧн йӧзӧс тӧдмӧдӧм могысь да разӧдӧм могысь КАПП-лы колӧ вӧчавлывны паськыда коми рытъяс, гижны газетъясын да журналъясын нигаяс петӧм йылысь, лэдзны художествоа литератураа альманах.
Со кутшӧм могъяс сетіс конференция КАПП-лы коми художествоа литература паськӧдӧм вӧсна. Тайӧ могъяссӧ верман вӧчны, быд пролетариат нога коми гижысь кӧ сьӧлӧмсьыс босьтчас на бердӧ, став обществоса организацияяс кӧ кутасны отсавны КАПП-лы нуӧдны конференциялысь шуӧмъяссӧ. А отсавнытӧ, дерт, ковмас. Став индӧдъяссӧ конференциялысь бура нуӧдӧмӧн коми художествоа литературалы воссяс паськыдджык туй; коми литература вермас ещӧ ёна отсавны коми уджалысь йӧзлы кыпӧдны культурасӧ, ӧзйӧдас мунны выль бур олӧмлань.
