Н. Г. ЧЕРНЫШЕВСКИЙ
Николай Гаврилович Чернышевский! Коді коми йӧз пиысь сійӧс тӧдӧ? Тӧдӧны сійӧс ӧткымын коми велӧдчӧм войтыр. Сэтшӧм нимъяссӧ — Чернышевскийӧс, Герценӧс колӧ тӧдны не сӧмын велӧдчӧм коми мортлы, колӧ тӧдны быд комсомолечлы, быд грамотнӧй коми мортлы. Тайӧ югыд нимъясыс гӧрд пасъясӧн пырисны Россияса историяӧ. Коді медводз лэптіс юрсӧ сарлы, важ олӧмлы паныд, кодъяс петкӧдлісны уджалысь йӧзлы трӧпаяссӧ вӧлялань — сэтшӧмъяссӧ миянлы колӧ казьтывлыны, велӧдны налысь саръяскӧд косясьӧм, тӧдмасьны найӧ олӧмӧн.
Тавося юль тӧлысьын тырис сё во Николай Гаврилович Чернышевский чужан лунсянь. Сӧвет власьт да наука учрежденньӧяс индісны таво 26ʼ лунӧ ноябр тӧлысьӧ пасйыны сійӧ лунсӧ собранньӧясӧн, докладъяс Чернышевский кузя висьтавны, сідзи водзӧ. Нига лэдзанінъяс тӧдмӧдасны уджалысь йӧзӧс Чернышевский йылысь нигаяс лэдзӧмӧн. Коми йӧзлы СССР-са йӧзкӧд тшӧтш колӧ казьтыштны Чернышевскийӧс.
Чернышевский — революционер.
Коді нӧ вӧлі Н. Г. Чернышевскийыс? Сійӧ вӧлі революционер, ёна велӧдчӧм морт. Дас нёль во Чернышевский мучитчис катаргаын сарлы да помещикъяслы воча мунӧмысь.
Н. Г. Чернышевский оліс зэв лёк кадӧ. Урадник да жандарм плеть улын, помещик кабыр улын олісны сэки Россияса став уджалысьясыс. Крестьяна лӧвтісны помещикъяс топӧдӧм вӧсна. Мынтісны зэв ыджыд податьяс, уджалісны нинӧм босьттӧг помещикъяслы. Топӧдысьясыслы воча кыв шуны эз лысьтлыны. Коді шыасьлас, сійӧс розгаалӧны, мӧдӧдӧны Сибырӧ. Терпенньӧыс крестьяналӧн эз кут тырмыны. Найӧ пондывлісны бунтуйтчыны. Кыпавлісны зэв ыджыд бунтъяс. Крестьяна сотлісны помещикъяслысь именньӧяссӧ, грабитлісны налысь эмбурсӧ. Найӧ чайтісны: ассьыныс помещикӧс вӧтлӧмӧн помещикъясысь дзикӧдз мынасны. Та боксянь вежӧрныс крестьяналӧн вӧлі векньыд на. Колі не куш ассьыныс помещикъяссӧ вӧтлыны, а ставсӧ. Октябрса революцияӧдз сійӧс крестьяна эз вермыны гӧгӧрвоны. Сӧмын Октябрса революция дырйи крестьяна, рабочӧйяс чуйдӧдӧмӧн да нуӧдӧмӧн, вермисны дзикӧдз мынны помещикъяс власьт улысь.
Сьӧкыда, зэв сьӧкыда крестьяна вермӧны тӧдмавны ассьыныс коланлунсӧ. Чернышевский казяліс крестьяналысь помещикъяскӧд вермасьӧмсӧ, уджалысь йӧзлысь пемыдлунсӧ.
Велӧдчан кад Чернышевскийлӧн.
Чернышевский вӧлі поп пи. Пӧрысь батьыс сылӧн — прӧтӧпоп — эз велӧд писӧ попӧ, сетіс велӧдчыны гимназияӧ, сэсся университетӧ. Гимназияын да университетын Н. Г. зэв бура велӧдчис. Гимназияысь петігкежлӧ сійӧ кутіс тӧдны велӧдысьяс мындаыс жӧ.
Чернышевский университетын чайтліс велӧдчыны наукаясӧ, сэтысь кӧсйис аддзыны вывті велӧдчӧм йӧзӧс. Университетӧ пырӧм мысти регыд сійӧ казяліс сэтысь мӧдтор. Профессоръясыслӧн вежӧрыс важ ногӧн вӧлӧма вывті векни. Налысь этша вермис босьтны Чернышевский аслас ёсь вежӧрӧн.
Питирса велӧдчӧм йӧз костын сэки нин зэв ёна вӧлі мунӧны сёрнияс Россияын олӧм кузя, крестьянаӧс топӧдӧм кузя.
Сійӧ жӧ воясӧ (1848 воӧ) Францияын кыптыліс зэв ыджыд революция. Став Европаса велӧдчӧм йӧз, тшӧтш и Россияын, юръяссӧ лэптылісны. Францияса революцияыс став водзӧ мунысь йӧзлы сетіс выль мӧвпъяс, паськӧдіс налысь вежӧрнысӧ.
Чернышевский тӧдліс кымынкӧ мукӧд кывъяс. Сійӧ лыддис заграничаса газетъяс, нигаяс. Сійӧ зэв ёна видзӧдіс Францияса революция бӧрся. Видзӧдіс, кыдзи революциясӧ нуӧдысьяс, францияса рабочӧйясӧс да крестьянаӧс дорйысь йӧзӧс францияса буржуйяс сюялісны гильотинаӧ^Гильотина — морт юр орӧдан машина./^. Том студент Чернышевский тіпсис сьӧлӧмӧн революция вӧсна. Сійӧ скӧра зумыштчӧмӧн видзӧдіс революциясӧ буржуйяслы вузалысьяс вылӧ. Сійӧ казяліс бур да омӧль бокъяссӧ, ошкис чорыд да веськыд революционеръяссӧ, нырнуӧдысьяссӧ. Сійӧ сьӧлӧмсяньыс видіс революциялы воча мунысьясӧс.
Чернышевский лыддьыліс гусьӧн заграничаса ёна велӧдчӧм йӧзлысь нигаяс. Сэки став государствоас вежӧра йӧзыс, учёнӧйяс, уджалысь йӧзӧс дорйысьяс, вӧлі мӧвпалӧны, кыдзи лӧсьӧдны став му кузяыс долыд олӧм, медым став йӧзыс лоӧны ӧткодьӧсь. Н. Г. лыддьыліс францияса учёнӧй Фурьелысь да учёнӧй немечьяслысь Фейербахлысь да Гегельлысь нигаяссӧ, тӧдмаліс налысь олӧм вылӧ видзӧдӧмсӧ.
Чернышевский вӧлі ёна велӧдчӧм морт. Сійӧ вӧлі тӧдӧ и роч учёнӧйяслысь нигаяссӧ. Сэсся аслас гӧгӧр котыртіс том йӧзӧс, висьтавлыны налы Россиялысь вӧля вылӧ петан туйяссӧ.
Чернышевский — крестьяналӧн революционер.
Чернышевскийлӧн верстьӧ олан кадыс Россияын вӧлі аслыспӧлӧс. Сійӧ олігӧн эз на вӧв ён рабочӧй класс. Пабрик-заводъяс сӧмын на вӧлі сы дырйи босьтчӧны кыпавны. Н. Г.-лы аслас революционнӧй уджнас эз позь пыксьыны рабочӧйяс вылӧ. Медся ёна сылы лои сёрнитны выль олӧм кузя гӧль да шӧркоддьӧма служакъяскӧд (разночинецъяскӧд).
Н. Г. редактируйтіс „Современник“ журнал. Урадникъяс, жандармъяс зэв ёна вӧлі видзӧдӧны сійӧ журнал бӧрсяыс. Мыйта позис, „Современник“-ын Чернышевский гижавліс быдсяматор кузя статтяяс. Сэки сійӧ нуӧдіс выль мӧвпъяс, олӧмсӧ выль ногӧн вежӧмлань. Сійӧ кӧсйис крестьянаӧс кыпӧдны воча сарлы да помещикъяслы.
Чернышевский видіс дворяналысь олӧм лӧсьӧдӧмсӧ. Вель уна йӧз пӧ Россияын грамота оз тӧдны. Крестьяна пӧ ёна гӧльӧсь, югыдсӧ оз аддзыны, олӧны няйтын. Каръяс ньӧжйӧ быдмӧны. Тӧргуйтан удж омӧля мунӧ. Сарлӧн олӧмыс вужсяньыс кутіс сісьмыны. Колӧ ӧдйӧджык сарӧс да дворянаӧс шыбитны власьт дорысь. Помещикъяслысь мусӧ мырддьыны да сетны крестьяналы.
Дерт, татшӧм кывъяссӧ Чернышевский веськыда эз вермы висьтавны. Сійӧ висьталіс мӧд ногӧн. Шуам, сійӧ сетіс ассьыс кыв Россияса история нига вылӧ. Сэк сійӧ сэтшӧм мӧвпалӧм нуӧдӧ: нэмсяньыс пӧ сарлӧн да дворяналӧн власьтыс уджалысь йӧзӧс грабитӧ.
Сійӧ нига лыддьысьлысь юалӧ.
— Мый вӧчис сарлӧн власьт XІІІ нэмын?
— Грабитіс.
— Мый вӧчис сійӧ XV нэмын?
— Грабитіс.
— Мый вӧчис сійӧ XVІ нэмын?
— Грабитіс.
Чернышевскийлӧн кывйыс водзӧ сэсся быттьӧ оз мун. Ӧд сійӧ оліс ХІХ нэмын, лыддьысьыс ачыс нин вермас мунны водзӧ.
„Мый вӧчӧ власьтыс ХІХ нэмын?“ кывъяс кузяыс.
Сы вылӧ воча кывйыс ачыс локтӧ: „Грабитӧ“.
Кыдзи кужис, кыдзи вермис да позис Чернышевский вӧлі дорйӧ, тӧждысьӧ крестьяна понда. Позьӧ веськыда шуны: Чернышевский — крестьяналӧн революционер.
Чернышевский либералъяслы муніс паныд.
Том йӧз зэв ёна радейтісны Чернышевскийӧс. Ӧти тӧдса сылы вӧлі шуӧ:
— Ме тэ дінӧ кӧртаси пон моз.
Чернышевскийлысь идеяяссӧ (мӧвпалӧмсӧ) том йӧз разӧдалісны став Россия кузяыс. Н. Г. зэв мичаа кужис сёрнитны, кужис аслас гӧгӧр чукӧртны революциялань мунысь став йӧзсӧ.
Сыысь сійӧс эз радейтлыны гырысь гижысьяс, шуам, Тургенев, Толстой да мукӧд. Тайӧ гижысьясыс тӧдісны — локтіс мӧд, ыджыд вежӧра морт, уджалысь йӧзӧс дорйысь.
Чернышевский эз любитлы сӧмын кыв вылын выль олӧмлань мунысь йӧзӧс — либералъясӧс. Накӧд Н. Г. зэв ёна вензис, шуліс: тайӧяс пӧ уджалысь йӧзӧс выль олӧмлань нуӧдны оз вермыны, найӧ выль олӧмлань лӧсьӧдан уджсӧ вермасны торкны. Татшӧм косясьӧмысь либералъяскӧд Ленин зэв бура казьтыліс Чернышевскийӧс.
Ленин ошкыліс Чернышевскийӧс. Чернышевский пӧ 1850-ӧд воясӧ вӧлі медыджыд вежӧра, веськыд туй вылын сулалысь гижысь. Рабочӧй класс Россияын вӧвтӧм понда пӧ Чернышевский эз вермы лыбны Маркс да Энгельс думъясӧн олӧм вылӧ видзӧдӧмӧдз.
Ӧнія социалист-революционеръяс (эсэръяс) вӧлі шуӧны: Чернышевский пӧ подсӧ пуктіс найӧ партиялы, Чернышевский пӧ народник. Сійӧ абу збыль. Народникъяс вӧлі шуӧны: капитализм пӧ Россияын оз вермы лоны, крестьяна пӧ вермасны овны пабрик-заводъястӧг, вӧльнӧй общинаясын. Чернышевский шуліс мӧдтор: капитализмсянь пӧ йӧз вермасны вуджны лӧсьыдджык олӧмӧ. Чернышевский коммунистъяс мӧвпалӧмъяс дінӧ зэв ёна вермис матысмыны.
Чернышевский кулӧм бӧрын Ленин большевикъяскӧд 19ʼ нэм помын сідз жӧ шулісны: сиктса овмӧс вылын Россиялӧн история оз вермы сувтны, Россияын лоӧ капитализм, кыптас рабочӧй класс. Капитализмсянь вермам вуджны коммунаӧн олӧмӧ. Народникъяслы олӧмыс мыччӧдліс — народникъяс эз вӧвны правӧсь. Чернышевскийлӧн кывъясыс збыльмисны: Россияын вӧліс капитализм, капитализм бӧрын ми вӧчам социализм нога олӧм. Ӧні индустриализация нуӧдам, вуджӧдам овмӧссӧ ёна бур техника вылӧ. Татшӧм олӧм йывсьыс Чернышевский тӧдіс 1850–60-ӧд воясӧ. Чернышевский аслас югыд, ылӧ казялан вежӧрнас вермис зэв водзӧ видзӧдны, казяліс воан олӧмын локтан вежсьӧмторъяссӧ.
Чернышевский — энциклопедист.
Чернышевскийлӧн эм зэв бур мича гижӧд: „Мый вӧчны?“ („Что делать?“). Сэн сійӧ сёрнитӧ коммунаӧн олӧм кузя.
Выль олӧм вӧчны пӧ позьӧ бур техника вылын. А народникъяс вӧлі шуӧны: выль олӧм пӧ позьӧ вӧчны сиктса овмӧс вылӧ пыксьӧмӧн.
Чернышевскийлысь лыддьыліс нигаяссӧ Карл Маркс да сійӧс ошкис. Плеханов, ыджыд философ Россияысь, гижис Чернышевский кузяыс быдса нига.
Чернышевский гижліс быдсяматор кузя статтяяс. Сылӧн эмӧсь статтяяс политика йылысь, история кузя, литература кузя да мукӧдтор кузя. Чернышевский зэв ёна радліс Л. Н. Толстой гижӧдъяс вылын. Шуліс: петіс пӧ выль гижысь, коді кужӧ зэв пыдӧ пырны аслас гижӧдъясӧн йӧз олӧмӧ. Толстой эз вермы гӧгӧрвоны Чернышевскийӧс. Сійӧс Толстой зэв мисьтӧм кывйӧн видіс: лудік дук пӧ Чернышевскийысь кылӧ.
Чернышевский „Что делать?“ гижӧдысь ӧні на коми том йӧз аддзасны зэв уна колантор. Тайӧ нигасӧ колӧ лыддьыны быд коми грамотнӧй мортлы. „Что делать?“ нигасӧ зэв ёна Чернышевский олан кадӧ лыддисны студентъяс, велӧдчӧм йӧз, грамотнӧй уджалысь войтыр.
Ёна велӧдчӧмыс понда, унатор тӧдӧмыс понда Чернышевскийсӧ шулӧны уна паськыда тӧдысьӧн — энциклопедистӧн. Чернышевский збыльысь вӧлі энциклопедистӧн. Н. Г. Чернышевский — экономист, философ, историк, литературнӧй критик, беллетрист.
Олӧмын овлывлӧны аспӧлӧс кадъяс — став олӧмыс вылӧ видзӧдӧмыс чорыда вежсьӧ. Йӧз велалӧмаӧсь нэм чӧжыс видзӧдны олӧм вылӧ, ывлавыв вылӧ (природа вылӧ), йӧзкост оласног вылӧ ӧти ногӧн. Сэсся локтас кад, ставыс кутас мӧд боксянь тыдовтчыны. Искусствоын, литератураын, наукаын, философияын, политикаын, олӧмын (бытын) петӧны выль йӧз, выль ногӧн сы вылӧ видзӧдысьяс.
Татшӧм йӧзыс став важсӧ кулитӧны, сьӧлӧмсяньыс дорйӧны выль нога олӧм вылӧ видзӧдӧм. Татшӧм кадӧ оліс Чернышевский. Ачыс Чернышевский нуӧдӧ, котыртӧ велӧдчысьясӧс — студентъясӧс, гимназистъясӧс, служакъясӧс, том йӧзӧс вермасьны важ нога олӧмкӧд.
Чернышевский быдсяматорйӧн интересуйтчис, быдтор тӧдмаліс. Бур, лӧсьыд олӧм дырйи Чернышевский эськӧ вермис сетны Россияса йӧзлы зэв ыджыд нигаяс быдсяма пӧлӧс наука кузя.
Ӧні кӧсъям тӧдны Чернышевскийлысь литература да искусство боксянь мӧвпалӧмъяссӧ.
Чернышевскийӧдз мӧвпалісны — искусствоӧн да литератураӧн вермасны уджавны ёна ен нога йӧз. Гижысьлы, художниклы пӧ колӧ кутшӧмкӧ ас пӧлӧс талант, гений. Сытӧг пӧ югыд, мича, шыльыд мӧвпалӧмъяс налӧн оз артмыны.
Сэсся сэки шулісны: гижысь, художниклӧн, зэв вежӧра мортлӧн мӧвпъясыс оз чужны да пыксьыны олӧмӧ, йӧзкост вензьӧмӧ. Налӧн пӧ думъясыс локтӧны кыськӧ вывсянь.
Чернышевский зэв лэчыд гижӧдъясӧн искусство да литература кузя петкӧдліс, мый ыджыд вежӧра йӧзлӧн — учёнӧйяслӧн, поэтъяслӧн, художникъяслӧн мӧвпалӧмъясыс петісны йӧз олӧм пытшкысь жӧ, йӧз олӧм пытшкын жӧ найӧ мӧвпалӧмъясыслӧн вужъясыс. Тайӧ кузя Чернышевский гижліс университетысь петан лунъясӧ быдса удж (диссертация) да профессоръяс водзын сійӧ уджсӧ кутіс дорйыны.
Искусство да литература вылӧ Чернышевский видзӧдӧм кузя миянлы ёна колӧ тӧдмавны. Сы кузя эмӧсь бур нигаяс. Сы кузя ми кутамӧ тӧдны ӧнія литературалысь да искусстволысь туйпасъяссӧ, кужам накӧд вӧдитчыны, сійӧс индыны уджалысь йӧзлы пӧльза вылӧ.
Сэсся Н. Г. пыр кӧсйысис гижны став олӧм кузя уна нигаа энциклопедия, кытчӧ пӧ мед пырис ставмувывса учёнӧйяслӧн медбур мӧвпалӧмъясыс, став наукаыс. Эз удайтчы татшӧм ыджыд уджсӧ Чернышевскийлы нуӧдны. Сарлӧн жандармъяс да урадникъяс торкисны югыд мӧвпалӧмъяссӧ Николай Гаврилович Чернышевскийлысь.
Учёнӧй революционерӧс мӧдӧдісны катаргаӧ.
Чернышевский вӧлі юрнуӧдысь Россияын революция уджнас. Нуӧдӧ аслас бӧрын зэв уна йӧзӧс. Татшӧм мортӧс сарлӧн власьт терпитны эз вермы.
Н. Г. вӧлі тӧдӧ ассьыс водзӧ олӧмсӧ. Гӧтырыслы вӧлі висьталӧ: регыд пӧ менӧ сюясны тюрмаӧ, менам мӧвпалӧмъяс пӧ сар олӧмлы мунӧны паныд.
Эз ковмы дыр сійӧ кадсӧ виччысьны. Сюрины лёк йӧз, вӧчисны донос Чернышевский вылӧ. Сарлы сійӧ и коліс. Юль тӧлысьын 1862 воын Чернышевскийӧс арестуйтісны, пуксьӧдісны Петропавловскӧй крепосьтӧ.
Кык во муніс следствие. Сэсся Н. Г. Чернышевскийӧс лишитісны став праваысь да мӧдӧдісны катаргаӧ дас нёль во кежлӧ. Судитігӧн зэв ёна пӧлича смекайтчис Чернышевский вылын.
Катаргаын Чернышевский нӧшта на эськӧ кутчысьліс гижны политическӧй экономия кузя, сӧмын сы ки улын эз вӧвны колан нигаяс, некӧн вӧлі гижнысӧ.
Ссыльнӧйяс пӧвстын Чернышевский эз дугӧдлы ассьыс югдӧдчан уджсӧ.
Арнас 1883ʼ воын Чернышевскийӧс жандармъяс мӧдӧдісны Астрахань карӧ. Квайт во мысти, октябр 17 лунӧ Николай Гаврилович Чернышевский кувсис аслас чужан карын, Саратовын.
Немечьяслӧн учёнӧй Вильгельм Либкнехт шуліс: Чернышевскийӧс пӧ сар ловйӧн гуаліс.
Буржуйяслӧн наука быдсямӧныс зілис Н. Г. Чернышевский кузя не сёрнитны, сы йылысь чӧв овны, мед сійӧс некод эз лысьт да эз вермы казьтывны. Буржуйяслы Чернышевский вӧлі вӧрӧг, ывдор морт.
Ӧні миянлы Чернышевскийлысь нимсӧ колӧ петкӧдлыны СССР-са став уджалысь йӧзыслы, код понда нэмсӧ тӧждысис ыджыд гижысь, ыджыд революционер, ыджыд учёнӧй Николай Гаврилович Чернышевский.
Велӧдысьяс, велӧдчысьяс, комсомолечьяс, став грамотнӧй йӧз, лыддьӧй Чернышевскийлысь гижӧдъяссӧ. Велӧдчӧй овны, косясьны выль олӧм дорйӧм кузя Чернышевский олӧмысь.
