ПАРМАЫН МИЯН ШОГНЫМ И ГАЖНЫМ
І.
Таво арыс мыйлакӧ зэв водз воис. Гожӧмыс, шондібан, тӧдлытӧг и колис. Да ӧд зэв кӧдзыд, помасьтӧм вой тӧв шутьлялӧ, войбыд струбаын ырзас — пачсӧ ломтігмоз, кылӧ, шуалӧ Ӧпрӧсь.
— Мун, бур пи, талун тшак вотны ветлы. Зэв уна ельдӧг пӧ Сьӧдшор дорӧ петӧма.
Тикӧн кӧмасис-пасьтасис, зэв ыджыд важ пестер да наберушка босьтіс, гоз пирӧг да пурт пуктіс, сёйыштіс да мӧдӧдчис вотчыны. Топыда восьлалӧ водзӧ. Шорысь шорӧ, туйвежысь туйвежӧ воис Сьӧдшор дорӧ, пемыд, джуджыд козъя вӧрӧ. Гажтӧм, шуштӧм. Сӧмын кӧнкӧ-кӧнкӧ, шочиника зурӧбтас кузь коз. Кӧдзыд вой тӧв малалӧ аслас кӧдзыд кинас кузь козъяслысь тугансӧ, шарӧдӧ пу йыв лыссӧ. Шочиника, кымӧръяс кості, мыччӧдлас ассьыс мича бансӧ арся шонді, сэсся бара дыр кежлӧ пырас еджыд нисьӧ руд рӧма кыз кымӧр улӧ. Сьӧдшорлӧн мисьтӧма бузгӧм шыыс сідзи и пеляд пырӧ, быттьӧ шуалӧ: мыйла пӧ татчӧ воин. Туйвежсянь Тикӧн кежис бокӧ, пырис ыджыд паськыд рощиӧ, ельдӧг петан местаӧ. Гӧгралӧ, ветлӧ, ельдӧгъяс вотӧ, гашкӧ дзонь сёян кост шӧйтіс. Пестерсӧ дай наберушкасӧ нин тыртіс. Дзобӧдіс бура, чукйӧныс тэчис, сэсся петан туйсӧ корсьны кутіс. Ӧтарӧ ветлас, мӧдарӧ катовтлас, некыдз оз аддзы туйвежсӧ. Чуксасяс, укайтас, йӧлаысь кындзи некод сылы воча оз шыась. Гӧграліг-шӧйтігад дзикӧдз юрсадьыс бергӧдчис, оз тӧд, кодарӧ мунны — кӧні туйыс, кодарын гортыс. Шогыс босьтіс детинатӧ, став эбӧсыс повзьӧмысла усис, а пемыд козъя вӧр помала шешъялӧ сы вылӧ.
Усис дум вылас гортыс, муса мамыс, казьтыштіс кулӧм батьсӧ да забеднӧ, коньӧрлы, лоис. Гашкӧ пӧ и меным батьӧйлы моз лоӧ нэм кежлӧ кольччыны пармаӧ. Сэсся синваыс доршасис, быттьӧ эзысь моль чужӧм кузяыс быгыльтчис, муӧдзыс войтыштіс, йиджис. Брысьнитіс пестерсӧ, койыштіс наберушкасьыс тшаксӧ, котӧрӧн-сорӧн мӧдӧдчис. Усьӧ-чеччӧ, дугдывтӧг видзӧдӧ водзӧ, а пармалӧн помыс некӧн оз тыдав.
Рыт нин. Мӧдӧдчис пызитны посньыдик зэр. Тикӧн век кок йылын, сійӧ век на корсьӧ гортӧ петан ордымсӧ. Бырис, дзикӧдз помасис эбӧсыс. Мудзысла садьсӧ оз чайт.
Дыр-ӧ сэні ноксис, гӧграліс, кымынысь сійӧ усьліс, коз йылад шарӧдліс, кымынысь чукӧстліс мамсӧ, — сійӧс тӧдӧ сӧмын Сьӧдшор пемыд парма.
Вой. Зэрӧ, быттьӧ кӧшысь киссьӧ ва. Бур морт оз убӧлит ассьыс понсӧ лэдзны ывлаӧ. Пемыдысла, кӧть синмад сутшкасны, он аддзы. Нюкыртчис Тикӧн ыджыд лапъя коз улӧ. Эз радлы сылӧн сьӧлӧмыс, а бӧрдіс сійӧ тшӧтш аскӧдыс. Абу сылӧн дінас шоныд шебрасыд, абу сійӧ аслас мелі мам дінас. Некодлы сылысь шогсӧ пальӧдны. Пыдісянь коньӧранӧй лолыштіс, ньӧжйӧник ланьтіс. Вылісянь шпочӧдӧ Тикӧнлы лыс вылысь чукӧрмӧм ва. Вуніс, буракӧ, шогыс, сыркмуніс-унмовссис. Гашкӧ кӧдзыд вӧлі сылы, гашкӧ воліс сы дінӧ лапъя пеля ош — сійӧс тӧдӧ сӧмын пемыд арся зэра вой.
Муртса на тӧдчыштӧ югыдыс, Тикӧнлӧн кокъясыс тэрыба вӧрӧны, нуӧны водзӧ.
ІІ.
Тикӧнлӧн дона мамыс пыдзраліс ассьыс шогӧн тырӧм сьӧлӧмсӧ, пемдӧдіс ассьыс пӧрысь синъяссӧ. Вежалунсянь мӧд вежалунӧдз корсисны Тикӧнӧс. Сійӧ некысь эз сюр. Сылӧн чирӧм гӧлӧсыс эз судз корсьысь йӧзлы пельӧдзыс. Тикӧнӧс эновтісны пармаӧ. Сьӧдшор сиктын чиніс ӧти морт. Сиктса том йӧз пытшкын оз нин кывлы сылӧн гора сёрниыс, он аддзыв сылысь вуджӧрсӧ аслас чужан-быдман керкаысь. Сиктын ставыс мыйкӧ ньӧжйӧник, быттьӧ полігтырйи вашкӧдчӧны.
Вунӧдны нин кутісны Тикӧнӧс грездын, шоча нин кывлан сійӧс гаралӧм. Сӧмын ӧтнас муса мамыс оз вунӧдлы ассьыс дона писӧ, няньӧн вердысьсӧ. Чукйӧн тырӧма сылӧн шогысла гыркыс.
Тикӧн 10 сутки чӧж нин эз аддзыв мортлысь чужӧмсӧ. Быттьӧ вӧрса звер ассьыс пӧвсӧ воштӧма да шӧйтӧ-ветлӧ ёльысь ёльӧ, ягысь ягӧ. Волас ёна гажа джуджыд ягъясӧ. Пыралас тшӧкыд, кузь козъя вӧра пемыд пармаӧ, лэччылас багульника, пидзӧсӧдз нитша, больсъявмӧн ваа нюръясӧ. Паськыд тай пармаыд, он судз синнад сылысь помсӧ ни дорсӧ.
Аддзан кӧ Тикӧнӧс, дерт нин он тӧд, синъясыс вӧйӧмаӧсь. Мича гӧгрӧс чужӧмыс ёсьмӧма, сьӧдасьӧма, лыыс да кучикыс вылас сӧмын нин кольӧма, вывтіыс сырйысьӧм паськӧмӧн эжӧма. Аддзас кӧ ӧні сійӧ морт вуджӧртӧ, повзяс.
Ӧкмысӧд лун Тикӧн мунӧ водзӧ, ӧкмысӧд лун эз аддзыв морт чужӧм, эз кывлы морт шы. Воштіс нин лыдсӧ, кымын чалльӧг, ёль пыр муніс, кымын коз улӧ пуксьыліс, кымын пу гӧгӧр гӧгӧртіс.
Усис коньӧрӧй Тикӧнӧй кок йывсьыс. Нерӧдъяс, вабольяс, дойяс, пыкӧсъяс зэвтісны кокъяссӧ. Вошны пондіс ас вылас надеяыс. Сьӧкыда нин ышловзьӧмӧн лолалӧ.
Яг кузя ньӧжйӧник чотігтырйи мунігӧн здук кежлӧ воссьыліс шондіыс, сэсся кыз кымӧр вевттис бӧр сійӧс, пемдыны кутіс.
— Гашкӧ петаліс шондіыс медбӧръяысь мӧдӧдны меным ассьыс югӧрсӧ. Гашкӧ со татчӧ, ягас, кусас менам олӧмӧй, дона том олӧмӧй, кыдзи кусіс син водзысь шондіыс, гашкӧ пемдас синмӧй, кыдзи пемдӧ со ывлаыс, — тадзи мӧвпыштіс Тикӧн, сэсся мышку кузяыс быттьӧ киссис кӧдзыд, йиа ва, вӧрзис пельпомыс, тіравны тушанас кутіс. Кок йывсьыс сэтчӧ и усис. Кыссьыштіс неылӧ, чӧс дінӧдз, вуж вылӧ юрсӧ пуктіс, водіс. Чорыда ышловзис. Быттьӧ вӧрыс ставнас ланьтліс, тӧлыс сувтліс. Бара шувгыны мӧдіс тӧв. Копрасьӧны пуяс, лысъяснас шуштӧма шаракылӧны. Быттьӧ шуалӧны Тикӧнлы: шань нин пӧ тэныд ветлынытӧ, узь сэні...
Друг кӧнкӧ кыліс лыйӧм шы, тявкнитіс пон, на бӧрся мӧвкнитіс йӧла. Кӧсйис чеччыны Тикӧн — оз вермы, кӧсйис воча налы сетны шы — гӧлӧсыс сибдӧма.
— Воас-ӧ татчӧ, аддзас оз менӧ?.. Код тӧдас.
Радысла-ӧ, шогысла сьӧлӧмыс бара вӧрзис...
Мӧвкнитіс мӧдысь дзик нин яг дорас лыйӧм шы. Тшын дукӧн ыркмуні сынӧдыс Тикӧн дінті. Видзӧдӧ, яг дорышсянь, лог увсянь ньӧжйӧникӧн катовтӧ кыйсьысь. Тикӧн эськӧ аддзӧ да нинӧмтор вӧчны оз вермы. Шелӧдӧ кияснас, шӧпкӧдӧ вом улас, шуалӧ: татчӧ пӧ, татчӧ, бур мортӧ, волы. Эз тай, буракӧ, кыв. Мӧдарӧ мӧдӧдчис. Тикӧн пласьткысис-усис.
Керӧс увсянь звиркнитіс пон, кылӧма сійӧ Тикӧнлысь дуксӧ. Воис, никыльтчис Тикӧн дінын, чикыльтіс бӧжсӧ, нюлыштіс, сэсся тявкнитіс кыкысь, буракӧ шуис: Тикӧн тай тані. Сэсся увтыштіс, кӧзяинсӧ ассьыс корис. Чуша-чаша кылӧ, воӧ морт.
— Код морыс сэні бара эм-а. — Гашкӧ звер нин кутшӧмкӧ да, босьтіс пищальсӧ кияс.
— Тикӧн! Тикӧн! Тэ!.. Али нӧ синмӧй ылӧдлӧ...
Тикӧн кывсӧ шуны оз куж дай оз вермы. Кынмыліс здук кежлӧ сылӧн сьӧлӧмыс, лолыштан кост кежлӧ быттьӧ орліс сылӧн олӧмыс. Сы кості чукӧртіс медбӧръя вынсӧ, звиркмуніс-чеччыштіс. Петіс тай, майбырӧй, гӧлӧсыс. Горӧдіс: Петыр дядь! Шымыртіс Петырӧс кияснас.
ІІІ.
Сьӧдшор туйті гортлань мунӧны Петыр да Тикӧн. Петісны куш вылӧ. Мыччӧдчис шонді, дзирдалӧ, ворсӧ, Тикӧнлы чужӧмас югӧрсӧ швачкӧ. Кутшӧм гажтӧм, шуштӧм, шог вӧлі тайӧ каднас тӧрыт, сэтшӧм жӧ долыд, гажа, сэтшӧм жӧ кокни сьӧлӧм вылас лои Тикӧнлы ӧні.
Сійӧ оз вермы виччысьны гортас воӧмсӧ, мамыскӧд аддзысьӧмсӧ. Со и грезд кузя мунӧны, а йӧзыс сэні шензьӧны. Пырисны гортас, мамыс падмис, оз путьмы нинӧмтор кернысӧ.
— Гашкӧ нӧ ме вӧтася да, гашкӧ синмӧй нин ылӧдлӧ.
— Мамӧ, он-ӧ ӧмӧй нин менӧ чайт.
Вӧлисти мамыс быттьӧ узьӧмысь паляліс. Топӧдіс моздорас Тикӧнӧс. — Пиукӧй менам, пиукӧй! Ен тэнӧ вайис.
— Эз, эз ен менӧ вай. Со коді, Петыр дядьыс менӧ ловзьӧдіс, вайис, бӧр тэ дінӧ, аслам чужан гортӧ, сиктӧ. Гашкӧ эськӧ тэ, муса мамӧй менам, эн нин и аддзыв менӧ да.
Радысла чепӧсйис синваыс. Нюжӧдіс кисӧ Петырлы:
— Талунсянь тэ лоан меным бать пыдди.
Илля Ӧльӧксан.
