ЛЕВ НИКОЛАЕВИЧ ТОЛСТОЙ
Тавося сентябр тӧлысьӧ тырис сё во ыджыд гижысьлы, Лев Николаевич Толстойлы, чужан лунсянь. Став культурнӧй йӧзыс пасйӧны Толстой чужӧмлы сё во тырӧмсӧ. Пӧшти быд государствоын вӧчалӧны рытъяс, собранньӧяс, докладъяс Толстой чужӧм кузя.
Став СССР кузя нуӧдӧны жӧ толстовскӧй лунъяс. Мӧскуа карын, Ыджыд театрӧ, неважӧн на чукӧртчылісны мӧскуаса да мукӧд государствоса гижысьяс, наукабердса, сӧветын да мукӧдлаын гырысь уджалысьяс. Йӧзӧс велӧдан Народнӧй комиссар Луначарский ёрт вӧчис доклад, сёрнитісны профессоръяс, миян дай мукӧд государствоясысь гижысьяс. Сідз жӧ колльӧдӧны сё во тырӧмсӧ Толстой чужӧмсянь мукӧд каръясын.
Государствоса Нига Лэдзанін (Госиздат) печатайтӧ 90 нига (90 том), сэтчӧ пырасны Толстойлӧн став гижӧдъясыс.
Сійӧ жӧ лэдзӧ донтӧм торъя нигаясӧ Толстойлысь медбур висьтъяссӧ да романъяссӧ.
Коді нӧ вӧлӧма Толстойыс? Мыйла сылысь гижӧдъяссӧ сідзи радейтӧны? Мый йылысь сійӧ гижлывліс? Та йылысь кӧсйӧ тӧдны быд неуна велӧдчӧм морт, быд лыддьысьысь морт.
Дженьыдик статтяӧн Толстой гижӧд кузя став боксяньыс кузя висьтавны он вермы, лоӧ висьтавны сӧмын кызсӧ, мед кӧть ичӧтика кутасны тӧдны Толстойӧс литератураӧн интересуйтчысь коми йӧз.
Лев Николаевич Толстой вӧлі помещик. Сылӧн вӧліны аслас крестьяна. Крестьянаӧс сійӧ вермис, воддза законъяс серти, вӧчны мый окота. Вӧлі именньӧ, шусьыліс „Ясная Поляна“-ӧн. Сылӧн рӧдвужыс дай ачыс Толстойыс эз служитлыны царскӧй учрежденньӧясын, именньӧсьыс докодыс ыджыд вӧлі локтӧ да. Именньӧса докод вылас и олісны Толстойяс.
Лев Николаевич чужис 1828 воын, куліс — 1910-ӧд воӧ (оліс 88 арӧсӧдз).
1843–45 воясын велӧдчис университетын, Казань карын. Во-мӧд велӧдчис, университет эз помав, сэсся муніс кӧзяйничайтны „Ясная Поляна“-ас. Сэні недыр оліс, сэсся муніс Мӧскуа да Питер каръясӧ. Сэні ёна юліс, гуляйтіс, картіӧн ворсіс. Ӧтчыд сійӧ зэв уна ворссяс картінад, да мунас юнкерӧ (военнӧй чин, апицерся улынджык) Кавказӧ. Кор Крымын муніс войнаыс, Крымас овліс.
Военнӧй служба вылын сійӧ кутас гижны гырысь висьтъяс (повесьтъяс). Недыр мысти сійӧс гижысьӧн нин кутасны тӧдны Россияын.
Л. Н. ветлас мӧд государствоясӧ. Сэні велӧдчас, кыдзи том йӧзӧс велӧдны. Заграничасьыд воӧм бӧрын унджыксӧ оліс „Ясная Поляна“-ын. Сэтчӧ сійӧ восьталас школаяс. Медводдза вояснас школаясӧн зэв вӧлі интересуйтчӧ.
1862ʼ воӧ сійӧ гӧтрасьӧ Софья Андреевна Берс вылӧ. Аслас семья олӧм кузя сійӧ уна гижӧдъясын, романъясын гижас, сӧмын, дерт, мӧд нимъяс улын-а.
Позьӧ шуны, медся ёна Толстой гижлывліс 1861 восянь 1905 воӧдз. Тайӧ кадыс зэв ёна торъялӧ мукӧд кадъясысь. Тайӧ каднас буретш Россияын кыпаліс, быдмис капитализм. Ёна кутісны чужны выль пабрик-заводъяс, лоины капиталистъяс. Капиталистъяскӧд тшӧтш петісны рабочӧйяс. Капиталистъяс кутісны лӧсьӧдны выль модаа олӧм. Кутісны выжӧвитны помещикъясӧс власьт дорысь, овмӧс дорысь. Тайӧ каднас и помещикъяс пиысь петіс ыджыд писатель, Толстой.
Кыдзи Толстой видзӧдіс олӧм вежсьӧм вылӧ? Кодкӧд сійӧ мӧдӧдчис мунны: выль классъяскӧд — капиталистъяскӧд-ӧ, рабочӧйяскӧд али ас кодь помещикъясыскӧд, кытысь сійӧ ачыс петіс?
Босьтам Толстойлысь гижӧм романсӧ, „Война и мир“. Тайӧ романсӧ лэдзӧма нёль томын, 22.000 лист бок саяс. Толстойлӧн тайӧ романыс медся ыджыд да лӧсьыд гижӧдыс. Тайӧ романсӧ уна кыв вылӧ вуджӧдӧма.
Татшӧм ыджыд нигаын (сэні гижӧ 1812 вося война йылысь, кор французъяс босьтлісны Мӧскуа кар) Толстой зэв шыльыд да лӧсьыд кывйӧн, сёрниӧн став вынсьыс ошкӧ роч дворянаӧс (сідзи сарса законъяс серти шусьылісны помещикъясыс).
Татшӧм ыджыд нигаас зэв паськыда гижӧма сэкся воюйтандырсӧ. Крестьяна йылысь, кодъяс асланыс морӧсӧн да киӧн вӧтлісны французъясӧс Россияысь, жаль, тыдалӧ, Толстойыдлы лоӧма гижны кӧть ӧти лист бок. Главнӧй воюйтысьыс сэні (романас) дворяна, медся вежӧра да бур сьӧлӧма йӧзыс, Толстой гижӧм серти, дворяна, а крестьянаыс быттьӧ мӧд пӧлӧс, омӧльджык йӧз.
Эм сылӧн и мукӧд гырысь гижӧдъяс, шуам, „Воскресение“, “Анна Каренина“. Сэні бара жӧ ставас гижӧма дворяна кузя: кыдзи найӧ олӧны, мый вӧчӧны. Крестьяна йылысь да рабочӧйяс йылысь сэні местаыс пӧшти абу. Ӧткымынлаын эськӧ сійӧ найӧс казьтыштлӧ, сӧмын омӧльӧн казьтылӧ. Рабочӧй, Толстой серти, юысь, косясьысь, омӧлик морт.
Нэмсӧ Толстой вӧлі дворяна олӧм кузя сьылысь-гижысь, найӧс ошкысь.
Толстой эз вермы мӧвпыштлыны, — мый вермас лоны уджалысь йӧзлӧн власьт. Сійӧ эз лэдзлы думнас революциялысь кыпӧдчӧм.
1905 воын крестьяна зэв чорыда босьтчылісны помещикъяслысь муяссӧ мырддявны. Сэки Толстой вӧлі шуӧ:
— Революция крестьяналы му сетны оз вермы, вермас сетны сӧмын правительство.
Толстой эз вермы мӧвпыштлыны, мый вермас лоны рабочӧй да крестьяналӧн правительство, мый дворяналӧн правительство лоӧ шыбитӧма, му уджалысь йӧзлӧн правительство вермас дай сетас дворянаяслысь муяссӧ крестьяналы.
Вежӧрыс Толстойлӧн йӧз олӧм вылас вӧлі зэв дженьыд да векньыд. Сійӧ эз казяв олӧмыслысь мунан туй пасъяссӧ. Сійӧ оз вӧлі вермы терпитнысӧ капитализмлысь ёнмӧм-паськалӧмсӧ. Пабрик-заводъяс пӧ нуӧны обществосӧ бӧрӧ, лёкинъясӧ. Колӧ пӧ мӧдарӧ бергӧдчыны машинаяс дінысь, текникаысь. Бергӧдчамӧй пӧ бӧр дворяна да крестьяна олӧм дінӧ, сэні пӧ бур шудыс.
Мӧдар боксянь кӧ, Толстой зэв бура казяліс уджалысь йӧзлысь сьӧкыда, лёка олӧмсӧ капитализм чужиг-быдмигӧн. Сійӧ аддзӧ, кыдзи сиктъясысь мунӧны крестьяна уджавны карӧ, кутшӧм омӧля олӧны карса уджалысь йӧзыс. Сэсся чайтіс: крестьяна рабочӧйӧ пӧртчӧмӧн воштӧны ассьыныс бур сьӧлӧмсӧ, усьӧны увлань.
Гашкӧ, сійӧ сувтіс дорйыны карса уджалысь йӧзӧс революционеръяскӧд?
Толстой сӧмын на кутіс синъяссӧ восьтыны олӧм вылас, кыдзи Питер карын лыйлісны уна салдатӧс, ӧшӧдлісны, мӧдӧдалісны Сибырӧ сарлы паныд мунысьясӧс. Толстой эз кут дорйыны революционеръясӧс. Толстой кутіс сьывны дворянаӧс ошкан кывйӧн.
1880-ӧд воясын сар разӧдіс кык революционнӧй организация „Земля и воля“ да „Народная воля“. Сарлӧн слугаяс тупкисны, пазӧдісны став революционнӧй организацияяссӧ. Мый нӧ гижӧ сійӧ каднас ставмупасьтаса гижысь, Толстой?
— Ме пӧ восьті выльтор. Колӧ пӧ быдсӧнлы бурӧн овны, некодлы оз ков мунны паныд.
Толстой чуксаліс рабочӧй да крестьянаӧс не мунны сарлы да буржуйяслы паныд. Кыдзи евангелльӧын гижӧма: „Чужӧмбанад кӧ кучкасны, колӧ мыччыны мӧд чужӧмбантӧ“.
Толстой ёна видіс сарӧс, кулитіс сылысь правитӧмсӧ, вӧйпис капиталистъяслысь оланлунсӧ, видіс попъясӧс буржуйяслы служитӧмысь. Толстойлӧн кыв ёсь. Быдсямӧныс паськӧдіс, янӧдіс капитализмлысь кадсӧ. Сийӧ гижӧдъяс кузя неуна и ӧні на позьӧ велӧдчыны, тӧдмавны уджалысь йӧзлысь омӧлик олӧмсӧ капитализм чужигӧн да быдмигӧн. Сарыс капиталистъясӧс дорйис дерт, эз радейт Толстойӧс, сӧмын немтор эз вермы сыкӧд вӧчны, вывті ёна тӧдісны Толстойӧс став му кузяыс да, вывті ыджыд нима вӧлі сійӧ да.
Попъясӧс да вичкоясӧс видӧм, кулитӧм бӧрын Синод (став попъяс вылын да вичко вылын медыджыд учрежденньӧыс) чӧвтіс юрбитысь йӧз пытшкысь Толстойӧс. Толстойӧс сетісны „анафемаӧ“.
Толстой торйӧдчис сар да вичко дінысь, попъяс бердысь, сӧмын ньӧти жӧ эз матыстчы революциялань. Дворянаӧс да сиктса важ олӧмсӧ ошкысь зэв ыджыд гижысь эз вермы сувтны дорйыны рабочӧйясӧс да крестьянаӧс.
Толстой повзис капитализмысь, повзис капиталистъяс да уджалысь йӧз костын вермасьӧмысь. Сылы став йӧзыс ӧткодьӧсь: рабочӧйяс ӧткодьӧсь капиталистъяскӧд, крестьяна помещикъяскӧд. Паныд пӧ мунны мӧда-мӧдлы оз ков, став надея колӧ пуктыны ен вылӧ. Ен ногӧн пӧ миянлы колӧ овны, мӧвпавны, сӧмын ен вермас сетны спасенньӧ.
Ен дінӧ чуксаліс уджалысь йӧзӧс ыджыд гижысь, ыджыд помещик Толстой аслас гырысь да шыльыд гижӧдъясӧн. Со кутшӧм философия паськӧдліс Толстой.
Толстой аслас мӧвпӧн быттьӧ радейтіс крестьянаӧс. Бӧръя вояссӧ сійӧ чӧвтчис аслас граф нимысь. Сійӧ ӧткажитчис аслас именньӧысь. Гашкӧ, мӧвпаланныд, сійӧ аслас гижӧдъяс сертиыс да ен ногӧн оліс да? Эз. Именньӧсӧ сійӧ эз юклы корысьяслы. Гижнытӧ ӧд позьӧ ӧти ног, а вӧчны мӧд ног. Именньӧсӧ Толстой гижӧдіс гӧтыр ним вылас, кодкӧд нэмсӧ оліс „Ясная Поляна“-ас. Толстой новліс крестьянскӧй дӧрӧм, шочиника пес поткӧдліс да сійӧн чайтіс нин асьсӧ крестьянинӧн. Толстой крестьянинӧн некор эз вӧв. Кувтӧдзыс сійӧ вӧлі помещик.
Збыльысьсӧ Толстойлы крестьяна вӧліны ылынӧсь. Эз сійӧ радейт крестьяна дор сулалысь да вермасьысь йӧзӧс: Пугачёвӧс, Степан Разинӧс да мукӧдӧс. Сійӧ ӧд шулывліс: паныд пӧ оз ков мунны! Пугачёвъясыд да Разинъясыд паныд мунлӧмаӧсь, да зэв ёна помещикъясӧс повзьӧдлӧмаӧсь. Сэтшӧм йӧзӧс, крестьянаӧс, Толстой, дерт, эз радейтлы. Сылы вӧлі любӧ раминик, енлы кевмысь да важ ногӧн олысь крестьяна.
Толстой мунліс уджалысь йӧзлы, революциялы паныд, а мый понда нӧ, сідзкӧ, сӧвет власьт ӧні Толстой чужӧмлы сё во тыригӧн выльысь лэдзӧ сылысь став гижӧдъяссӧ, вӧчӧ собранньӧяс да мукӧдтор?
Ленин шулывлӧма: миянлы пӧ революция бӧрын буржуйяслысь оз ков ставсӧ шыбитны, мыйкӧ гашкӧ и наялысь аддзам буртор. Толстой кузя Ленин шуліс: Толстой гижӧдъясын пӧ зэв уна омӧльтор эм, омӧльторсӧ (шуам кӧть сэтшӧм сёрнияссӧ: став йӧз ӧткодьӧсь, колӧ енлы эскыны, ен вылӧ надейтчыны, тупкыны пабрик-заводъяс да бергӧдчыны пӧльяслӧн кодь олӧмӧ да мукӧдтор) колӧ шыбитны. Эмӧсь пӧ и бурторъяс. Бурторъяссӧ сійӧ гижӧдъясысь миянлы колӧ перйыны, да сы понда кутасны лыддьыны Толстойлысь нигаяссӧ, сы кузя тӧдмавны сардырся олӧмсӧ, кутшӧм омӧля, сьӧкыда овлісны капитализм кыпалігӧн рабочӧйяс да крестьяна.
Ми некутшӧм ногӧн огӧ вермӧ Толстойӧс шуны асланымлысь философӧн — сійӧ революциялы паныд мунысь философ.
Ми огӧ вермӧ босьтны ас бердӧ Толстойӧс критикӧс пыдди. Сійӧ кулитліс гижӧдъяссӧ медся бур гижысьяслысь: Пушкинлысь, Лермонтовлысь, Чернышевскийлысь да мукӧдлысь. Толстой миянлы абу прамӧй критик.
Ми примитамӧ Толстойӧс — кыв вылын художникӧс. Толстой кужис мича, шыльыда, зэв пыдӧ пыран кывйӧн гижны.
Миян коми гижысьяслы Толстойлӧн гижӧдъяс — велӧдчантор. Толстой гижӧдъяс серти колӧ велӧдчыны гижны миянлы ӧнія, социализмӧ мунысь, коми олӧм йылысь. Сідз жӧ мичаа, гӧгӧрбок, кузя гижны став коми олӧм йылысь.
Быд коми велӧдчӧм мортлы колӧ тӧдны Толстойлысь гырысьджык гижӧдъяссӧ („Война и мир“, „Анна Каренина“ да мукӧд), мед нин ёна колӧ тӧдны тайӧясӧс коми гижысьяслы.
