КЫДЗИ ПОЗЬӦ ТУРУНЫСЬ ДА БЫДТАС КОРЪЯСЫСЬ КОСЬТЫТӦГ БУР СЁЯН СКӦТЛЫ ВӦЧНЫ

Ёна бура мукӧдлаын скӧтнысӧ видзӧны, оз миян моз куш ӧтик кос турунӧн вердны. Куш кос турунӧн вердӧмӧн мӧслӧн рушкуыс ыдждӧ, а вӧраыс оз сод, век кулак ыджда. Йӧвсӧ сетӧ зэв этша. Мукӧдлаын (весиг миян Союзын и) лысьтӧны бура вердӧныс понда дас пӧв унджык миян (татчӧс) мӧсъяс серти. Кос турунӧн кындзи вердӧны свеклӧӧн, мӧс сёркниӧн, жмыкӧн, ӧтрубӧн да шоммӧдӧма турун быдтас коръясӧн (силосуйтӧма кӧрымӧн). Ме тані кӧсъя висьтавны, кыдзи позьӧ ёна бур сёян вӧчны скӧтлы косьтытӧм турунысь, пуктас коръясысь да мукӧдторйысь. Быд крестьянин да крестьянка тӧдӧ: мыйӧн скӧт кутас ветлыны лудын, сёйны веж турун, йӧв ёна содӧ. Ёна бур вердны скӧтӧс веж турунӧн и тӧлын. Америкаын важӧн нин лӧсьӧдалісны силосъяс. Сы вылӧ шогмӧны турун, быдтас коръяс, картупель, сёркни да позьӧ видзны силоссӧ во гӧгӧр свежӧйӧн. Миянлы та йылысь колӧ ёна тӧдны да татшӧм кӧрымсӧ лӧсьӧдны со мый понда: ӧд турунтӧ шоч воӧ нин вермывлан бура косьтыны зэра поводдя понда. Сэтчӧ сюйӧны силосуйтны сёянсӧ куим сюрс пудйӧдз.

Силосуйтӧмӧн быдсяма турунысь, весиг ёг турунысь, петшӧр-йӧнысь, картупель корйысь, сёркни корйысь, бадь корйысь, кыдз корйысь да мукӧдторйысь артмӧ бур кӧрым. Силосын кӧрым во гӧгӧр свежӧй. Силосӧ тэчигӧн пӧтӧсыс сёяныслӧн зэв этша вошӧ. А косьтігӧн турунлӧн джын корйыс гылалӧ, зэра поводдя дырйи туруныс дзикӧдз сісьмывлӧ. Ёна бур силосуйтны викатӧ либӧ анькытштӧ зӧр сорнас. Сӧмын медым силосуйтанторйыс эз вӧв ёна уль, эз вӧв няйтӧсь, муӧсь, сісь. Сідзкӧ, силосӧ пуктавтӧдз колӧ бура весавны.

Силосӧ пуктавны колӧ пырысь-пыр жӧ ытшкӧм бӧръясын, мед эз удит косьмыны силосуйтанторйыс. Быдтас коръясӧс весалӧм бӧрын бӧр чукӧрӧ тэчавны, мед оз косьмы. Став силосуйтанторсӧ силосӧ сюйигӧн бурджык шырны сантиметр нёль ыдждаӧн кымын (сёркни, галан, картупель) чӧланъясӧн. Силосын шырӧма кӧрымыс пуксясджык, скӧтлы бурджык, небыдджык лоас сёйнысӧ. Картупель кӧ силосуйтан, гырысь чӧланъяссӧ (чӧлӧсъяссӧ) колӧ гу пыдӧсас тэчны, выліас посниджыксӧ, медым бара жӧ бурджыка пуксис-шоналіс.

Кыдзи да мыйла силосын артмӧ бур кӧрым.

Силоса кӧрым артмӧ сідз жӧ, кыдзи и сола капустаыд, ӧгурчиыд. Шоммӧдӧны сійӧс зэв ичӧтик, синмӧн аддзытӧм гагъяс (бактерияяс). Капустаӧс шоммӧдӧны ватӧг, солалӧмӧн, а ӧгурчиӧ пуктӧны ва дай сов, скӧтлы сёянтор силосуйтӧны ватӧг дай унджыкысьсӧ совтӧг. Муын, ваын, сынӧдын эмӧсь уна посньыдик гагъяс (бактерияяс). Мукӧд пӧлӧс гагъясыс висьмӧдӧны быдсяма сикас висьӧмъяснас, а мукӧд гагъясыс ёна ыджыд пӧльза сетӧны. Йӧв тай со шоныд местаын регыд шоммӧ, а шома йӧвтӧ сёйны здоровнӧ. Йӧвсӧ шоммӧдӧны гагъяс жӧ, шусьӧны рочӧн „молочнокислая бактерия“-ӧн. Найӧ молочнӧй сакарысь вӧчӧны молочнӧй кислота. Мукӧд сикас бактерияясыс молочнӧй сакарсьыс вӧчӧны маслянӧй кислота, найӧ шусьӧны „маслянокислая бактерия“-ӧн. Маслянӧй кислота зэв абу бур дзоньвидзалунлы дай вывті чӧскыдтӧм. Молочнокислӧй бактерияыс олӧ сынӧдтӧг, маслянокислӧйыс сынӧдӧн. Миянлы колӧ вӧчны силоснӧй гуяссӧ сідзи, мед сэні вермисны чужны да уджавны молочнокислӧй бактерияясыс. Кор нин силосас молочнӧй кислотаыс лоӧ уна, сэки кӧрымыс лоӧ чӧскыд дай оз тшык.

Кыдзи бурджыка вӧчны силоснӧй гуяс.

Уна ногӧн вӧчӧны силоснӧй гуястӧ. Америкаын зэв ёна пондӧмаӧсь вӧчавны силоснӧй башняяс. Миянлы ӧні лоӧ мӧвпыштлыны, сэтшӧм силос вӧчны, мед эськӧ эз дона сувт да лӧсьыд вӧлі. Вӧчны силослы гусӧ му пытшкӧ (сёйӧд местаӧджык), кытчӧ оз вермы воны мупытшса (грунтӧвӧй) ваыс. Гусӧ колӧ кодйыны гӧгрӧсӧс, улі и вылі ӧтпасьта. (Нёль пельӧса гу он вермы сэтшӧм топыда силос тэчны, дай сынӧдыс пельӧсъясӧдыс кутас ветлыны). Стенсӧ гуыслысь колӧ вӧчны ёна мольыда, мед сынӧдыс некытчӧ эз вермы кольны. Стен пырыс мед некутшӧма эз ветлы ва. Медбур, стенсӧ кӧ цементуйтӧма, вӧчӧма кирпичысь либӧ топыда тьӧсъясысь. Лёка бурӧс позьӧ вӧчны гутӧ, оз кӧ тырмы сьӧмыд цементнӧй стен, кирпич стен либӧ тьӧс стен вӧчны, стентӧг, сӧмын сёя местаӧ колӧ гарйыны гусӧ и.

Джудждаыс да пасьтаыс гулӧн.

Кымын джуджыда вӧчан гутӧ, сымын бурджык кӧрым сэні артмас, дай озджык тшык. Мед гуыслӧн джудждаыс вӧлі кык либӧ кык да джын пӧв ыджыдджык пасьта дорсьыс. Ёна пыдын гусьыд кӧрымсӧ сьӧкыд судзӧднысӧ. Кӧрым серти колӧ вӧчны гуыслысь ыдждасӧ (быд комын тув вылӧ ковмас ӧти куб. пут места).

Бурджык вӧчны гусӧ джынвыйӧ му пытшкӧ (полунадземнӧйӧс).

Оз ков вунӧдны — дзик сёй стеныд вазьӧ, кутас, гашкӧ, весиг кырны, кӧрымыд сэні няйтчас. Вӧчны позяс гутӧ лӧсьыдджыка со кыдзи: метр куим му пытшкӧ кодйӧмӧн стенсӧ вӧчны кирпичысь дораланогыс тэчӧмӧн да му вылас кык да джын метр судта кымын кирпичысь жӧ пасьталаногыс стен вӧчны. Позьӧ сэтшӧм (джынвыйӧ мупытшса) гуыслысь пасьтасӧ вӧчны кык метр да джын кымын. Му вывсьыс кирпич стенсӧ бокъяссяньыс тыртны гусьыс перйӧм мунас. Дерт, тадз жӧ позьӧ стенсӧ вӧчны и тьӧскысь. Джынвыйӧ мупытшся гусьыс лӧсьыдджык лоӧ силоссӧ лэптавны.

Кыдзи колӧ тэчны кӧрым силосӧ?

Ме висьталі нин — бурджык кӧрымтӧ силосуйтны посньӧдлӧмӧн. Мед став сынӧдыс петіс силоснӧй гуысь, колӧ первой весьт кымын судта кӧрымтӧ тэчны, ёна бура талявны. Сы бӧрын бара весьт судта тэчны, бара талявны да сідзи водзӧ. Талявнысӧ колӧ ёнджык, сьӧкыдджык мортлы, сійӧ ёнджыка топӧдас. Силосыд ӧд гуас олігӧн кутас пӧсявны, лэччыны-топавны. Сідзкӧ, топалӧм пудсӧ колӧ гу вывтіыс поводнӧя на тэчны. Ёна ва кӧрым абу бур силосуйтны. Сэки быд весьт судта кӧрым сюйӧм бӧрын вылас пуктыны кыд, жуг, либӧ кос шырӧм идзас да турун. Кымын топыда да лӧсьыда силос тэчам, сымын ёна визула уджаласны молочнӧй бактерияяс. Оз кӧ топыда силосыс пуксьы, сійӧ баксялас, кутас петны чӧскыдтӧм дук. Мед лӧсьыдджыка пуксяс да бурджыка силосуйтчас, ӧні кутісны нин тэчны силоссӧ куим пӧрйӧ кымын. Первой топыда тэчӧны гуас коймӧд юкӧн судтаыс кымын. Кор сійӧ пӧсялас 40°–50° градусӧдз (Цельсия серти), сэки вылас тэчӧны бара мӧд коймӧд юкӧн судтасӧ. Бара виччысьӧны 40–50 градусӧдз шоналӧм да сы бӧрын тэчӧны выліӧдзыс нин. Абу кӧ градусникыс, колӧ босьтны кӧрт бедь (прут).

Кыдзи бурджыка вевттьыны силоснӧй гу?

Уна ногӧн тупкӧны силоснӧй гутӧ. Силос вылад первой пуктӧны шырӧм идзас, сы бӧрын пу вевт, сэсся бара шырӧм идзас, идзас вылас метр кымын пӧкатӧн муӧн вевттьӧны. Мусӧ ёна колӧ талявны, топӧдны. Кымынкӧ лун мысти муыс потласяс да бара колӧ ёна тыртавны да талявны. Мед лымйыс да зэрыс эз тырт, колӧ вӧчны вевт юкмӧс вывъясӧ моз. Мед зэр ваыс эз пыр вылісяньыс, колӧ ваыслы визувтны кодйыны канава. Позьӧ нӧшта вевттьӧгтӧ сідзи вӧчны: сідз жӧ первой пуктыны силос вылӧ идзас, сы бӧрын пуктыны пу вевт, медым вӧлі пу вевтас выліас крепитӧма ящик, кытчӧ пуктӧны му либӧ сёй, груз пыдди личкыны да шоныд пыдди. Сэтшӧм ящик вевтсӧ ӧтик силос вылас бурджык вӧчны куимӧс либӧ нёльӧс, сідзнас кӧрымсӧ судзӧдігас оз ков пасьталаыс восьтыны. Ящик костъясас кутас кольны щель, сійӧс колӧ замазитны, либӧ мавтны сёйӧн, мед некутшӧма эз вермы тӧв ветлыны. Силос перйигӧн ковмас босьтлыны сӧмын ӧтик ящик. Пуктігас ящик костсӧ бӧр ковмас сёявны. Кор ми вӧчам шӧрвыйӧ мупытшса силос, сэки ковмас вевтсӧ вӧчны скатӧн жӧ, тыртны муӧн, вӧчны вылӧ лэптана ӧдзӧс неыджыдӧс, бокъяссяньыс кирпич либӧ пу бердсӧ лӧсьыда тупйыны муӧн. Сэтшӧм джынвыйӧ мупытшса (полунадземнӧй) силосас боксяньыс вӧчӧны ӧдзӧс, кор мувылысса силосыс бырӧ, ӧдзӧссяньыс лӧсьыд мупытшса силоссӧ судзӧдны. Мед ньӧти тӧлыс эз ветлы, ӧдзӧссӧ вӧчны кык пӧвстӧн, сӧмын медым курич (кӧсяк) бердас топыда пуксьӧ. Силосӧс бурджык перъявны тӧлын.

Арнад ӧд вермас веськавны зэр да силос вермас тшыкны, баксявны. Силос овлывлӧ гӧтӧв кык тӧлысь мысти кымын тэчӧмсяньыс.

Кыдзи силосӧс босьтавны да кодӧс, кыдзи сійӧн вердны.

Силос ёна топыда пуксьӧ, сы понда сійӧс перъявны лоӧ лӧсьӧдны лэчыд зыр, либӧ ыджыд лэчыд пурт. Перйыны колӧ сӧмын ӧти лун кежлӧ, мед оз тшык. Мыйӧн лэптан, пыр жӧ сетны скӧтлы. Лэптӧм бӧрын оз ков кынтыны. Кын силосысь скӧтӧс кынӧм висьӧм босьтӧ. Ёна бур вердны силосӧн выль кукъя мӧскӧс. Силосӧн вердігӧн мӧслӧн выйыс лоӧ чӧскыд, виж рӧма, свежӧй турун вылын, лудын видзигӧн кодь жӧ. Позьӧ миян мӧсъясӧс силосӧн вердны 16 килограмм лун кежлӧ, куимысь сетӧмӧн.

Тӧлысьӧн-джынйӧн войдӧр куканясьтӧдзыс мӧскӧс силосӧн вердӧмысь колӧ дугдыны. Ялавичлы арӧс бӧрын позьӧ сетны силос 4–5 килограмм, арӧс тыртӧдз силосӧн оз вердны. Ыжлы сетӧны лун кежлӧ килограммсянь кык килограммӧдз. Вӧвъяслы колӧ сетны ичӧтика да ёна бура артмӧм силос. Оз ков вунӧдны — силосӧн вердігӧн кос турунтӧ лоӧ жӧ сетыштны мӧслы 2–4 килограмм кымын кӧть сутки кежлӧ. Силос бур кӧрым, мӧс сійӧн ёнмӧ, гӧныс лоӧ югыд, шыльыд. Скӧтӧс колӧ силосӧ велӧдны ньӧжйӧникӧн, первой заводитны 1–2 килограммсянь, бӧрвылас сэсся пыр содтавны. Оз ков вердны тшыкӧм, няйт силосӧн. Вердны силосӧн колӧ мӧскӧс лысьтӧм бӧртиыс, мед йӧлыс эз ло силос дука.

Кыдзи дӧзьӧритны силоснӧй гу силос бырӧм бӧрын?

Мыйӧн силоса кӧрымыс гуысь бырас, колӧ гусӧ мичаа весавны. Пу, каменнӧй, цементованнӧй стенъяссӧ зыравны слаб карболӧвӧй растворӧн, позьӧ и известка растворӧн, мед став тшакыс, бактерияясыс куліны, сэсся кокньыдика пӧдлавны, мед няйт, ёг ни зэр сэтчӧ эз веськав.

Эмӧсь нӧшта мукӧд пӧлӧс силосъяс, сӧмын на йылысь мӧдысь гижам.

Агр. Жакова.