ПУКТӦЙ ПАЙНЫТӦ КООПЕРАТИВӦ
Мый понда корӧны пай содтыны?
Кооперативъясӧ пай пуктӧм йылысь ёна пондісны сёрнитны. Быд шленлысь корӧны содтыны пайсӧ дас шайт гӧгӧрӧдз.
Мыйла нӧ корӧны пайсӧ.
Кооперативлы тӧвар бергӧдны колӧ сьӧм. Кооперативлӧн кӧ абу ас сьӧмыс, уджйӧзӧн тӧвартӧ этша сетӧны дай дона сувтӧ тӧварыс. Медбур, кооперативлӧн кӧ сьӧмыс аслас уна эм, капиталыс кӧ ыджыд. Кытысь сійӧс корсьны? Дерт, воысь воӧ вочасӧн содіс прибыль, содіс основнӧй капиталыс. Тавоясӧ прибыльыс воис этша. Кооперативъясыд ӧні быд ногӧн тӧвартӧ донтӧммӧдӧны, сы понда сэсся вайӧм тӧвар вылӧ донсӧ уна оз содтыны. Во кык-куим сайын вӧлі быд шайт вылӧ содтӧны (вӧчӧны наценка) 15%, ӧні сӧмын нин 9 либӧ 10 прӧчентӧн. Прибыльыс кооперативъяслы зэв этша воӧ. Сідзкӧ, сьӧмтӧ колӧ мӧд ногӧн чукӧртны, аслас шленъяс пытшсьыс корсьны. Сы понда ӧд и ӧні чорыда быдлаын пай содтӧм йывсьыд сёрниыд мунӧ.
Тӧвар вузалӧм воысь воӧ содӧ. Во кык сайын кӧ кооперативъяслӧн оборотыс вӧлі куим миллион шайт дон, таво лоӧ нин квайт миллион шайт саяс. Обороттӧ вӧчны ӧні колӧ нин унджык сьӧм. Удждыны сьӧмтӧ казна ӧні оз на вермы. Мый понда? Став лишнӧй сьӧмсӧ ӧні бергӧдӧма выль пабрик-заводъяс вӧчалӧм вылӧ, тӧвар-машина вӧчӧм вылӧ, кыдз шуасны, индустриализация вылӧ. Индустриализация удж нуӧдӧмыс зэв ыджыд, ӧні медколана удж. Сы вылӧ колӧ пуктыны зэв уна сьӧм да вын. Войдӧр кӧ государство вермӧ вӧлі удждыны кооперативъяслы сьӧмтӧ, ӧні шуӧ: корсь пӧ ас шленъяс костсьыд.
Кооперативъяс ӧні пуктӧмаӧсь аслыныс мог — содтыны ас капиталнысӧ, мед некодлысь оз ковмы удждысьны, медым став тӧварсӧ вермасны ньӧбавны асланыс сьӧм вылӧ, роч ногӧн кӧ шуны: за наличный расчет. Со мый понда ӧні ёна корӧны пайтӧ кооперативъясӧ.
Дыр-ӧ пондасны корны пайтӧ содтавны.
Кытчӧдз кооператив оз кут вермыны босьтасьны куш сьӧм вылӧ уджйӧзтӧг да кытчӧдз ассьыс уджйӧзсӧ оз бырӧд, сэтчӧдз ковмас шленъяслы пайсӧ содтыны асланыс кооперативъясӧ. Сытӧг ӧд кооперативъясыд оз кутны вермыны бергӧдчынысӧ.
Уна-ӧ колӧ лӧсьӧдны пайсӧ устав сертиыс?
Ӧні корӧны дас шайт быд шленлысь, мукӧдлаас сӧмын на сизим шайтӧн. Быд шлен кӧ сы мында пайсӧ пуктас, кооператив кок йылас зурыдджыка нин сувтас, сӧмын тырмымӧн сьӧмыд оз на жӧ ло. Тӧвар бергӧдчӧм воысь воӧ содӧ, сы понда колӧ пыр ӧтарӧ и сьӧмсӧ содтыны. Колӧ веськыда шуны: кытчӧдз шлен оз пукты уставӧн шуӧм серти пай сполна, век лоӧ сылысь корны. Пайтӧ медэтшасӧ колӧ лӧсьӧдны дас шайт. Мед быд шлен во гӧгӧрӧн ассьыс пайсӧ сэтчӧдз лэптас.
Ӧні шуӧма кооперативъясын пай лӧсьӧдны выль ногӧн. Войдӧр вӧлі быд шленлысь пайсӧ ӧтмында корӧны, а ӧні лӧсьӧдӧны пайсӧ ыджда сертиыс куим пӧлӧсӧс, пайщик овмӧс вын сертиыс. Гӧля олысь вонас босьтасьӧ этшаджык, — сылы пайсӧ шуӧма пуктыны дас шайт, озырджыка, верманаджык йӧзлы — кызь шайт. Семьяын кӧ эм нин тыр пая шлен, сійӧ семья пиын олысь шленлы, нывбабалы пайсӧ пуктыны колӧ джын мында. Тадзинад пай пуктӧм кооперативъясӧ лоӧ олӧм серти. Тавосянь жӧ ковмас кооперативъясын тадзи ладсӧ пуктыны. Миян ногӧн, выль ногӧн пай тэчӧм лӧсьӧдӧм гӧль йӧзлы бурджык лоӧ.
Колӧ собранньӧяс вылын кооперативса уставсӧ тадзи и урчитны: пай босьтны шленлысь олӧм сертиыс (по социальному положению), шуам, гӧльлысь — дас шайт, а мукӧдлысь — унджык.
Сэсся йӧзлы висьтавны: пай содтыны кутасны корны кытчӧдз устав сертиыс оз тырт.
Кутшӧма мунӧ миян пай чукӧртӧмыс?
Пай чукӧртӧмыс колян воясӧ кооперативъясын вывті омӧля мунліс. Босьтам кӧть любӧй кооперативӧс — пайясыс содлісны сӧмын кооперативъяслысь барышсӧ шлен юр вылӧ воысь воӧ пайӧ сюйӧны да. Сы понда шлен вылӧ пайыс зэв на этша воӧ. Видзӧдлам со тайӧ лыдпасъяс вывсьыс.
| 1926 воын октябр 1 лунӧ вӧлӧма | 3 шайт да 60 ур |
| 1927 вося „ „ „ „ | 4 „ 18 „ |
| 1928 „ январ „ „ „ | 4 „ 31 „ |
| 1928 „ апрель „ „ „ | 4 „ 53 „ |
| 1928 „ юль „ „ „ | 5 „ 29 „ |
Колян во во гӧгӧрӧн пайыс чукӧрмӧма (содӧма) шлен вылӧ сӧмын 58 урӧн, таво ӧкмыс тӧлысьӧн 1 шайт да 11 урӧн. Быд шлен вылӧ воӧ пайыс сӧмын вит шайт да 29 ур, а колӧ дас шайт. Ӧні пайясӧн кооперативъясын сьӧмыс чукӧрмӧма сӧмын на 156 сюрс шайт, колӧ чукӧртны 350 сюрс шайт. Сідзкӧ, кооперативъяслы ёна на лоӧ пай чукӧртӧм кузяыд уджтӧ нуны.
Видзӧдлам торъя районъяслысь, кӧні кыдзи пай чукӧртӧмыс мунӧ. Быд шлен вылӧ воӧ вӧлі пайыс 1928 вося 1 юль кежлӧ:
| Кутшӧм районын. | Уна-ӧ вӧлі воӧ пайыс ӧти шлен вылӧ. | Уна-ӧ вӧлі чукӧртӧмаӧсь 9 тӧлысьӧн. |
| Сыктывдінкарбердса кооперативъясын | 5 шайт 46 ур | 1 шайт 38 ур |
| Кулӧмдін районса кооперативъясын | 5 „ 50 „ | 1 „ 18 „ |
| Мылдін районса „ | 6 „ 55 „ | — „ 93 „ |
| Шойнаты районса „ | 5 „ 40 „ | — „ 57 „ |
| Сыктыв вожса „ | 5 „ 93 „ | 1 „ 39 „ |
| Луза вожса „ | 4 „ 57 „ | — „ 93 „ |
| Удораса „ | 6 „ 71 „ | — „ 95 „ |
| Емдін районса „ | 4 „ 52 „ | 1 „ 22 „ |
Кутшӧма пайсӧ пукталӧны торъя кооперативъясын?
Ми вермам висьтавны, кутшӧм кооперативъяс пай чукӧртӧм уджсӧ омӧля нуӧны. Мый накӧд керны? Наперво, колӧ збыльысь босьтчыны шленъясыслы пайнысӧ содтыны, кооперативлы пайяссӧ быд ногӧн чукӧртны. Колӧ яндысьны мукӧд водзынджык сулалысь кооперативъясысь. Кӧні пайсӧ ёна на этша чукӧртӧмаӧсь, сэтшӧм кооперативъяссӧ ми лыддям медомӧльӧн, йӧз вылӧ, кодкӧ вылӧ надея кутысьясӧн. Босьтам Чуклӧмса, Устьвачергаса, Ыджыдвидзса, Висерса, Важкуръяса, Ручса, Отса, Айкинаса, Арабачса, Гамса, Зӧвсьӧртса, Дереваннӧйса, Читаёвса кооперативъясӧс — сэні пайыс нёль шайтӧн шлен вылӧ на весиг абу воӧма.
Эмӧсь неуна водзмӧстчӧмджык кооперативъяс. Кор тай челядьяс оз на ветлыны ас кокӧн да джоджӧд кыскасьӧны, сідз жӧ на и найӧ зэв сьӧкыда кыссьӧны, водзӧ мунӧмыс оз сод. Татшӧм кооперативъяссӧ ми лыддям бӧрӧ кольӧмӧн жӧ. Найӧс колӧ артельӧн лэптыны. Татчӧ пырӧны Ыбса, Сёськаса (Сыктыв вожын), Зеленечса, Пезмӧгса, Слудаса, Ипатьдорса, Часса, Визинса, Йӧртымса, Важгортса, Чупровса, Керӧсса, Аныбса, Онежьеса, Сереговса, Емдінса, Межӧгса, Пальса, Лебажнӧйса, Керчомъяса, Вочса, Кужса, Покчаса, Дутовса, Леткаса, Ношульса, Чорнышса, Абъячойса, Занулльӧса, Порубса, Спаспорубса, Кебраса, Лоймаса. Тані сӧмын на жӧ 5 шайтӧн шлен вылӧ пайыс воӧ.
Сэсся тайӧясысь кындзи эм дзонь „куд“ дышакодь легысь кооперативъяс. Пай чукӧртӧмыс, сылӧн содӧмыс омӧля тӧдчӧ, муртса квайт шайтӧн шлен вылӧ на и воӧ. Чорыда на колӧ босьтчывны пайнысӧ чукӧртны: Гаръяса, Паджгаса, Лӧзымса, Выльгортса, Додзса, Кӧрткерӧсса, Позтыса, Чукаыбса, Кажымса, Гриваса, Пустӧшса, Волсяса, Кучмозерьеса, Читаёвса, Разгортса, Вылибса, Селибса, Межадорса, Серныбса, Типӧсиктса, Вомынса, Весьлянаса, Отлыса, Раковицаса, Княжпогостса, Вездінса, Донса, Носимса, Мысса, Нэмдінса, Пожӧгса, Помӧсдінса, Кулӧмдінса, Скӧрӧдумса, Мылдінса, Лузйывса кооперативъяслы.
Тайӧясысь неуна вылынджык мунӧны со кутшӧм кооперативъяс (налӧн шлен вылӧ 7 шайт воӧ): Сыктывдінпомса (карбердса), Озёлса, Маджаса, Мордінса, Гоборса, Палазьса, Макарыбса, Бутканса, Островса, Пучкомса, Шойнатыса, Пӧддельнӧйса, Кониса, Туръяса, Сёськаса, Кыркӧтшса, Аквадса, Канаваса, Вӧльдінса кооперативъяс.
Сизим шайтысь вылӧ воӧ пайыс со кутшӧм кооперативъясын: Слӧбӧдаса (7-06), Лопидінса (7-34), Ыбпонса (7-35), Поёлса (7-13), Нёбдінса (7-17), Изьвайывса (7-86), Тшугырса (7-61), Нюкчимса (9-50), Койгортса (8-05), Косланса (9-29), Сюзяыбса (8-86), Якушевскса (10-34), Парчӧгса (8-28), Подчерьеса (8-30), Саваягса (8-46). Сэні со водзынджык мунӧны шленъясыс, радейтӧныджык ассьыныс кооперативъяснысӧ.
Со кутшӧма мунӧ пайсӧ чукӧртӧмыс миян кооперативъясын.
Колӧ веськыда шуны — ми бӧрӧ колям. Роч местаясын кооперативъясӧ пайсӧ унджык нин чукӧртӧмаӧсь. Бӧрӧ миянлы кольччыны оз позь, ӧд миян кооперативъясыд зэв на гӧльӧсь, уна сьӧм на налы колӧ.
Пай чукӧртӧм кооперативлӧн ӧні медыджыд, медколана удж. Таво дай локтан во век ковмас тайӧ уджсӧ нуны. Ӧніӧдз кӧ зэв на дышапырысь легим, омӧля висьтавлім шленъяслы пайсӧ пуктӧм йылысь, тавосянь лоӧ босьтчыны содтыны пайтӧ. Гӧльлы пайсӧ содтыны (тыртны) колӧ сетны кузьджык срок, вермана олысьлысь корны став пайсӧ, устав шуӧм серти, регыдджык.
Кыдзи колӧ пайсӧ чукӧртны кооперативъяслы?
Колӧ лючки висьтавны йӧзлы — мый понда колӧ пайсӧ чукӧртны. Мед быд шлен тӧдӧ, кытчӧ мунас да кутшӧм пӧльза сетас пай содтӧмыс. Сэсся колӧ лӧсьӧдны, уна-ӧ пуктыны пайсӧ. Ми тай со тшӧктам пайсӧ уставӧн лӧсьӧдны шленъяс олӧм сертиыс — гӧльлы этшаджык, бурджыка олысьлы — унджык. Пуктыны быд шленлы срок, кор кежлӧ сылы сполна мынтыны. Сэсся пайсӧ босьтавны. Правленньӧяслӧн колӧ лӧсьӧдны бур лад, мед быд лавкаын приказчикыс босьталӧ, мед быд сиктын вӧлі кооперативсянь пайсӧ ӧктыны пуктӧма морт, мед лавкаясын посни сдачаяссӧ пай содтӧм вылӧ ньӧбасьысьясыс кольӧны. Колӧ пӧвесткаӧн корны ичӧт пая шленъясӧс контораӧ, мед сетас кыв пайсӧ содтыны. Гӧльяслы фондысь (фонд бедноты) сетны сьӧмсӧ уджӧн пайсӧ содтыны.
Оз кӧ кӧсйыны содтыны пайсӧ вермана йӧз, найӧс колӧ вӧтлыны шленысь кооперативсьыс. Нинӧм наысь, кооператив на понда оз усь, а ёнджык лоӧ.
Кооперативлы тыр пая шленсӧ колӧ ёнджыка радейтны, мед сійӧ аддзӧ пӧльза пайсӧ пуктӧмысь. Шуам, кооперативӧ тӧвар воӧма, а абу ставыслы тырмымӧн. Этша, тырмытӧм тӧвартӧ колӧ сетны сӧмын тыр паяяслы. Уна кӧ йӧз лавкаын, мед бара жӧ тыр паяыс вермис босьтасьны ӧчередьтӧг. Он кӧ тадзи уджтӧ пукты, дерт, озджык кутны вайны пайтӧ. Шуны кутасны: мый нӧ кооперативӧ пырӧмсьыс дай пай пуктӧмсьыс, сідз тай тӧвартӧ мый эм сетӧны.
Колӧ пай чукӧртӧм уджсӧ нуны быд лун да мед тайӧ уджас кутчысьӧмаӧсь вӧлі эз сӧмын кооперативын уджалысьяс, а вӧлӧсьтын став служитысьясыс да ячейкаяс.
Быд шайт пайӧ пуктӧм — кооперативӧс ёнмӧдӧм. Кооперативӧс ёнмӧдӧм — олӧмтӧ кокньӧдӧм, социализмӧ водзӧ тувччӧм.
Збыльысь колӧ босьтчыны пайнытӧ содтыны.
Парма.
