ЙӦЗӦС ВЕЛӦДӦМ ЛОКТАН ВОӦ
Коммунист партиялӧн ХV ӧд съезд (вӧлі 1927 вося декабр тӧлысьын) сетіс лозунг — вӧчны культурнӧй революция. Сійӧ шуис: выльногса олӧм кыпӧдігӧн пӧ ӧні олӧмыс ачыс сувтӧдіс миян водзӧ, медводдза план вылӧ культура кыпӧдан удж. Овмӧс кыпӧдан уджыс пӧ, овмӧссӧ выль текника бан вылӧ сувтӧдӧмыс водзӧ оз вермы мунны, огӧ кӧ кутӧ тшӧтш сэтшӧм жӧ чорыда уджавны культура кыпӧдан удж бердын. Выльногса олӧм лӧсьӧдӧм вермас шыльыда, бура мунны сӧмын кор кутчысясны сы бердӧ уна миллион уджалысь йӧз, кор найӧ лоӧны велӧдчӧмаӧсьджык, кыдз шуасны, культурнӧйӧсьджык. Культуратӧ колӧ сідзи кыпӧдны, медым ас пемыдлунным, кужтӧмлунным эз торкав социализм ногса овмӧс лӧсьӧдны, мед эз ньӧжмы водзӧ мунӧмысь социализм стрӧйба панӧмыс, социализм бан вылӧ олӧм бергӧдӧмыс.
Культура кыпӧдӧмӧн, велӧдчӧм паськӧдӧмӧн ми велӧдчам бура, выль ногӧн уджавны. Выль олӧм лӧсьӧдны вермас сӧмын выль морт, — сійӧс и колӧ медъёна велӧдны; став йӧзӧс велӧдан уджсӧ колӧ сідзи сувтӧдны, медым сійӧ ёнджыка, ӧдйӧнджык сетіс отсӧг социализм ногса олӧмнымӧс лӧсьӧдны.
Миян коми крестьяналӧн культурнӧй революцияын медводдза тшупӧдыс — грамота перйӧм, йӧз костысь пемыдлун бырӧдӧм. 1926 воӧ став йӧзсӧ гижаліг лыд вылӧ босьтігӧн (демографическая перепись дырйи), Коми обласьтын гижны-лыддьысьны кужысь вӧлӧма став олысь пиысь 40%. Дерт, уна вын на ковмас пуктыны, медым став йӧзсӧ грамотнӧйӧдз пыртны. Грамотаӧ йӧзӧс велӧдан выныс оз жӧ весьшӧрӧ вош: куш прӧстӧй грамотаыс отсалас, дай нӧшта ёна отсалас кыпӧдны овмӧс, кокньӧдас мортлысь уджсӧ. Велӧдчӧма йӧз арталӧмаӧсь: грамотнӧйджык йӧза государствоын докодыс душ вылӧ воӧ велӧдчытӧмджык йӧза государствоын серти унджык; грамотнӧй мортлӧн пабрик-заводын уджыс мунӧ ӧдйӧнджык дай бурджыка.
Локтан восянь колӧ чорыдджыка босьтчыны йӧзӧс велӧдны. Йӧзӧс велӧдан удж сідзи пуктыны, медым велӧдчӧмӧ збыльысь вермисны кутчысьны гӧль йӧз, мед школаясын велӧдӧма-быдтӧма вӧлі, кодъясӧс эськӧ позьӧ сувтӧдны социализм нога олӧм лӧсьӧдан удж бердӧ веськӧдлысьяс пыддиыс.
Нӧшта сулалӧ ыджыд мог — кыпӧдны бурлунсӧ (качествосӧ) войтырӧс велӧдан учрежденньӧса уджлысь. Обисполкомлӧн тавося ІV-ӧд пленум йӧзӧс велӧдан удж йылысь шуис: сійӧс ми ёна нин бура вермим паськӧдны, сӧмын тай бурлуныс (качествоыс) сылӧн век на бӧрвыв кольӧ. Сы вӧсна Обисполкомлӧн пленум тшӧктіс локтан велӧдчан воӧ чорыда бурмӧдны уджсӧ йӧзӧс велӧдан удж нуӧдысь став учрежденньӧясас.
Уна дай зэв гырысь могъяс сулалӧны йӧзӧс велӧдан уджын. Уна сьӧм ковмас пуктыны сы вылӧ. Колян вося серти локтан (1928–29) воӧ йӧзӧс велӧдӧм нуӧдӧм вылӧ обласьтувса бюджетысь лэдзӧм сьӧмыс содӧ 1.377.000 шайтсянь 1.680.000 шайтӧдз (21,9%). Йӧзӧс велӧдӧм вылӧ локтан воӧ обласьтувса бюджетысь пырӧ 34,18% (коймӧд юкӧнсьыс неуна унджык), а колян во йӧзӧс велӧдан удж вылӧ муніс обласьтувса бюджетысь 32,14%. Позьӧ шуны: унакодь сьӧм миян обласьт сетӧ йӧзӧс велӧдӧм вылӧ, сӧмын век на жӧ оз тырмы, колӧм сертиыс сійӧ зэв на этша, оз тырмы весиг медыджыд нуждаяссӧ бырӧдны. Локтан велӧдчан воӧ йӧзӧс велӧдан учрежденньӧ лыдыс оз ёна сод, а колян вося серти содӧм сьӧмыс мунас уджсӧ бурмӧдӧм вылӧ, велӧдысьяслы жалӧванньӧсӧ содтӧм вылӧ (ичӧт школаясын велӧдысьяслӧн содӧ 52 шайтсянь 58 шайтӧдз) да велӧдчысьяслы ёнджыка отсалӧм вылӧ.
Школаяслӧн уджыс.
1928–29 велӧдчан воӧ, миян арталӧм серти, обласьт улын лоӧ 16.000 кымын 8–11 арӧса челядь, найӧс кутасны велӧдны 537 комплектын (велӧдысь). План серти выль во вылӧ содӧ 13 комплект. Лыддьыны кӧ быд велӧдысьлы 35 мортӧн, локтан воӧ ми вермам школа пыр лэдзны 17.800 мортӧс — ичӧт школаӧ ветлан арлыда став челядьсӧ дай ӧти группаын мӧд во пукалысь челядьӧс.
Сӧмын збыльвылассӧ тӧкӧтьӧ мӧд ногӧнджык лоӧ: оз ло быд школаын велӧдчысьыс тыр (мыйта колӧ), оз быд челядь кут ветлыны школаад. Гӧль крестьянинлӧн челядьыс тшӧкыда оз ветлыны школаад кӧмкот-паськӧм абутӧм вӧсна, эштытӧм понда. Уна сиктысь челядь оз вермыны ветлыны школаас ылын вӧсна (кӧдзыд понда, зэр вӧсна, школаысь ю сайын олӧм понда), дай школаад пырысьяс пытшсьыс унджыкӧныс помавтӧдзыс оз велӧдчыны, оз нёльнан восӧ школаад ветлыны. Коми школьник нёль во пыдди ӧні ветлӧ школаӧ унапырысь нин, куим воысь тӧкӧтьӧ унджык, а нывкаяс сыысь на регыд бӧр чӧвтчӧны велӧдчӧмысь. Тӧдчымӧн этшаӧн помалӧны нёльӧд группатӧ гӧль крестьяналӧн челядьыс. Тӧдӧмысь, татшӧм нелючкиясысь миянлы колӧ ёна мынтӧдчыны. Гӧля олысь челядьлы колӧ сетны отсӧг кӧмкот-паськӧмӧн, школасянь ылын олысь челядьлы лӧсьӧдны школаын узьланінъяс, ӧтлаын оланінъяс, сэні челядьӧс тшӧтш вердны (общежиттьӧ). Гӧль челядьлы отсалӧм вылӧ да налы узьланінъяс вӧчӧм вылӧ обласьтувса бюджетысь колян во сетлӧма вӧлі 2.000 шайт, локтан воӧ та вылӧ артассьӧ лэдзны 5.000 шайт. Дерт, тайӧ сьӧмӧн он на вермы отсавны быд гӧля олысь велӧдчысь челядьлы, сӧмын асьныс кӧ крестьянаыс, кооперативъяс, мӧда-мӧдлы отсасян комитетъяс да йӧз костын удж нуӧдысь мукӧд организацияяс чукӧртасны сьӧм тайӧ мог вылӧ нӧшта кык сымында, сэки нин позьӧ сетны зэв тӧдчана отсӧг.
Матысмӧ кад — челядьлы нёль во велӧдчӧм лоӧ обязательнӧй. Колян воӧ нин кымынкӧ вӧлӧсьтын вӧлі панӧма обязательнӧй став челядьӧс велӧдны (первой вонас 8 арӧсаяслы). Сӧмын колян воӧ эз ло велӧдӧма став 8 арӧса челядьсӧ. Сійӧ лои сы вӧсна, волісполкомъяс да школаяс эз прамӧя водзвыв лӧсьӧдчыны тайӧ ыджыд уджас кутчысигӧн да. Коми крестьяна ӧні тӧдӧны нин велӧдчӧмлысь донсӧ, быдӧн нин кӧсйӧны асланыс челядьыслы сетны грамота. Крестьяна зэв пыдди пуктӧны челядьӧс обязательнӧй велӧдӧм. Уна вӧлӧсьтӧ локтан арсянь корӧны обязательнӧя став челядьӧс велӧдӧм. Кор петӧ Обисполкомлӧн тшӧктӧм челядьлы обязательнӧя велӧдӧм йылысь, волісполкомъяслы да школаяслы колӧ босьтчыны бурджыка лӧсьӧдчыны ар кежлӧ. Медвойдӧр лоӧ, дерт, артавны, вӧлӧсьт улын уна-ӧ эм 8 арӧса челядь, медым ӧтитӧг ставыс веськалӧны школаӧ. Колӧ торйӧн видзӧдлыны, абу-ӧ вӧлӧсьтын батьтӧм-мамтӧм челядь, оз-ӧ найӧ кӧнкӧ овны кага видзысьын, казакын. Колӧ артавны, кымын мортлы ковмас сетны школаӧ пыртӧдзыс на отсӧгсӧ, да налы отсӧгсӧ корсьны.
Быд школалы обласьт улас быд воӧ ӧнісянь жӧ колӧ артавны, кымын челядь колӧ локтан воӧ велӧдны, кымын морт волӧ школаӧ, кымын кольӧ школаысь ортсӧ. Быд 100 челядь пиысь кӧ кутас кольны дзикӧдз велӧдчытӧг, шуам, 3–4 морт, — миян оз артмы став челядьӧс велӧдӧмным, сӧмын сёрниыс лоӧ сы йылысь.
Ӧнісянь жӧ колӧ тӧждысьны, медым школа керкаяс, пызан-улӧсъяс велӧдчигкежлӧ вӧліны дзоньталӧмаӧсь, тӧвнас мед оз тшыгӧм ло пес вӧсна, мед вӧлі тырмымӧн велӧдчан кӧлуй.
Воысь воӧ пыр унджыкӧн помалӧны ичӧт школатӧ, сэсся ёна содӧ ІІ-ӧд ступеня школаӧ пырысь челядь. Быдӧнлы сэні местаыс оз тырмы. Крестьяна корӧны восьтыны выль гырысьджык школаяс. Обоноса планъяс серти, локтан воясӧ шӧр школалӧн лыд оз сод, оз вермы соднысӧ сы вӧсна, медвойдӧр колӧ сетны грамота став челядьыслы да. Сы вылӧ сэсся и мунӧ унджык сьӧмыс, а ІІ-ӧд ступеня школаыд абу нин миян сэтшӧм этша. Закон серти колӧ, медым ичӧт школаын быд 100 велӧдчысь вылӧ вӧлі гырысьджык школаясын этша вылӧ нин 12–13 велӧдчысь. Колян велӧдчан воӧ гырысьджык школаса группаясын (65 группаын) велӧдчисны 2215 морт. Сідзкӧ, ичӧт школаын быд 100 велӧдчысь вылӧ воӧ 13 мортысь унджык шӧр школаын велӧдчысь. Колӧ татчӧ сӧмын содтыны: Обоно локтан арсянь кӧсйӧ тупкавны 8-ӧд да 9-ӧд группаяссӧ уездувса 2 ступеня школаясысь, а сы пыдди лоӧны восьтӧмаӧсь выль семилеткаяс (кык ли, ӧтик). Тадзнас шӧр школаса ӧдзӧсыс том йӧзлы лоӧ ёнджыка восьтӧма.
Ичӧт школаын, сідзжӧ и гырысьджык школаясын велӧдӧм воысь воӧ бурмӧ: школаяссӧ помалӧны ыджыдджык грамотаӧн, тӧдысьӧсьджык и. Велӧдчан кӧлуй вылӧ локтан воӧ школаяслы лоӧ сетӧма сьӧм быд велӧдчысь вылӧ: ичӧт школаын — 3 шайтӧн, а шӧр школаын — 5 шайтӧн. Выль школаясӧ велӧдчан кӧлуйсӧ лӧсьӧдӧм вылӧ пуктӧма 300 шайтӧн быд комплект (велӧдысь) вылӧ. Локтан восянь лоӧ босьтчӧма выльдӧдны велӧдчан кӧлуй ӧнія уджалысь школаясысь. Сы вылӧ 1928–29 велӧдчан во кежлӧ арталӧма 160 шайтӧн, 42 комплектлы. Бура уна сьӧм лоӧ пуктӧма велӧдчан кӧлуй вылӧ да мукӧдтор лӧсьӧдӧм вылӧ шӧр школаясӧ.
Быд во на йӧзӧс велӧдан уджын вӧлі со кутшӧм омӧльтор: гӧль вермытӧм йӧзлӧн челядьыс эз вермывлыны помавны шӧр школа: пыравлісны, во-мӧд ветлывлісны школаӧ да бӧр дугӧдлісны велӧдчӧмсьыс, на пиысь шоч помавліс школатӧ, а гӧльясыс медтшӧкыдасӧ эз и матӧдчывны шӧр школа бердад. Сэсся, дерт, миян шӧр школаясын велӧдчысьяс пиын эмӧсь на поп-дяклӧн, важ урадникъяслӧн да купечьяслӧн, бурджыка олысь крестьяналӧн челядьыс. Уна челядь велӧдчӧ служащӧй бать-мамлӧн. Гӧль йӧз пиысь петӧма велӧдчысьяс вылӧ кольӧ зэв ичӧтик юкӧн. Локтан восянь пуктӧма мог сетны бурджык отсӧг гӧль велӧдчысьяслы, медым шӧр школаса ӧдзӧс вӧлі збыльысь восьса гӧль йӧзлы. Отсӧг арталӧма семилеткаса да ІІ ступеня школаса нёльӧд юкӧн велӧдчысьясыслы, а крестьяна том йӧз школаясын (ШКМ) отсӧг лоӧ сетӧма джын велӧдчысьясыслы. Ӧти морт вылӧ тӧлысся стипендия лоӧ 6 шайтсянь 8 шайтӧдз.
Школаяс водзын сулалӧ нӧшта со кутшӧм мог: чорыдджыка да бурджыка нуӧдны велӧдчысьяс пӧвстын воспитательнӧй удж. Колян воясӧ школа зэлыда кутчысьліс кыпӧдны велӧдчысьлысь грамотасӧ, тӧдӧм-кужӧмсӧ, а воспитательнӧй уджыс колис ортсӧ. Ӧні ми сэсся кылам: школаын велӧдчысьяс пӧ оз кужны бур ногӧн асьнысӧ нуӧдны йӧз костын, тшӧкыда кулиганитӧны, сідзжӧ школьникъяс пӧвстын ловзьӧ енлы эскӧм, ветлӧны вичкоӧ, вичко праздникъясӧ оз кайлыны школаӧ велӧдчыны, школьникъяс мукӧдлаын оз кутчысьны общественнӧй уджӧ, а гырысьджыкъясыс оз бӧрыньтчыны вина румкаысь. Школаяслы колӧ бура нуӧдны велӧдчысьяс пӧвстас воспитательнӧй удж, медым бырисны, дзикӧдз вушсисны татшӧм омӧльторъясыс.
Крестьяна том йӧз школаяслӧн (ШКМ) мог — дорны збыльысь видз-мубердса выль, культурнӧй уджалысьясӧс, нырщикъясӧс-кооператоръясӧс. ШКМ-ясын уджнысӧ колӧ сідзи пуктыны, медым найӧ петкӧдлісны, кужисны, кыдзи вуджӧдны ӧнія посни торъя крестьяна овмӧсъяссӧ гырысь, ӧтувъя овмӧсъясӧ, медым бура кутісны тӧдны велӧдчысьясыс, кыдзи сэні уджавны ӧтувйӧн.
Кӧні грамотаысь кындзи велӧдӧны кутшӧмкӧ мастерствоӧ, сэтшӧм школа сетӧ ыджыд пӧльза крестьяналы. Ӧнісянь жӧ колӧ кутчысьны лӧсьӧдавны школаясын сэтшӧм мастерскӧйяс, мед велӧдчысьяс велалӧны кутшӧмкӧ ремеслӧӧ. Ӧд крестьяналы мастерствоыд ёна колантор.
Лыддьысян керкаяслӧн, библиотекаяслӧн удж.
Колян воӧ лыддьысян керкаяслӧн, гӧрд пельӧсъяслӧн удж тӧдчымӧн бурмис. Лыддьысян керкаын велӧдӧны крестьянаӧс лӧсьӧдны выль нога деревня, индалӧны, кыдзи торъя крестьяна овмӧсъястӧ вуджӧдны ӧтувъя овмӧсъясӧ. Сійӧ уджыс вермас бара мунны сӧмын кор кутасны ӧтувйӧн уджавны избач, агроном, кооператор да культура бердын мукӧд уджалысьяс.
Локтан воӧ выль вылӧ воссяс куим лыддьысян керка, 4 библиотека да 2 курсъяс (рабочӧй дай крестьянскӧй). Дерт, верстьӧ йӧз костын удж нуӧдысь учрежденньӧяссӧ колӧ ёна на миян обласьтын содтавны, да сьӧм тырмытӧмыд со оз лэдз ёнасӧ паськӧдчыны.
Лыддьысян керкаяс воссьӧны Кулӧмдін уездын, кӧні паськалӧ сектантство („бурсьылысьяс“), а библиотекаяс — районса центръясӧ.
Лыддьысян керкаяс колян воӧ ёна уджалісны крестьяна пӧвстын: нуӧдісны гӧран-кӧдзан кампанньӧ, тӧдмӧдалісны крестьянаӧс, кыдзи миян вылӧ каттьысьӧны, миян водзын зыртчӧны-пессьӧны, кӧсйӧны уськӧдчыны миян вылӧ капиталист государствояс, тӧдмӧдісны крестьянаӧс государствоса удждысьӧмъясӧн (заёмъясӧн) да кутшӧм пӧльза сійӧс ньӧбӧмысь да сідзи водзӧ. Лыддьысян керка пырыд вӧлӧсьтын муніс став культурнӧй уджыс. Бура ёна лыддьысян керкаяс бердын паськаліс кружокъяслӧн удж. Кружокъяслӧн содӧ лыдыс дай бурмӧ сэні уджыс. Медъёна паськалӧны военнӧй кружокъяс да селькоръяслӧн ӧтувтчӧмъяс.
Дерт, уна кружокъяс лыддьысьӧны сӧмын кабала вылын, нинӧм оз уджавны: сэтшӧм кружокъясас либӧ некодлы уджнас туйдӧдны, либӧ абу пырӧмаӧсь сэтчӧ крестьяна, а гижсьӧмаӧсь сӧмын служащӧйяс. Колӧ локтан воӧ крепыдджыка пуктыны уджсӧ кружокъясын, кыскыны сэтчӧ унджык крестьянаӧс. Колӧ ловзьӧдны да бурмӧдны ентӧдтӧм кружокъяслысь уджсӧ да сідз водзӧ. Колян во первой на бур удж панӧмаӧсь кер лэдзысьяс да кер кылӧдысьяс пӧвстын. Ковмас тайӧ удж зэв ёна паськӧдны, миян ӧд унджык крестьянаыд тӧвбыд дай тулысбыд кер бердад уджалӧны.
Омӧликакодя на мунӧ миян обласьтын библиотечнӧй удж. Нигатӧ крестьянин дінӧ ми эгӧ на вермӧ матӧдны. Библиотека лыдыд абу на уна, нигаыс этша на жӧ. Нӧшта нин коми нигаяс этша. Зэв ньӧжйӧ нигаясыс библиотекаясад содӧны. Локтан воӧ нигаяс ньӧбӧм вылӧ сьӧмыс содыштӧ; позьӧ надейтчыны — крестьяна бердӧдз воас унджык нига. Мукӧд лыддьысян керкаясад эськӧ нигаясыд эмӧсь, да абу лӧсьӧдӧма сиктысь сиктӧ нигасӧ ысталӧм, да нигаясыс шкапъясас и куйлӧны. Колӧ нигатӧ матӧдны лыддьысьысьлы. Ог на ёна, тыдалӧ, ми уджалӧ нига-газет паськӧдӧм, судзӧдӧм кузяыд. Выль воӧ унджык вын тайӧ удж вылӧ лоӧ лэдзӧма. Зэв ньӧжйӧ кутіс быдмыны коми литература — этша петӧны выль пьесаяс, а крестьяниныд радейтӧ бур коми спектактӧ видзӧдны. Тайӧ уджсӧ воан воӧ колӧ вынсьӧдны, лӧсьӧдны отсӧг коми том гижысьяслы, медым сцена вылын вӧліны выль пьесаяс.
Некымын кыв верстьӧ йӧзӧс грамотаӧ велӧдӧм йылысь.
Уна коми крестьяна оз кужны лыддьысьны-гижны, а пемыдлун бырӧдан уджыс мунӧ зэв сьӧкыда, зэв на дона сувтӧ ыджыд мортӧс велӧдӧмыд. Унджык велӧдчытӧмыс колис нывбабаяс пӧвстысь. Найӧ оз вермыны, оз эштыны ликпунктад кайлывлынытӧ да. Бура уна велӧдчытӧм эм том йӧз пиын. Обисполком шуӧм серти, локтан воӧ лоӧ обязательнӧя велӧдӧм грамотаӧ велӧдчывтӧм том войтырӧс, допризывникъясӧс да кутшӧм районъясын паськалӧ сектантство („бурсьылысьяс“, скрытникъяс), став йӧзсӧ 35 арӧсӧдз. Ӧніӧдз ликпунктъясын неграмотнӧйясӧс велӧдісны куим тӧлысь. Сы бӧрын, коді нигаӧ эз кутчысьлы, грамотаыд недыр мысти бӧр вунліс — 3 тӧлысьнад эз вермы чорыда шедны грамотаыд. Обисполком ӧні шуис, колӧ пӧ вуджны ликпунктъясын 6 тӧлысся велӧдӧмӧ: пӧльза лоӧ унджык, сідзнас неграмотнӧйясыд озджык кутны содны. Эз вермыв тайӧ удж бур нога мунны нӧшта и сы вӧсна, эз вӧв сьӧлӧмсянь кутчысьӧмыс пемыдлун бырӧдан уджас волісполкомъяссянь да йӧз костын удж нуӧдысь организацияяссянь да. Найӧ эз видзӧдны бырӧдны пемыдлунсӧ, а видзӧдісны бырӧдны пемыдлун бырӧдан уджсӧ. Сэтшӧм уджлы колӧ пуктыны пом.
Ж–в.
