МИЯН СИКТЪЯСЛӦН ВОДЗӦ МУНАН ТУЙЫС
(Обкомса 3ʼ пленум шуӧмъяс серти)
Коммунист партиялӧн Ставсоюзса 15 съездлысь индалӧмъяссӧ сиктъясын социализм ногса олӧм лӧсьӧдӧм йылысь ми вермам веськыда да ӧдйӧджык олӧмӧ пыртны, кутам кӧ гӧгӧрбок тӧдны — кутшӧм вежсьӧмъяс лоины крестьяна костын революция бӧрын да кодарӧ мунӧ ӧні олӧмыс сиктъясын.
Ӧніӧдз та йылысь ми эг на гӧгӧрбок мӧвпыштлӧй. Партиялӧн обласьтувса коймӧд (юньса) пленум вылын сӧмын лои бурджыкасӧ сёрнитӧма. Тані видзӧдлам, кутшӧм шуӧмъяс вӧлі пленум вылын. Пленум медвойдӧр видзӧдліс крестьяналысь революцияӧдз олӧмсӧ. Важӧн миян сиктъясын крестьяналӧн овмӧсыс зэв бӧрӧ вӧлі кольӧма мукӧд местаясын серти. Озыр чукӧрыд быд ногӧн гӧль йӧзтӧ топӧдісны да дзескӧдісны. Правительствосянь, сарсянь некутшӧм отсӧг эз вӧвлы, вотъясӧн, штрапъясӧн сӧмын пӧдталісны. Вӧрӧ паськӧдчыны выль муясӧн вӧлі оз лэдзны. Тільсьӧны-пессьӧны вӧлі крестьяна гӧр бердад, мырсьӧны кер дорын сортовка лэдзигӧн, паськӧмсӧ, кӧмсӧ оз косьтывлыны, а долыдлун эз аддзывлыны. Няньыс вӧлі муртса тырмыштӧ во джын кежлӧ. Мукӧдсӧ вӧлі лоӧ босьтны нажӧтка помысь, вӧрын промышляйтӧмысь да сортовка лэдзӧмысь. Дерт нин, ас нянь вузавны вермылісны некымынлаын. Гӧль олӧмсьыд вермыласны вӧлі вузыштны сӧмын выйтортӧ, кучикъястӧ. Бурмӧдны, паськӧдны овмӧссӧ вӧлі вермӧны некымын озыр войтыр: купечьяс, пӧдрадчикъяс, гортас казакъясӧс видзысьяс, найӧс дзескӧдысь-нартитысьяс.
Кутшӧм вежсьӧмъяс лоины революция бӧрын.
Лунвывса мукӧд губерняясад ӧд важӧн унджык муясыс вӧліны помещикъяс ордын да кулакъяс киын. Революция дырйи муяссӧ, видзьяссӧ на ордысь лои мырддялӧма. Ставыс вуджис крестьяна киӧ. Сэні гӧль крестьянаыд та бӧрын регыдджык вермисны паськӧдчыны да овмӧдчыны. Роч сиктъясад крестьяна воисны, позьӧ шуны, ӧти выйӧ, унджыкыс лоины шӧркоддьӧма олысь крестьянаӧн. Миян Коми муын помещикъясыд пӧшти эз вӧвлыны. Манастырса муяс зэв жӧ этша вӧліны. Революция дырйи, дерт, миян пычкисны жӧ озырлунсӧ купечьяслысь, мырддисны налысь тӧваръяссӧ, пуктавлісны гырысь налогъяс, петкӧдлісны озыръяслысь няньсӧ да мукӧдторъяс. Озыр чукӧрӧс, позьӧ шуны, лои ёна пыркӧдӧма.
Дас во сулалӧ Сӧвет власьт. Воысь воӧ Сӧвет власьт кокньӧдӧ крестьяналысь олӧмсӧ, сетӧ налы быд во отсӧг уджйӧза сьӧмӧн, нажӧткаясӧн, агрономъяс пыр да сідз водзӧ. Абу нин важ кодь гӧльӧсь ӧні коми крестьянаыд. На костын содӧны шӧркоддьӧма олысь крестьяна. Гӧль крестьяна чинӧны. 1920 воын став крестьяна пӧвстысь вӧлӧма 26 прӧчент вӧвтӧм крестьянин, 1926 воын сӧмын нин 20 прӧчент, ӧні вӧвтӧмыд нӧшта нин этша. Сійӧ каднас жӧ кык вӧла олысьяс содӧмаӧсь нёль пӧв (2 прӧчентсянь 9 прӧчентӧдз). Мӧстӧм олысьяс сідзжӧ чинӧмаӧсь. Квайт во сайын вӧлӧмаӧсь кык мӧска олысьяс став крестьяна пӧвстсьыс сӧмын 28 прӧч. 1926 воӧ лоӧма нин 40 прӧч. Куим мӧскаясыс содӧмаӧс 4 прӧчентсянь 14 прӧчентӧдз.
Содӧны ӧтувъя овмӧсъяс, кооперативъяс. Быд 100 крестьяна овмӧс пиысь пырӧмаӧсь нин потребительскӧй кооперацияӧ 68 морт, сельско-кӧз. кооперативъясӧ 52 морт. Дерт, лунвывса мукӧд губерняяс серти миянын гӧль йӧзыс унджык на.
Важлань кысканторъяс.
Крестьяналы овмӧссӧ кыпӧдны, лэптыны вылӧджык докодсӧ, урожайсӧ да вуджны выль нога культура серти уджалӧмӧ зэв ёна торкалӧны со мыйяс: 1) видз-му вӧдитӧмас абу бур пӧрадокыс, важӧн нин юксьӧмъясыс эз вӧв да; сэсся ӧд видз-муяс торйӧдлӧма вывті уна да посни пельӧ; 2) вӧрыд эськӧ гӧгӧр вывті уна, сӧмын видз-муяс улӧ миян ректӧма зэв на этша. Йӧзыд пыр ӧтарӧ содӧ, а видз-муыд век на важ мындаыс, омӧля паськалӧ. Мукӧд сиктъясас, шуам, От вӧлӧсьтын, либӧ Емва кузя, крестьяна олӧны ыджыд нужаын, няньясыд да туруныд оз тырмы да; 3) ас вынӧн, ӧтувтчытӧг, ичӧтик, гӧль олӧмтӧ крестьяналы кыпӧдны сьӧкыд. Эз кӧ эськӧ ков нажӧтка вылӧ петавлыны, горт гӧгӧр уджалігӧн, крестьянаыд, дерт, вермисны паськӧдчыны муяснад. Сӧмын он тай вевъяв, тшыг ӧд семьятӧ он видз; 4) ньӧжйӧ сэсся кыптӧ крестьяналӧн овмӧсыс туйяс абутӧм вӧсна, ыджыд рынокъяс абуӧсь матын да.
Ковмас ёнджыка скӧт бердӧ кутчысьны.
Коми муыд вель паськыд. Олӧны коми йӧз Эжва кузя, Сыктыв вож кузя, Емва кузя, Изьва да Печӧра дорын, Мезень да Вашка вылын, Луза кузя. Олӧмыс абу быдлаын ӧткодь. Войвывланьыс — Изьваса крестьяналӧн няньыс быдмӧ омӧля, найӧ медъёнасӧ олӧны скӧт видзӧм помысь, кӧръясӧс сэсся вӧдитӧны, да чери ёна кыйӧны. Сыктыв вожын крестьяна видз-му бердынджык уджалӧны, Удӧраын да Печӧраын олӧны вӧрын прӧмышляйтӧмӧн, Эжва кузя крестьяна уджалӧны видз-му бердын да ёна лэдзӧны сортовка. Обласьт пасьта абу ӧткодь быдлаын мусинмыс (почваыс), климатыс. Сэсся ӧд ассьыным Коми мутӧ ми огӧ на бура тӧдӧ, абу на сійӧ гӧгӧрбок тӧдмалӧма. Тадзинад, дерт, крестьянаыд озджык тӧдны — кытчӧджык колӧ кутчысьны: ӧтилаын шуӧны — кӧлӧ пӧ кутчысьны скӧт бердӧджык, мӧдлаын — му вӧдитӧмӧ, нянь, сю кӧдзӧмӧ. Велӧдчӧма войтыр, агрономъяс бурджыка тӧдӧны крестьяналысь овмӧс кыпӧдан туйсӧ. Найӧ шуӧны: куим лунвыв уездас пӧ (Коми обласьтын) колӧ ёнджыка паськӧдны скӧт вӧдитӧм. Сы пыр пӧ регыдджык крестьяналы позьӧ бурмӧдны овмӧссӧ. Скӧт паськӧдӧм вылад, дерт, ӧні оз на тырмы турунным. Ковмас муяс вылад сю местаӧ кӧдзавны мӧс сёркни, клевер, тимопеевка да мукӧд сэтшӧм турунъяс, скӧт верданторъяс.
Партиялӧн обласьтувса 2ʼ да 3ʼ тавося пленумъясыс сідзжӧ шуисны, колӧ пӧ миян сиктса овмӧстӧ бергӧдны скӧт видзӧм вылӧ, пуктыны водзӧ кежлӧ унджык сьӧм да вын аслыныс крестьяналы, да и обласьтувса бюджетлы бур скӧтӧс паськӧдӧм вылӧ, кӧдзны турунъяс, скӧт вердан пуктасъяс, да вузалӧм вылӧ шабді вӧдитӧм. Куим перемена пыдди ковмас уджавны уна переменаӧн.
Видз-му юклӧм-лӧсьӧдлӧм.
Пленум вылын сёрнитісны тшӧтш видз-му юклӧм-лӧсьӧдлӧм (землеустройство) йылысь. Видз-мутӧ юклытӧг зэв сьӧкыд вуджны выль ногӧн да уна переменаӧн уджалӧм вылад. Кымынкӧ вӧлӧсьтын землеустройствосӧ пондісны нин нуӧдны. Сӧмын лишнӧй йӧзсӧ вылинъясӧ петкӧдтӧг ыджыд пӧльзаыс абу на лоӧма. Кутшӧм вӧлӧсьтъясын пӧ революциясянь эз на вӧвлыны, либӧ кӧні крестьянаыс кӧсйысьӧны уджавны выль ногӧн, агрономъяс индалӧм серти, локтан воясӧ ковмас нуӧдны прӧстӧй видз-му юклӧмъяс (переделъяс). Видз-му юклӧмъяссӧ, дерт, ковмас нуӧдны специалистъяскӧд, земотделъяссянь бура дӧзьӧритӧмӧн. Ковмас видз-мусӧ гырсьӧдны, ӧтлаавлыны, матӧдны уджалысьяс дінас (бырӧдны узкополосица, чересполосица, дальноземелье). Водзӧ кежлӧ землеустройствосӧ выль местаӧ лишнӧй йӧзсӧ петкӧдтӧг да коллективъяс вӧчтӧг абу тшӧктӧма нуӧдавны. Миян ӧд ас обласьтын, медсясӧ Печӧраын да Луза вожын, эмӧсь бур местаяс. Сэтчӧ позьӧ выль вылӧ овмӧдчыны. Казнасянь сетасны отсӧг. Видз-муясыд сэсся миян ёна поснялӧны семьяпытшса юксьӧм понда. Мукӧдыслы эськӧ нинӧм нин юкнысӧ, а бара на торйӧдчӧны. Торйӧдчӧмъяссьыд йӧзыд ещӧ на гӧльмӧны. Та кузя пленум тшӧктіс водзӧ кежлӧ лӧсьӧдны правилӧ, мед эськӧ закон серти эз позь вывті посниа торйӧдлыны крестьяналысь овмӧсъяссӧ, видз-муяссӧ.
Сэсся сиктъясад ёна падмӧдӧны, торкӧны выль олӧм лӧсьӧдӧмсӧ озыр йӧзыд, кулакъясыд.
Озыр чукӧр эз на быр.
Сиктъясад озыр чукӧрыд, дерт, эз на помӧдз быр. Дзескӧдӧмыд гӧль йӧзтӧ эм на. Кулакъяс медӧн уджӧдӧны видз-му бердын, прӧмысъясын гӧль войтырӧс-батракъясӧс, босьтӧны кӧртымӧн гӧль йӧзлысь видзьяс да муяс, сетавлӧны уджйӧзӧн гӧль йӧзлы сьӧм, кӧйдыс, турун, уджалан кӧлуй да бӧртинас сы пыдди корӧны кык мында. Сэсся ӧд эмӧсь на вузасьысьясыд, пушнинатӧ ньӧбысьяс. Тадзи озырмӧны ӧнія кулакъяс.
Кулакъяскӧд миян, дерт, абу ӧти туйыс. Накӧд ми вермасям. Медсясӧ сы вӧсна — найӧ ӧд дзескӧдӧны гӧль да шӧркоддьӧма олысь крестьянаӧс, потшӧны налы овмӧс бурмӧдан туйсӧ. Кулакъясыд, дерт, сулалісны дай ӧні сулалӧны паныд Сӧвет власьтлы, Сӧвет власьт аддзӧ кулакъяслысь кыптӧмсӧ, тӧдӧ — найӧ нэмӧвӧйя врагъяс. Сӧмын ми накӧд ог вермасьӧ важ моз. Кутам кӧ ӧд 1918 вося моз мырддявны налысь озырлунсӧ, лӧсьӧдавны гӧль йӧзкостса Комитетъяс (Комитет бедноты) да бергӧдчыны бӧр военнӧй коммунизм пӧраӧ, сэки вермас торксьыны овмӧс кыпӧдӧм уджыс. Сэки эськӧ ковмас шыбитны Ленинӧн индӧма овмӧс кыпӧдан выль нога политикатӧ (НЭП-тӧ).
Ӧні ми вермам вермасьны озыр чукӧрыдкӧд мӧд ногӧн. Ми налы пукталам гырысь налогъяс. Босьтам со видз-му воттӧ. Судзсьытӧм, гӧль йӧзыд ньӧти сійӧс оз мынтыны. Став крестьяна пиысь 35 прӧчентыс дзикӧдз мездыссьӧ вотысь. Унджык вотыс пуктыссьӧ кулакъяс вылӧ, озыр йӧз вылӧ. Сідзжӧ топӧдам мукӧдторъясӧн. Сӧветъясӧ, кооперативъясӧ бӧрйысян права налы абу сетӧма законӧн. Кооперативъясӧ туйсӧ налы сиптӧма.
Отсӧг гӧль крестьяналы.
Озыр йӧзыд ас костаныс олӧны чукӧрӧн, сэсся тӧждысьӧны кыскыны ас берданыс шӧркоддьӧма олысь крестьянаӧс, мед эськӧ босьтны власьтсӧ ас кианыс да вуджны важ праваӧ. Ӧти-мӧдлаын удайтчис нин налы лэптыны вылӧджык юрсӧ да босьтны ас кипод улӧ мукӧд пемыд крестьянасӧ. Некымын вӧлӧсьтын весиг сӧветса уджалысьясыс падмылӧмаӧсь. Колян воын налогъяс пукталігӧн колӧ вӧлі мездыны налогсьыс да сетны льготаяс сӧмын коймӧд юкӧн крестьянаыслы — гӧль йӧзлы. 33 вӧлӧсьтын вӧчӧмаӧсь мӧд ногӧн, льготаяссӧ юклӧмаӧсь пӧшти став крестьяна пӧвстас. Дерт, тадзнад гӧль йӧзлы оз бура тӧдчы Сӧвет власьтлӧн отсӧгыс. Сэсся со босьтам удждысян тӧвариществояслысь уджсӧ. Налы эськӧ колӧ вӧлі уджйӧзнас сетавны медсясӧ гӧля олысьяслы. Вӧлӧмкӧ, унджык сьӧмыс мунӧма озырджык олысьяслы. Кулӧмдінса уезд улын вося уджйӧзӧн сетӧмыс гӧль крестьянин вылӧ воӧ сӧмын 46 шайт гӧгӧр, шӧркоддьӧма олысьяслы — 64 шайт, озыръяслы — 85 шайт кымын нин. Со кутшӧм нелючкиторъяс вӧчавлӧмаӧсь. Тыдалӧ, сӧветас да удждысян тӧвариществоас пукалысьясыс абу пыдди пуктылӧмаӧсь коммунист партиялысь да правительстволысь индӧдъяссӧ.
Гашкӧ, мукӧдыс сулалӧ озыр дор да оз кӧсйы найӧс ӧбӧдитны.
Озыр чукӧрыдлы оз во сьӧлӧм вылас гӧль йӧз дор Сӧвет власьтлӧн сулалӧмыс, да найӧ пӧрйӧдлӧны крестьянатӧ, лэдзалӧны сэтшӧм сёрнияс: Сӧвет власьтыд пӧ вердӧ, мездӧ налогъясысь, сетӧ льготаяс сӧмын лодыръяслы. Кулакъясыд пӧшти став гӧль крестьянасӧ пуктӧны лодыр, дышӧдчысь туйӧ. Тадзи пӧрйӧдлӧмнад налы кокниджык кыскыны ас бердас шӧркоддьӧма олысь крестьянатӧ.
Ми тӧдам — мыйла миян уна крестьяна гӧльӧсь, мыйла унаӧн судзсьытӧма олӧны. Найӧ важӧнсӧ вӧлі пикӧ воӧмаӧсь, оз вермыны кавъясьны вывлань оз дышӧдчӧм вӧсна. Гӧль крестьяниныд, шӧркоддьӧма олысь моз жӧ, нэмсӧ тільсьӧ, мырсьӧ, бертӧ ассьыс вынсӧ, долыдлун омӧля аддзывлӧ. Сійӧс личкӧ увлань сьӧкыда олӧмыс. Сэсся ӧд гӧль крестьяниныд зэв на пемыд, кутчысьӧ важланьджык, тырӧма ыджыд семьяӧн, нажӧткаясыс ичӧтӧсь на.
Сӧвет власьт да коммунист партия тӧждысьӧны, мед эськӧ ӧдйӧджык петкӧдны крестьянаӧс выль туй вылӧ. Ӧнія гӧль, пемыд, тшыг нисьӧ пӧт олӧм местаӧ ми лӧсьӧдам пӧтӧса, тырмана, кокниджык, югыдджык олӧм. Школаяс, лыддьысян керкаяс восьталӧмӧн, агрономъяссянь отсӧгӧн, газетъяс пыр, кооперация кыпӧдӧмӧн, сьӧм удждӧмӧн, налогъясысь мездӧмӧн да мукӧд льготаясӧн ми петкӧдам гӧль коми крестьянаӧс бур олӧмлань.
Медся ыджыд надеяыс выль ногӧн овмӧдчигӧн абу государство вылӧ, а асланыс крестьяна вылас. Кутасны кӧ уджалысь крестьянаыд асьныс сӧветъяслы отсасьны, кыссьыны югыдлань, кутчысясны чорыда партия бердӧ, сэсся кутасны бӧръявны сӧветъясад бурджык войтырӧс, сэки миян сиктъясын регыдджык лоас выль нога олӧмыс.
Судзсьытӧм, гӧль крестьяналы, дерт, сьӧкыдджык кутчысьны сӧветса да обществоса уджад. Найӧ тырӧмаӧсь гортса уджнас, ёнджыка тӧждысьӧны кынӧмнысӧ вердӧм вӧсна, мукӧдыс гортас оз слӧймывны волывлынысӧ. Голь йӧзыд омӧля сибалӧны сӧветъясад, сэтчӧ шоча волывлӧны, сэсся на костын унаӧн на дзикӧдз велӧдчытӧмӧсь. Сы вӧсна сӧветъясад бӧръявлӧны ковтӧм войтырӧс: озыръяс пӧвстысь, либӧ на дор мунысьясӧс.
Гӧль йӧзлӧн чукӧртчылӧмъяс.
Коммунист партия оз вермы эновтны гӧль крестьянаӧс. Партиялӧн да Сӧвет власьтлӧн сиктъясын пыкӧдыс (опораыс), революциялысь вынсӧ кутысьыс — гӧль крестьяна да батракъяс. Партия отсалӧ гӧль йӧзлы вермасьны кулакъяскӧд, чорыда кутны ас киын Сӧвет власьт. Рӧзь, торйӧдчӧмӧн олігад гӧль йӧзыд, дерт, оз вермыны водзсасьны озыр чукӧркӧд, пӧльзуйтчыны ас праванас. Сы вӧсна партия тшӧктӧ гӧль йӧзлы ас костаныс тшӧкыдджыка чукӧртчывлыны, вӧчавны гӧль йӧзлы аслыныслысь собранньӧяс. Медся нин колӧ татшӧм чукӧртчылӧмъясыс сӧветъясӧ, кооперативъясӧ бӧрйысьӧм водзын, видз-му юклӧмъяс водзын, налогъяс да аскостса вотъяс пукталӧмъяс водзын. Чукӧртчывлытӧгыд гӧль йӧзлы сьӧкыд вермасьны кулакъяскӧд. Босьтам видз-му юклӧмъястӧ. Важӧнсӧ озыръясыд босьтлісны аслыныс бурджык видз-муястӧ. Ӧні налы жаль бӧр сетавнысӧ. Озыр дорыд сулавны вермасны тшӧтш шӧркоддьӧма олысь крестьяна. Чукӧрӧн кӧ, ӧтув гӧль йӧзыд кутчысясны, шӧркоддьӧма олысь крестьянатӧ кокниджык лоӧ ас бердӧ сибӧдны, да и аслыныс шедӧдны колана муястӧ. Миян обласьтын 1926 воын на партъячейкаяслы вӧлі тшӧктӧма чукӧртавлыны татшӧм собранньӧяссӧ. Ӧні обласьтувса коймӧд пленум вылын лои видлалӧма, кутшӧма нуӧдісны колян вонас тайӧ уджсӧ. Чукӧртчылӧмъясыд гӧль йӧзлӧн эськӧ вӧлӧма пӧшти быд вӧлӧсьтын, медсясӧ бӧрйысьӧмъяс водзын. Гӧль крестьяна гӧгӧрвоисны нин, мыйла партия ӧтувтӧ гӧль йӧзтӧ. Кутіс содны гӧль крестьяналӧн вежӧрыс, обществоса уджӧ кутчысьӧмыс. Гӧль крестьяна ёнджыка сибӧдчисны коммунист ячейкаяс бердӧ, отсалӧны бурмӧдны сӧветъяс да кооперативъяс. Сӧмын тайӧ уджыс оз на мун быдлаын. Уна ячейка на оз пукты пыдди гӧль йӧзкостса уджсӧ, эновтӧ сійӧс, либӧ чукӧртлывлӧ йӧзсӧ зэв шоча. Сэсся гӧль йӧзлысь шуӧмъяссӧ оз пуктыны пыдди мукӧд сӧветъясас, кооперативъясас, нинӧм налы буртор оз вӧчны. Эмӧсь эськӧ бӧрйӧма гӧль йӧзыд и сӧветъясад, и кооперативъясад, сӧмын найӧ оз на уджавны ӧтув, чукӧрӧн. Тшӧктӧма вӧлі сэні вӧчавны ас костаныс чукӧръяс (группы бедноты). Группаяссӧ пӧшти некӧн на абу лӧсьӧдавлӧмаӧсь. Сы вӧсна, дерт, гӧль йӧзлысь шуӧмъяссӧ эз пуктывлыны пыдди.
Партиялӧн обласьтувса 3 пленумыд бара тшӧктіс быдлаын вӧчавны тайӧ группаяссӧ. Сэтчӧ пырӧны быд гӧля олысь сӧветса, мӧда-мӧдлы отсасян комитетса, кооперативса бӧрйӧма шленъясыс. Уджсӧ группаыслысь туйдӧдӧ партияса ячейка. Группаяслы ковмас чорыда дорйыны гӧль войтырӧс.
Пленумыд сэсся тшӧктіс сиктса ячейкаяслы да сӧветъяслы ёна дорйыны батракъясӧс (казачитысьясӧс). Найӧс ӧд уналаын кулакъяс дзескӧдӧны, пӧшти дон мынтытӧг уджӧдӧны. Ковмас ӧні кулакъяскӧд ёнджыка вермасьны. Мед найӧ оз уджӧдны договоръястӧг. Не закон серти вӧчӧм договоръяссӧ колӧ орӧдавны, а кулакъяссӧ судӧ сетны. Сэсся став батракъяссӧ босьтны лыд вылӧ, отсавны налы ставыслы пырны профсоюзӧ да партияӧ. 700 кымын батрак ӧні кежлӧ эськӧ босьтӧма нин лыд вылӧ да на костысь профсоюзас пырӧма сӧмын 170 морт, партияас некымын морт на. Колӧ батракъяссӧ сибӧдны сӧвет уджас, мед на пиысь лоӧны ӧдйӧджык юралысьяс сӧветъясас.
Кредит да налогъяс йылысь.
Сӧвет власьтлы дас во тыригкежлӧ манифест серти таво колӧ став крестьяна пиысь 35 прӧчент крестьянинсӧ (гӧльджыкъяссӧ) дзикӧдз мездыны налогысь. Льготаяс налогысь оз ков сетны ставыслы, а колӧ сетавны закон серти. Озыр йӧзыд эськӧ пыр дольӧны: мед пӧ ставыслы налогыс лоас ӧткодь. Тадзи оз позь керны. Сэсся удждысян тӧвариществояслы ковмас ёна бурмӧдны уджсӧ. Водзӧ кежлӧ уджйӧзнас колӧ медвойдӧр сетавны ӧтувтчӧмӧн уджалысьяслы (коллективъяслы), сэсся гӧль крестьяналы, сы бӧрын вӧлисти шӧркоддьӧма олысь крестьяналы. Озыр чукӧрлы, кулакъяслы кредит мед эз вӧв сеталӧма. Коді оз кадын мынты уджйӧзсӧ, сэтшӧмыскӧд, дерт, ковмас чорыда вермасьны. Кредитнӧй дисциплина ковмас бура кутны. Сытӧг нинӧм оз артмы. Мед эськӧ гӧль йӧзыс вермисны кокниджыка шедӧдны кредитсӧ, тшӧктӧма вӧчавны тӧвариществоясын беднота фондъяс. Сэсся сроксӧ кредитыслы ковмас лӧсьӧдавны кузяджыка.
Шӧркоддьӧма олысь крестьянаӧс энӧ ӧтдортӧ.
Ми водзынджыксӧ шулім нин: сиктъясын медыджыд пыкӧдсӧ (опорасӧ) сетӧны Сӧвет власьтлы гӧль крестьяна. Налӧн олӧмыс, позьӧ шуны, рабочӧйяс кодь жӧ, налӧн став надеяныс Сӧвет власьт вылӧ. Сӧмын гӧль крестьянаыд ас кежаныс оз вермыны кутны чорыда Сӧвет власьттӧ да вермасьны кулакъяскӧд. Партия да Сӧвет власьт первойсяньыс шулісны: колӧ пӧ ас бердӧ сибӧдны тшӧтш шӧркоддьӧма олысь крестьянаӧс, мунны накӧд ӧтув. Лениныд эз тшӧктыв миянлы ӧтдортны шӧркоддьӧма олысь крестьянатӧ, колӧ пӧ босьтны найӧс союзникӧ. Партия сідз и вӧчӧ. Дас во нин мунам водзӧ ӧтув шӧркоддьӧма олысь крестьянакӧд. Вермасим тшӧтш еджыдъяскӧд, жугӧдім найӧс, ӧні ӧтув кыпӧдам овмӧс. Йитӧдыс шӧркоддьӧма олысь крестьянакӧд лои топыдджык, крепыдджык. Дерт, оз на став шӧркоддьӧма олысь крестьянаыс гӧгӧрвоны: кыдзи на вылӧ видзӧдӧ Сӧвет власьт да партия. Сы вӧсна шӧркоддьӧма олысь крестьянаыс мукӧдлаын ӧтдортчӧны гӧль йӧзысь, букышӧн видзӧдӧны Сӧвет власьт вылӧ. Быд паныда кыв налысь ми, дерт, пыдди ог пуктӧ. Гӧль крестьяналы и водзӧ кежлӧ колӧ топыда йитчыны шӧркоддьӧма олысь крестьянакӧд. Лоӧ кӧ татшӧм ӧтувтчӧмыс водзӧ, сэки кулакъясыдлы оз удайтчы лэптыны юрнысӧ. Найӧ ӧд вынаӧсь сӧмын кор на дор мунӧны шӧркоддьӧма олысь крестьяна.
Кодъясӧс лыддьыны гӧльӧн, шӧркоддьӧма олысьӧн да кулакӧн?
Та йылысь Ленин ёрт гижліс на 1903 воын. Сэні сійӧ шуӧ: гӧль крестьянин тшӧкыда овлӧ вӧвтӧг. Кӧдзӧ сійӧ ӧти-мӧд десятина (а миян обласьтын сыысь этша). Гӧль мортлы быд во лоӧ бокысь босьтыштны няньсӧ да турунсӧ. Сылы лоӧ век бокысь корсьны нажӧткаяс, овны мукӧддырйи йӧз ордын, уджавны медасьӧмӧн. Сылӧн тшӧкыда оз тырмывлы видз-му уджалан кӧлуйыс. Мукӧддырйи бырлӧ, сёйсьывлӧ кӧйдысыс да лоӧ кевмысьны озыръяслы, мед эськӧ уджӧн коньӧрлы сетыштасны. Кулакъясыд, дерт, найӧс нартитӧны, дзескӧдӧны.
Кулакӧн Ленин арталӧ, кодъяс ас ордас пыр видзӧны казакъясӧс, либӧ пӧденщинаӧн уджӧдӧны, кодъяс ас овмӧссӧ ёнджыкасӧ нуӧдӧны, лэптӧны медалӧм йӧзӧн. Йӧзсӧ уджӧдӧм да дзескӧдӧмӧн кулакыд босьтӧ ыджыд докод, чукӧртӧ сьӧм, да сійӧн бара мукӧд уджалысь крестьянаыслысь юӧ вирсӧ. Кутас тӧргуйтны, либӧ сетавны уджӧн. Сетас этша, а мынтысьны сылы бӧрсӧ ковмас уна. Кулаклӧн уна скӧт, уна видз-му уджалан кӧлуй. Миян обласьтад татшӧм йӧзыд эм пӧшти быд сиктын. Важ кодь гырысь купечьясыд эськӧ и этша, да ӧд медӧн уджӧдысьясыд, спекулянтъясыд, пушнина, кучик ньӧбысьясыд эз на бырны.
Шӧркоддьӧма олысь крестьянин сулалӧ кулак да гӧль крестьянин костын (овмӧс сертиыс). Сылӧн, гӧль мортлӧн моз жӧ, видз-муыс, уджалан кӧлуйыс абу уна. Сылы ковмывлӧ жӧ петавлыны корсьны нажӧткаяс, сӧмын шочджыка жӧ-а; мукӧддырйи, кор семья пытшкас уджалысь киыс оз тырмы (шуам, писӧ армияӧ босьтісны), медся страда дырйи, сылы недыр кежлӧ лоӧ жӧ медавлыны уджалысьясӧс. Няньыс сылӧн тырмымӧн, гашкӧ кольыштлывлӧ и вузыштны. Олӧ, кыпӧдӧ овмӧссӧ ас уджӧн, йӧз сьылі вылын оз пукав.
Ленин шуӧм серти и коммунист партия нуӧдӧ ӧні став уджсӧ крестьяна костын. Партия оз лыддьы быд бура, тырмӧмӧн олысь крестьянинӧс кулакӧн. Миян сиктъясын, дерт, ёна на сорсьылӧны. Артавлӧны кулакӧн быд озырджыка, судзсянаджык олысьӧс, кодлӧн, шуам, эм куим мӧс, либӧ керкаыс бурджык да няньыс тырмӧ. Оз видзӧдны сы вылӧ, мый помысь крестьяниныс сувтӧдіс кок вылас овмӧссӧ, ас уджалӧмӧн да мырсьӧмӧн-ӧ, йӧзӧс дзескӧдӧмӧн-ӧ. Мукӧд шӧркоддьӧма крестьяниныс ас пемыд, гӧгӧрвотӧм вӧснаыс, либӧ кулакъяслысь кывзас да, кутас омӧльтны Сӧвет власьтӧс. Татшӧмсӧ сідзжӧ оз ков пырысь-пыр нимтыны кулакӧн. Сійӧс колӧ бергӧдны аслань, тӧдмӧдны миян политикаӧн, Сӧвет уджӧн, ӧтувтны гӧль крестьянакӧд. Паныд шуӧмъясыд сэки лоӧ этшаджык. Ӧні со налогъяс мукӧд шӧркоддьӧма олысь крестьяналы ичӧтика соді да, мукӧдыс норасьӧ. Колӧ висьтавлыны, содӧмыс пӧ лои овмӧс кыптӧм серти, бурджыка став докодъяссӧ крестьянинлысь арталӧм серти, а эз сод Сӧвет власьт жмитӧм вӧсна.
Паськӧдӧй, вынсьӧдӧй ӧтувъя овмӧсъяс.
Гӧль крестьянинлы, да и шӧркоддьӧмаыслы, ас вынӧн, ӧтувтчытӧг лӧсьӧдны бур олӧм зэв сьӧкыд. Видз-мутӧ ӧтнад паськӧдны он вермы. Машинаястӧ босьтны абу сьӧмыд, да и гырысь машинаыд асьсӧ оз вешты ичӧт му вылад. Сӧвет власьтыд эськӧ сетӧ ыджыд отсӧг кредитнад, налогсьыд льготаяс, да ӧд гӧль олӧмад и кредитсьыд ыджыд пӧльзаыс мукӧддырйи оз лолы. Босьтан уджйӧзӧн мӧс ньӧбӧм вылӧ, а сэсся сёйсяс няньӧн. Тадзи нэмтӧ лоӧ пессьыны. Коммунист партия индӧ крестьяналы веськыд, бур туй: лӧсьӧдавны коллективъяс, уджавны ӧтувйӧн. Тайӧ туй кузяыс мӧдӧдчисны нин уна крестьяна. Коми му пасьта ӧні кежлӧ вӧчалӧма нин доза уна с.-хоз. кооперативъяс: машиннӧй, мелиоративнӧй тӧвариществояс да ӧтувйӧн видз-му уджалан артельяс. Ставыс лыддьысьӧ куим лунвывса уездъясас 268 с.-х. кооператив. Сэтысь Сельпромкредитсоюзӧ да Коми Селькозбанкӧ пырӧмаӧсь нин шленӧ 112 кооператив. Сӧмын сэн абу на став уджыс ӧтувтӧма. Овмӧсыс, кӧлуйясыс сідзжӧ пӧшти быдлаын на ас орданыс. Сэсся ӧтувсӧ уджавнысӧ абу на велалӧмаӧсь, коллективса пӧрадоксӧ оз на кужны кутны. Сьӧмыс кооперативъясас бара жӧ вывті этша. Мукӧд крестьяниныслы ӧтувъя олӧмыс оз на сьӧлӧм вылас во.
Эмӧсь, дерт, кымынкӧ и бур коллективъяс, кӧні ставыс ӧтув сьӧлӧмсянь уджалӧны. Неважӧн вӧлі конкурс бурджык колхоз вылӧ. Сэні тӧдмалісны да ӧтувъя бур ошкисны овмӧсъяссӧ. Найӧ бӧрся колӧ вӧтчыны, тувччыны став крестьянаыслы. Сӧмын ӧтувтчӧмӧн ми регыдджык бырӧдам важ куим переменаӧн уджалӧмтӧ, вуджам уна переменаӧн уджалӧм вылӧ, вермам агрономъяс индалӧм серти культурнӧй вӧдитны видз-муястӧ, босьтны дона машинаяс, паськӧдчыны муясӧн пемыд вӧр пӧвстӧ.
Пленум шуис: мед пӧ крестьяналысь том йӧзӧс велӧдан школаясын (школа крестьянской молодежи) кутасны водзӧ кежлӧ велӧдны ёнджыка ӧтувъя овмӧс лӧсьӧдӧм йылысь да лэдзавны сэтысь культурнӧя кооператоръясӧс. Сэтшӧм тӧдысь да велӧдчӧма войтырыс ӧні сиктъясын зэв ёна колӧны.
Бокысянь отсавтӧг ӧтувъя овмӧсъясыд, дерт, ньӧжйӧ артмаласны. Асьныс крестьянаыд оз тӧдны — кутшӧм кооперативъясджык вӧчавны. Агрономъяслы да партъячейкаяслы ковмас висьтавлыны, мый бердӧ да кыдзи лӧсьӧдавны ӧтувъя уджсӧ. Уджйӧзнад сьӧмтӧ (кредиттӧ) быд кооперативлы видзӧдлытӧг, тӧдмавтӧг оз ков сетавны. Кредитсӧ медвойдӧр ковмас сетавны сэтшӧм с.-хоз. кооперативъяслы, кодъяс вермисны нин бура кыпӧдчыны, пуктыны лӧсьыда ассьыныс ӧтувъя уджнысӧ.
Мед эськӧ с.-коз. кооперация вӧлі сиктса овмӧсъясӧс кыпӧдан туйӧн да вермис бергӧдны крестьяналысь овмӧссӧ социалистическӧй овмӧсӧ, партъячейкаяслы, комсомолечьяслы да водзмӧстчысь крестьяналы ковмас пуктыны уна вын. Гашкӧ, пырысь-пыр ми огӧ вермӧ крестьянатӧ став овмӧснас ӧтувтны, ковмас панны уджсӧ ичӧтсяньджык, лӧсьӧдавны ӧтувйӧн видз-му бердын уджалан артельяс, нюр косьтан, машинаяс судзӧдны да вый вӧчан тӧвариществояс да сідзи водзӧ. Земотделса план серти ковмас локтан воясын лӧсьӧдны выль 133 ӧтувъя овмӧс. Таво ӧтувъя овмӧсъяслы сетсьӧ уджйӧзӧн 85 сюрс шайт, унджыкыс ыджыд строк кежлӧ. Водзӧ кежлӧ бара сетасны. Тадзи ньӧжйӧникӧн ми вежам чужӧмсӧ коми сиктлысь, котыртам сылысь олӧмсӧ, овмӧссӧ социализмлань.
Сиктса оласногсӧ бергӧдам выль туй вылӧ.
Выль петасъясыд сиктъясад оз на быдлаын тӧдчыны. Вевттьӧ сійӧс, пӧдтӧ важ, нэмӧвӧйя оласногыс. Гудыр, шог да тшыг нисьӧ пӧт важ олӧмыс кольӧма на коми йӧз пӧвстад. Озыр чукӧрыд, попъясыд кыскӧны бӧръя, важ праваӧ, чорыда кутчысьӧны ен кокӧ. Эз на быр сиктъясад вина юӧмыд, матькӧм, тышкасьӧмъясыд, дурка, няйтын олӧмыд, быдсяма абутӧм антусъяслы, еретникъяслы, тшыкӧдчысьяслы эскӧмыд да наысь полӧмыд. Уна на кольӧма велӧдчытӧм йӧз, медсясӧ пӧрысьяс.
Татшӧм важ оласног пӧвстас воысь воӧ ёнджыка содӧ, мыччысьӧны выль петасъяс. Ӧтава моз кыптӧ, паськалӧ сиктъясын выль оласногӧ кутчысьӧмыс. Мӧд нога чужӧмсӧ, ныр-вом-бансӧ кыпӧдӧны Сӧвет дор сулалысь йӧз — гӧля-шӧркоддьӧма олысь крестьяна, медсясӧ налӧн водзмӧстчысьясыс — комсомолечьяс, партиецъяс, избачьяс, учительяс. Артмаліс нин пӧшти быд вӧлӧсьтын Сӧвет нога олан сямыс. Коми сиктъясын важӧн газетъястӧ пӧшти ньӧти крестьянаыд эз лыддьывлыны. Таво Емдін уезд улӧ судзӧдӧны нин газетъяс да журналъяс — 1969 экземпл., Сыктыв уезд улӧ — 1204, Кулӧмдін уездӧ — 920 экземпляр. Миян сиктъясын тырыс нин эм йӧз пӧвстын уджалысьяс, культура кыпӧдысь организацияяс, партийнӧй да комсомольскӧй ячейкаяс. Партияын 1200 гӧгӧр шлен, комсомолын — 3647, профсоюзын — 14.174 шлен. Обласьтын миян ӧні 688 учитель, 58 врач, 93 лыддьысян керка, 150 гӧрд пельӧс, нывбабаяслӧн 106 делегатскӧй собранньӧяс, таво восьтӧма челядь видзанінъяс 220 сиктӧ. Сэсся кутісны паськавны, содны радио да кино. Обласьт пасьта ӧні эм нин 19 киноустановка, да радио радейтысьяслӧн 49 ячейка.
Коми йӧзлы воссис туй гырысь школаӧ. Велӧдчӧны центрын 300 морт гӧгӧр нин. Ставыс найӧ уджалӧны важногса олӧмсӧ выльногса олӧмӧ бергӧдӧмлань. Пемыдлунсӧ ёна нин бырӧдім. Сӧмын сувтны та выйӧ оз позь. Миян мог вӧчны сиктъясын культурнӧй революция. Медводдза мог — став йӧзсӧ грамотаӧ велӧдны. Ӧні ӧд миян грамотнӧйыс сӧмын на 40%. Сэсся ковмас паськӧдны ещӧ на ёнджыка кино да радио, бурмӧдны уджсӧ школаясын да лыддьысян керкаясын. Радио да кино вылад сьӧмсӧ ковмас чукӧртны крестьяналы ас костаныс, обласьтувса бюджетлы ковмас жӧ та вылӧ сетыштны. Сиктъясын ёнджыка колӧ паськӧдны коми нигаяс да газетъяс. Ас кыв вылад ӧд кокниджыка велалан. Ӧніӧдз коми газетъястӧ омӧля на судзӧдавлісны сиктъясад.
Спектакъястӧ эськӧ пуктывлӧны сиктъясад, да унджыксӧ рочӧн. Ковмас коми гижӧд, коми литература паськӧдны, пьесаяс унджык лэдзны, мед быдлаӧ тырмаласны. Сыктывдінкарад колӧ регыдджык вӧчны коми театр. Кад нин чорыда кок йылӧ сувтӧдны коми культуратӧ. Ставсӧ тайӧс бара тшӧктіс вӧчны партиялӧн 3 обласьтувса пленум.
Сибӧдчӧй сӧветъяс бердӧ.
Абу на быдлаын сиктса сӧветъясыслӧн уджсӧ бура пуктӧма. Уналаын на мунӧ кабалаӧн ноксьӧм да гудрасьӧм, ловъя, крестьяналы колана уджыс оз тӧдчы. Сиктса волісполкомъясад эм жӧ бюрократизмыд, уджтӧ нюжйӧдлӧмыд да мукӧд нелючкиторъяс. Коді нӧ медвойдӧр вермас ловзьӧдны, шыльӧдны налысь уджалӧмсӧ? Дерт жӧ, асьныс гӧль да шӧркоддьӧма олысь крестьянаыс. Сӧветъяс бердӧ отсасьысь пыдди ӧні лӧсьӧдалӧны секцияяс. Став водзмӧстчысь крестьянаыслы колӧ сэтчӧ сибӧдчыны да пырны. Тадзинад дӧзьӧритӧмыс, отсалӧмыс сӧвет уджлы содас. Сэки сӧветъясыд, кооперативъясыд кутасныджык крестьяна шуӧмъяс серти уджавны, бурджыка тӧдны сиктса могъяссӧ, водзӧ мунан туйсӧ. Секцияяс пырыд ми вермам регыдджык быдтыны водзмӧстчысь войтыртӧ, выль олӧм тэчысьястӧ, юралысьястӧ, сэсся вежлавны бӧрйысигад ковтӧм, юысь йӧзсӧ.
Со кутшӧм бур индӧдъяс сетіс обласьтувса коймӧд пленумыд. Мед эськӧ тайӧ шуӧмъясыс эз лоны весьшӧрӧ, колӧ паськыдджыка висьтавлыны та йылысь став крестьяналы, бура сёрнитны накӧд да ӧтувйӧн корсьны долыд да кокни олӧм.
Минин.
