ГӦРД ПЕТУК

І.

Муртса на кутіс тӧдчыны асъявылын кыа, Наталь кок йылын нин. Ӧтилаӧ котӧртыштлас, мӧдлаӧ ветлас: петаліс песла, ва вайис, сэсся крестасигтырйи пачсӧ ломтіс. Тшыныс трубаті кайӧ веськыда вывлань — гӧгыльӧн путкыртӧ. Пачӧ чугунъясӧн сюяліс ва, котӧртіс паччӧр вылӧ да пернапасасигтырйи: „господьӧй, сет спорина“ — гудравны кутіс няньшом.

— Он жӧ мынлы тайӧ пеж тӧрӧканъясысь. Няньшом пытшкад ӧд и быдлаӧ тувъясьӧны.

Весаліс няньшомсӧ тӧрӧканъясысь. Гудрыштіс, кресталӧмӧн бласлӧвитіс, лэччӧдіс, пуктіс пачводз завалка вылӧ да пызьӧн суктыштіс. Босьтіс пӧдӧнча, лэччис лысьтысьны.

— Тӧлӧ, Сьӧдъюр, тӧлӧ матушка, тӧлӧ, миянӧс вердысь. Мый нӧ, бласлӧ кристос, чужъясян.

Керка пытшкын шуштӧм. Лӧнь, сӧмын коз пу пескыс чегъясьӧмӧн пачас яра ломтысьӧ. Паччӧр вылын садьмӧм Васька нима каньыс, лапаяснас мыссьӧ. Посводзын ёкмыльтчӧмаӧсь узьӧны куим чоя-вока.

Кайис Наталь мӧс лысьтанінсянь, кристосасигтырйи сысъяліс йӧвсӧ посньыдик туисъясӧ. Петіс да кутіс чуксавны челядьсӧ.

— Анна, Маръя! Чеччӧ, бур нывъяс, колӧ мӧс вӧтлыны дай мукӧдтор эштӧдны.

— Мамӧ, эн на садьмӧд, ёна на ун локтӧ, — синсӧ тілигтырйи, нюжмасигмозыс нориника шуис Анна.

— Энӧ ӧдйӧ горзӧ, Мишатӧ садьмӧданныд, — чирыштіс Наталь: — Чеччӧ, чеччӧ. Колӧ регыдджык мунны видз вылӧ.

Анна чеччис, садьмӧдіс чойсӧ, Маръяӧс.

— Маръя, мыссьытӧдзыд мун вӧтлышт мӧсъястӧ.

— Ачыд вӧтлы, мый нӧ менӧ тшӧктан.

Маръя бӧрдігтырйи пырис мам дінӧ:

— Мамӧ, ті ӧмӧй видз вылӧ нин мунанныд?

— Мунам, мунам, муса ныв. Тэ, бобӧ, Маръюш, вӧтлы мӧсъястӧ, — няньсӧ вӧчиг мозыс шуис мамыс. — Вӧтлы Прислон юр йылӧдз, а Аннаыд меным отсасьыштас. Анна, тэ петав пестерла.

Маръя петіс мӧсъяс вӧтлыны. Анна вайис пестер да кутіс тэчны нянь, сов, кос яй, паньяс да мукӧдтор.

Ӧдйӧ эштӧдісны гортса уджсӧ куим эня-ныла. Садьмис и Миша. Сійӧ кутіс бӧрдны, тшӧтш вӧзйысьны видз вылӧ мунны.

— Ми, Мишук, мунам зэв ылӧ, — бурӧдӧ мамыс: — сэні эмӧсь уна кӧинъяс. Мунан кӧ, тэнӧ сёясны. Тэ, муса пи, Маръякӧд кутан гортовны, а ме тіянлы кӧч гӧснич вая.

Миша некыдз оз бурась — лёкысь горзӧмӧн бӧрдӧ, вӧзйысьӧ тшӧтш мунны.

Пуксисны да сёйыштісны йӧлӧн ид пызя рок. Чеччигас ставыс пернапасасисны: — Аннук, ломзьӧд, муса ныв, ен водзӧ сисьтӧ, ичӧтика кевмыштам, мед ен отсалас бура страдуйтны.

Анна ломзьӧдіс ен водзӧ сись.

— Ӧні ланьтыштлӧ.

— Мамӧ, кӧні нӧ Васькаыд, — горзӧ Миша.

— Тэ эн шумит, муса пи, — чирыштіс Мишаӧс мамыс.

Ланьтыштісны... Сэсся ӧтпырйӧ ставыс сувтісны кевмыны.

— Господи, Сьтэпан великӧй батюшко, Микола угодник, Парасковья петнича лов сетысь, лов босьтысь, Илля великӧй горт видзысь, Петыр Павел ключник, видзӧ миянлысь керкаӧс, челядьӧс, скӧтӧс биысь-ваысь, лёк тӧлысь, лёк йӧзысь, зверъясысь, — тадзи пидзикок йылын копрасьӧмӧн да пернапасъясӧн кевмӧ ен водзын Наталь.

— Сетӧй дзоньвидзалун да отсӧг сьӧкыд уджъяс уджалігӧн. Энӧ вунӧдӧй миянӧс, гӧль йӧзӧс, дӧваясӧс, посни челядя йӧзӧс. Бура кӧ мунас удж да лоам кӧ дзоньвидзаӧсь, пуктам енлы ичӧтик кукань, — тадзи помаліс Наталь. Сэсся зіля пельпом вылӧ ӧшӧдіс пестер, пестер вылӧ пуктіс коса чукӧр, Анналы сетіс ва туис, кык лэчтан да петісны. Маръяыс да Мишаыс найӧс колльӧдӧны, водзаныс котӧртӧны.

ІІ.

Далшор сиктын ставыс на узьӧны. Сыктыв мӧдлапӧвсянь торкис сиктысь лӧнь олӧмсӧ кӧк. Кӧк бӧрся садьмисны сиктын петукъяс, кузя мӧда-мӧд вежмӧныс горзӧны: Ку-ку-ре-ку. Недыр мысти гӧрд кыа увсянь тыдовтчис шонділӧн югӧрыс. Регыд петіс и шонді. Асъя шонділӧн югӧръяс ловзьӧдісны гӧгӧр. Далшор сикт керкавывъясын мыччысис сьӧд тшын. Ылісяньджык кӧ видзӧдны, быттьӧ пабрик-заводъяс тшынасьӧны.

Сӧмын нин Ӧньӧ Натальлӧн кайӧ пач трубаысь вӧсньыдика еджыд ру. Ыркнитіс лун тӧв, пальӧдіс ставыслысь узян унсӧ: коді пес пыртӧ, коді Сыктыв юысь катӧдлӧ ва. Сыктылын ворсӧны черияс, быттьӧ эзысь дзирдыштласны ва вежӧсас.

Кылӧны косаӧн торшасьӧм шыяс, рачӧн гольӧдчӧм. Быдӧн лӧсьӧдчӧны мунны ыджыд удж вылӧ — видзьяс вылӧ. Кӧнкӧ кылісны серам да сёрни шыяс:

— Ӧньӧ Натальлӧн со, Педӧр, сӧмын нин руыс пачсьыс кайӧ!

— Наталь дыр оз узь, кӧнкӧ вой шӧр кадын чеччис, — шуӧ Максим Педӧрлы Пиля Ӧдьӧ.

Дыр на сэні сёрнитісны, шензисны Наталь зільлун вылӧ.

ІІІ.

— Но, бласлӧ кристос, кайӧ сэсся гортад да бура олӧ, ми тіянлы ваям кӧч гӧснич дай уна оз, — шуис торйӧдчигас мамыс Сюрнырӧк вис дінын. Наталь 13 арӧса нылыскӧд Аннакӧд чожа мунісны водзӧ, Неур видз вылӧ. А Маръяыс Мишасӧ сойӧдыс кутӧмӧн веськӧдчис гортлань...

— Мамӧ, мыйла нӧ ми та водза мунам? — юалӧ Анна мамлысь.

— Абу нин ӧд, муса ныв, водз.

— Пиля Ӧдьӧяслӧн тай нӧ пыр дыр узьӧны да миянысь бурджыка олӧны.

— Ен сетӧма налы бур олӧмсӧ, Аннук. Налӧн ӧд видз вылад петӧны нёль мужик да нёль баба — ставыс ён уджалысьяс. Сэсся кутас кӧ няньыд талявны, найӧ йӧзӧс медаласны да ӧти лунӧн став няньсӧ чукӧртасны. Миянлы мукӧддырйи лоас ассьынымлысь уджтӧ эновтны да мунны йӧзлы уджавны. Сэсся Наталь кутіс лыддьӧдлыны уджйӧз мынтанъяс: Пиля Ӧдяяслы пӧ куим лун колӧ уджавны пудйӧн-джынйӧн ид кӧйдысысь. Максим Педӧрлы вӧлӧн вӧдитчӧмысь куим лун жӧ, Кузнеч Ёгорлы нёль лун косаяс дорӧмысь.

— Со ӧд, муса нылӧй, кутшӧм гӧль, батьтӧм олӧмыд. — Дыр на тадзи сёрнитісны эня-ныла. Туй ӧдйӧ коли. Со и асланыс видз вылӧ нин воисны.

— Мамӧ, ёна жӧ луныс лоӧ гажа, шоныд.

— Сэтшӧм ӧд и колӧ, муса ныв, мед мича турун тайтӧяслы лоӧ. Асъя шонді югӧръяс гӧгӧр ловзьӧдісны. Петісны Сыктыв кырйысь джыджъяс да ворсӧны, сёян корсьӧны. Кӧнкӧ кылӧ чипсӧ вадоркай. Долыда сувтыштлытӧг лун шӧр кадӧдз ытшкисны Наталь да Анна. Лун шӧр бӧрын лӧсьыда пӧльтӧ шоныдик тӧв. Шонді дзикӧдз косьтіс турун вылысь дзирдалысь лысвасӧ, чорзьӧдіс турунсӧ. Зэв жар.

— Мамӧ, ме ог вермы сэсся ытшкынытӧ, зэв ёна мудзи.

— Мун либӧ лӧсьӧд сёянтӧ, ме локта.

Анна шыбитіс косасӧ, ӧдйӧ котӧртіс пестер дінӧ, водзвыв ачыс сёйыштіс нянь да лӧсьӧдіс зорӧд йӧр боклань, шонді увтаслань сёян. Наталь ӧти ветлӧм помаліс да локтіс сёйны. Сёйисны водзвыв ырӧша картупель, шома рысь, сэсся шоныд йӧв. Ёна и чӧсмасисны.

— Эсійӧ нӧ, мамӧ, зорӧд йӧр дінад мыйся лёк клам чукӧр?

— Ме чукӧртлі сійӧс видзсӧ весалігӧн. Тэ мун, ныланӧй, ӧзты, а челядь мӧс видзигас зорӧдтӧ ещӧ сотасны.

Дыр Анна корсис пестерсьыс истӧгсӧ да эз сюр.

— Мамӧ! Абу истӧгыд пестерад да, кытчӧ нӧ пуктін?

Аслыс дум вылас усис: истӧгыс ӧд ен джаджйӧ колис, сӧмын мамыслы висьтавнысӧ оз лысьт. Наталь локтіс, ачыс тшӧтш корсис — эз сюр.

— Тэ тай, ныланӧй, гортад кольӧмыд, сӧмын кытчӧ колин-а. Ен джаджйӧ кӧ эськӧ колин, гашкӧ ен видзас лёкторйысь. Анна тайӧ кывъяс бӧрын быттьӧ ловзис.

— Мам, — зэв долыда горӧктіс Анна, — ен джаджйӧ ӧд и ме пукті истӧгтӧ, сэтчӧ сэсся и менам кольӧма...

— Сэтчӧ кӧ пуктін, гашкӧ ен видзас омӧльторйысь, — шуис Наталь. Бара кыкнаныс кутчысисны сьӧлӧмысь долыда уджавны. Шонді ӧдйӧ быгыльтчӧ водзӧ. Рытъявыв нин, мӧс корсян кад.

Друг кылыштіс сиктсянь звӧн шы. Наталь ёна повзис. Сійӧ бергӧдчис сиктлань. Косаыс кисьыс повзьӧмысла усис, ачыс быдӧн лӧзӧдіс, сэсся едждӧдіс, синъясыс гудыртчисны, кыкнан кинас кутчысис юрсиас да коса вылас пӧрис.

— Ыджыд господь, ыджыд ен! Видз менсьым челядьӧс... Усьӧм бӧрти нӧшта горӧдіс, быттьӧ тӧдіс мыйкӧ сылӧн мам сьӧлӧмыс: „Миша-а-а, Маръя-а...“ Анна уськӧдчис мам дінӧ. Мамлӧн кокыс сӧз вир. Регыд сикт вывті гартчӧмӧн кутіс кайны сьӧд тшын, тшын костіыс югнитыштавлӧ гӧрд би.

ІV.

Мамкӧд торъялӧм бӧрын Маръя Мишакӧд мунісны гортӧ. Миша бурасьлытӧг, ланьтыштлытӧг ыджыд гӧлӧсӧн бӧрдӧ. Ме, шуас, тэкӧд ог ов, мунам мамӧяс дінӧ. Маръя быд ногӧн бурӧдӧ. Сетіс сылы быдсяматорсӧ чачаяс вылӧ, ен джаджйысь аддзис истӧг корӧб да куим кымын истӧг ломзьӧдліс. Ломзьӧдас да шуӧ: „Миша, со ӧд кутшӧм мича биыс“. Истӧгӧн ворсігӧн Миша ланьтыштіс.

— Дугдан кӧ бӧрдӧмысь, ставнас тайӧс сета, — бурӧдӧ Маръя Мишаӧс. Миша ланьтіс, истӧгыд вылӧ дзикӧдз бурасис.

Матысмис мӧс корсян кад. Маръя Мишаӧс вердыштіс зӧръя рокӧн да йӧлӧн. Петіс да кильчӧ ӧдзӧссӧ пыкис, Мишаӧс керка пытшкас колис. Петігас шуис: „Миша, тэ олыштлы регыдик ӧтнад, ме муна да лавкаысь юмов преник вая“. Миша колис ворсан ӧтнас. Недыр мысти кӧсйис петны ывлаӧ, сӧмын эз вермы. Кутчысис лёк гӧлӧсӧн бӧрдны. Некод эз кыв сылысь бӧрдӧмтӧ. Дыр Миша лёкысь бӧрдіс, сэсся мудзис, гӧлӧсыс бырис, бӧр пырис керкаӧ.

Пач костысь кыскис истӧг кӧрӧбсӧ, ворсӧ. Биалас да радлӧ. Пач улын вӧлӧма пӧжасян кос чаг да вит-квайт пес. Миша кыскис ӧти чагтор да чуткыштіс биа истӧгӧн. Чагйыс ӧзйис, а Мишалӧн серамыс петӧ. Чагъяссӧ да песъяссӧ петкӧдліс посводзӧ, бара ӧзтіс чагтӧ. Вӧсни чаг ыпнитіс, биыс кутчысис песъясӧ. Миша би гӧгӧрыс гӧгралӧ, чеччалӧ да радлӧ: биыс, биыс... Би паськалӧ. Миша джодж вольӧсӧн ӧвтӧ, а би нӧшта ёнджыка ӧддзӧ. Миша повзис. Битӧ эновтіс, пырис керкаӧ, водіс паччӧр вылӧ, юр вывтіыс шебрасис. Би пыр ӧтарӧ паськалӧ, мӧдіс нин стенсӧ нювны. Медводз казяліс тшынсӧ Гаврил Ёгор дед. Ачыс пельтӧм нин. Писькӧдчис вичко кӧлӧкӧльняӧ да перыда кутіс нявкйӧдлыны.

Орлытӧг воӧ видзьяс вылысь йӧз. Мунасны пӧжарнӧй сарай дінӧ. Ӧдзӧсын ӧшалӧ ыджыд томан, код ордын ключыс, оз тӧдны. Томансӧ жугӧдісны, петкӧдісны телегаяс. Ӧтиӧ пуктісны бӧчкаяс, мӧдӧ — би кусӧдан машина. Мунісны вала, а бӧчкаӧ ваыс оз ӧшйы. Мӧд телегаыслӧн кӧльӧсаясыс киссисны. Телега пазаліс дай машинаыс оз вӧлӧм уджав, ӧтилаті сісьмӧм, мӧдлаті орӧм, коймӧдлаысь винтыс вошӧма. Йӧз чукӧрмис зэв уна: коді бӧрдӧ, коді код вылӧ кӧ горзӧ, мукӧдыс машина бердын ноксьӧны, а биыс кутчысис нин мӧд керкаӧ, нюлӧ гӧрд кывнас коймӧд керкаӧс. Наталь керкасянь кыліс горзӧм шы: „Мамӧ, мамӧ, сотчи“. Сэсся бӧр ланьтіс.

Недыр мысти мыччысис Анна. Бӧрдӧ, чужӧмыс кельдӧдӧма.

— Миша! Маръя! Кӧнӧсь ті? — Сы бӧрсянь мыччысис Наталь. Юрсиыс лёзьмунӧм, ачыс йӧй кодь, усьӧ-чеччӧ, котӧрӧн воӧ, ассьыс юрсисӧ нетшкӧ. — Миша! Маръя! — Маръя уськӧдчис мам вылӧ.

— Мам! Мишаыд керкаад.

Натальлӧн чужӧмыс гӧрдӧдлас, лӧзӧдлас, едждӧдлас, ачыс сӧз вир. Эз путьмы некодлы шыасьны, уськӧдчис би пытшкӧ.

Анна да Маръя усисны кок йылысь, кыкнаныс авзӧны, ойгӧны. Йӧзыс чуймисны, повзисны. Виччысьӧны, мый водзӧ лоас. Дерт, бара сотчас керка пытшкас. Регыд ӧшинь пырыс чеччыштіс Наталь. Паськӧмыс абу, дзикӧдз сотчӧма, яйыс сьӧд. Моздорас,сьӧлӧм дінӧ топӧдӧм Мишаӧс.

Ёна гӧграліс сикт вылын биыс, корсис аслыс паськӧдчан туй. Куим керка сотчис, водзӧ мунны билы эз лэдзны. Наталь шыбитчӧма челядь дінас, сӧмын бӧрдӧ: кытчӧ пӧ ӧні кутан юртӧ сюйны. Тшӧктывлісны ӧд страхуйтны да ме, йӧйыд, эг страхуйт — ен видзӧм вылӧ надейтчи, мый сьӧмторӧй чукӧрмыштліс, вичкоӧ нулі.

Йӧз кутісны разӧдчыны.

Кутшӧм гажа вӧлі асывводзыс, сэтшӧм жӧ гажтӧм лои рытъявылыс. Шонді дзебсис, ӧшӧдчис юр вылӧ сьӧд кымӧр. Пызитӧ, быттьӧ арся посни зэр. Сиктын шуштӧм. Некод некӧн оз кыв, быдӧн зумыштчӧмаӧсь, пукалӧны керкаясаныс. Сӧмын Наталь аслас нывъяскӧд, сотчӧма дона Миша дінас, аслас керка местаас рытывбыд пукаліс зэр улын, чегъясис-бӧрдіс, ассьыс син водзсӧ пемдӧдіс.

V.

Колис во. Быдӧн бара лӧсьӧдчӧны страда кежлӧ. Наталь олӧ нин выль керкаын.

Сиктӧ восьтісны челядь видзанін. Быдӧн асьныс кагаяснысӧ, посни челядьсӧ нуӧны челядь видзанінӧ. Керкаяснысӧ ставыс страхуйталӧмаӧсь, гӧгӧрвоӧмаӧсь тай сыысь бурсӧ. Ставыс, видзӧдан да, долыда мунӧны видз вылад. Мамъяслӧн быри удж дырйи горт вӧсна, челядь понда быдлунся шогыс.