„ВЫЛЬ МОЗ“ КОММУНАЛЫ 10 ВО

І.

1918 во, юнь тӧлысь. Слудка сиктын, Талица грездын кольӧмаӧсь сӧмын том да пӧрысь — быдӧн уджавны вермытӧмъяс. Верстьӧ йӧз мунӧмаӧсь коді Сибирӧ — Колчак вылӧ, коді лун вылӧ — польскӧй панъяс вылӧ.

Мунӧмаӧсь гортсьыс Сӧвет власьтӧс видзны, Октябрса революцияӧс дорйыны.

Грездын лӧнь, гажтӧм. Он нин кывлы важ моз рытъясын том йӧзлысь гораа сьылӧм-ворсӧм шыяс, гажа гора серамъяс, он аддзыв мужикъяслысь тувсов шонді водзӧ чукӧртчылӧм.

Ывла вылын шутьлялӧ рытыв-лун тӧв. Сійӧ лэптӧ гырысь лёк сьӧд кымӧръяс да Луза вылысь гы. Лёк ногӧн чегъялӧ Кырйыв вӧрысь кузь пожӧмъяссӧ да козъяссӧ. Со югнитіс чардби, ньӧвкнитіс керкаяс костті, пуляысь ӧдйӧджык муніс. Кыліс кузь чорыд гым шы. Тайӧ кымӧрсӧ асывводзсянь нин кыпӧдіс тувсов пӧжысь шонді.

Максим Иван керка бердӧ, лэбув вевт улӧ, чукӧртчӧмаӧсь уна йӧз: пӧрысьяс, нывбабаяс, челядь. Найӧ ставыс жугыльӧсь, шогӧсь, ставыс мӧвпалӧны водзӧ олӧм йылысь. Лӧня олӧмсӧ сэтысь торкис Ӧндрей Опонь дед.

— Коммуния власьт дырйиыд лоӧ, буракӧ, ставнымлы тшыглы кувны.

Опонь дедлы паныд кыв некод оз лысьт шуны. Быдӧн шуалӧны сы бӧрся: „да, да, сідз, сідз, лоас тшыглы кувны“.

Гым йиркнитӧм шыӧ ставныс пернапасасисны да вомгорув шуисны: „Свят, свят, господь, бог Саваӧп. Илля великӧй, батюшкӧ!“. Сёрни пыр ӧтарӧ кыптіс, вуджис зыкӧдз, вензьӧмӧдз.

— Коді нӧ татысь мыжа? — шуӧ Семен Микул.

— Ставным мыжаӧсь, — воча кыв сетіс Вась Петыр гӧтыр.

— Кысь ставным, абу ставным, — кутісны горзыны унаӧн: — Кодлӧн мужикъясыс мунісны сарлы паныд, дорйисны антикристъясӧс, коммунистъясӧс, найӧ медмыжаӧсь. — Ставныс сэсся видзӧдлісны Васьӧ Маръя вылӧ.

— Видзӧдлам, кутшӧм водзӧ лоӧ сартӧг олӧмыд. Ме тай шуа, мися, тшыглы ставнымлы лоӧ чукӧрӧ кувны-а, — бара шыасис дед.

— Дерт, тшыгла. Со локтӧ видз вылӧ петан кад, мыйӧн нӧ петан?.. Видзтӧ кыдзкӧ ещӧ на пуктан, а муястӧ мыйӧн кутан кӧдзны-гӧрны.

— „Менам вӧлӧй абу, менам гӧр-агас киссьӧма, менам няньӧй бырис, менам уджалысь муніс“, — шуасьӧны мӧда-мӧд вежмӧныс.

— Ланьтлӧй! — горӧдіс Максим Иван. — Аски чукӧрӧн сӧветӧ мунам.

— Мунам, мунам. — Мургӧм пыр ӧтарӧ ёнджыка кыпалӧ. Гымлӧн йиркӧдлӧм шыыс да чардалӧм ӧддзис. Лёк сьӧд кымӧр воис грезд вылӧ, тыртіс став енэжсӧ. Гӧгӧр пемдіс. Сӧмын здук кежлӧ югдӧдлӧ, ломзьӧдлӧ ывласӧ чардалӧм. Лыбис зэр вайысь зэв ыджыд тӧв.

Максим Иван керка дінын зык ньӧжйӧникӧн кутіс ланьтны, недыр мысти дзикӧдз кусі. Вензьысьясыс повзисны лёк зэрысь, быдӧн пернапасасигтырйи разӧдчисны гортъясас. Грездын гӧгӧр ланьтісны, быттьӧ ставныс узьӧны. Лои бара гажтӧм, шуштӧм.

Ывла вылын мӧдіс киссьыны гырысь зэр...

ІІ.

Юнь 24 лунӧ Талица грездын гӧгӧр на лӧнь, ставыс на узьӧны. Эз на чуксасьны петукъяс, эз на юркнит кӧклӧн кӧкӧм. Асыввылын муртса на мыччысьӧ шонділӧн югӧр, быттьӧ би моз ломзьӧ. Грезд помын, туй вылын петкӧдчис верзьӧма еджыд вӧла. Вӧв вылас пукалӧ лёк руд шынеля морт. Грездӧ пыригӧн сылӧн сьӧлӧмыс радлӧ. Сійӧ локтӧ ас чужан грездӧ, гӧтыр да челядь дінас. Сійӧ кӧсйӧ сьӧлӧмысь сувтӧдны кок йылӧ сиктса овмӧс. Сійӧ эз аддзыв ас чужанінсӧ, ассьыс гӧтырсӧ, челядьсӧ дзонь 4 во. Сылы аслас грездыс быдӧн тӧдтӧм лоӧма, — абу сійӧ ветлігкостіыс быдмӧма, ёнмӧма, а гӧгӧр киссьӧма. Грезд кузя вӧвсӧ ӧддзӧдіс, сэсся веськӧдіс туй вылас ас керка дінас. Вӧв вылысь лэччис, шлапкис сылы бокас.

— Но, Серко, локтім гортӧ. — Кильчӧ сюръя бокӧ вӧвсӧ домаліс, чотігтырйи кайис кильчӧ вылӧ. Кутіс вӧзйысьны, ньӧжйӧник гольӧдчыны. Васьӧ Маръя, Петырлӧн гӧтырыс, вӧлі чӧскыда узьӧ ас челядь бердас. Сійӧ дыр мысти вӧлисти кыліс вӧзйысьӧмтӧ, восьтіс синъяссӧ да нӧшта кывзыштіс. Чеччис вольпась вылысь. Ас вылас шыбитіс кузь лёк дукӧсшой да полігтырйи петіс кильчӧ ӧдзӧс дінӧ.

— Коді нӧ, бласлӧ кристос, та воддза вӧзйысьӧ?

— Ме, Маръя, восьты.

— Код нӧ тэ, висьтав?

— Ме, Маръя. Эн ӧмӧй тӧд ассьыд верӧстӧ?

Маръя ӧдйӧ восьтіс. Вель дыр кыв сеттӧг воча сулалісны, быттьӧ кынмисны места выланыс. Недыр мысти уськӧдчисны мӧда-мӧд вылас, ёна кутчысисны.

— Маръя!

— Петыр, тэ гортӧ локтін? Ен тэнӧ ловйӧн на вайис?

— Маръя, эз ен менӧ вай, ачым локті. — Маръялы тайӧ кывъясыс дивӧ кодь лоины. Кыкнаныс сэсся радысла бӧрддзисны. Маръя садьмӧдіс челядьсӧ. Петыр висьтасьӧ, кыдзи ветліс-муніс, мыйла лэдзисны гортӧ. Петкӧдліс киысь да кокысь ранаяссӧ.

Маръя верӧслы висьталіс аслас олӧм йылысь да грездын мый вӧчсьӧ, мыйяс тӧрыт на сёрнитісны Максим Иван лэбув вевт улын...

Кад мунӧ водзӧ. Гажа тувсов шонділӧн шоныд югӧръясыс кутісны пырны керкаӧ. Ывла вылын лӧнь, весиг юрситӧ оз вӧрзьӧд. Грезд ньӧжйӧник ловзьӧ, кылӧны нывбабаяслӧн да мӧс вӧтлысь челядьлӧн шыяс.

Грезд кузя, быд морт пель пыр нин мунӧма Вась Петыр воӧм йылысь сёрни. Регыд мысти Петыр ордӧ кутіс шӧтны йӧз. Чукӧрмисны керка тырыс. Петырлӧн йӧз воӧм вылӧ сьӧлӧмыс радлӧ. Быдӧн юасьӧны, мый нин ылын муын вӧчсьӧ, кутшӧм водзӧ олӧмыс лоӧ, дыр-ӧ нин кыссяс войнаыс. Петыр ставсӧ висьтавліс тӧлкӧн, бура. Паніс сёрни водзӧ олӧм да удж йылысь ас грездын. Ставыс норасьӧны судзсьытӧм вылӧ. Петыр кывзіс да сэсся шуис:

— Ми ставным норасям судзсьытӧм-тырмытӧм вылӧ. Миянлы колӧ ӧтувтчыны, коммуна лӧсьӧдны. Ӧтувйӧн сӧмын ми бырӧдам абутӧмсӧ, судзсьытӧмсӧ, дорам выль олӧм.

Некод оз шыась, ставыс мӧда-мӧд вылӧ видзӧдлісны, пыдісянь лолыштісны.

— Вайӧ талун жӧ пуктам сылы панассӧ! Ме ачым гижся медводз.

Петыр паськӧдіс кабала, гижис асьсӧ.

— Менӧ гиж, Петр Василлевич! — шуис Никон Гриша. Та бӧрын унаӧн гижсялісны. Кызь вит олысь пиысь гижсис коммунаӧ 13 морт. Петыр быдӧнлысь юасьӧмӧн гижаліс кодлӧн мый эм. 13 олысьлӧн чукӧрмис вель уна видз-му уджалан кӧлуй да мукӧдтор. Петыр водзвыв нин вӧлӧм дасьтӧма да перйис коммуна устав. Тӧдмӧдіс коммуна уставӧн. Сэні жӧ шуисны примитны уставсӧ.

— Ӧні колӧ бӧрйыны юралысьӧс.

— Петр Василлевичӧс и бӧръям, — горӧдісны ставныс.

— Аттьӧ, ёртъяс! Ӧні колӧ пуктыны коммуналы ним. Пуктам „Выль моз“.

— Бур, бур!

Лун шӧр бӧрын йӧз кутісны ньӧжйӧникӧн разӧдчавны. Быдӧн мыйкӧ мӧвпалӧны, быттьӧ важсяыс жугыльджыкӧсь. Петыр висьталіс: ме пӧ ӧні жӧ лэчча сӧветӧ гижӧдны „Выль моз“ коммунаӧс. Рытын шуисны чукӧртчывны сёрнитны удж бердӧ кутчысьӧм йылысь.

Тадзи пемыд грезд пельӧсын Гӧрд армияысь воӧм гӧль крестьянин Вась Петыр ордын 10 во сайын крестьяна котыртчисны коммунаӧ.

ІІІ.

1928 во, юнь 24-ӧд лун. Асыв. Асъя шонді онялӧ, ворсӧ и мусӧ гажӧдӧ аслас шоныдӧн, югыдлунӧн. Луз ю вылын зарни моз дзирдалӧны, ворсӧны, шонді водзын гажӧдчӧны кельчияс. Луз дорын, мича кыддза да пожӧма Палиб вӧрын, сьылӧны чивканъяс. Видзьяс вылын, мича веж турун пиын, гажӧдчӧны видз выв гагъяс. Медся нин гажа Луза юдорса Талица грездын. Ставыс сэті вежсьӧма, тӧдтӧммӧма. Важ киссьӧм, ичӧтик, посни ӧшиня керкаяс пыдди быдмӧмаӧсь выль да гырысь — кык судта керкаяс. Керка костъясын быдмӧны мича кыдз пуяс, льӧм пуяс, пелысь пуяс... Ыджыд лэбулын сулалӧ ыджыд машина, трактор. Сы сайын быдсяма видз-му уджалан машина да кӧлуй; вит ральника гӧръяс, кӧдзан машина, вундан машина, ытшкан машина, кӧйдыс весалан да тӧлӧдчан машинаяс, вартан машина, кӧрт пиня-агасъяс, — он вермы лыддьыны ставсӧ, синмыд оз судз. Видз-му уджалан машинаяс бердын сулалӧны мича, шыльыд гӧна вӧвъяс да мӧсъяс. Налӧн юръяс вылынӧсь. Оз тай, майбыр, налӧн лыясыс тӧдчыны.

Мыйла нӧ ставсӧ петкӧдлӧмаӧсь ывла вылӧ, мыйла кык сё морт пиысь некод оз тыдав машинаяс дінас, а ставыс мичаа вӧччӧмаӧсь да ветлӧдлӧны ыджыд керка дінтіыс? Гашкӧ талун тані базар да?

Вӧлӧмкӧ, тані талун ыджыд праздник — „Выль моз“ коммуналы 10 во тыран лун. Со гӧгӧр ӧшӧдлӧмаӧсь би кодь гӧрд гырысь плагъяс. Плагъяс вылын дзирдалӧны зарниа гижӧдъяс.

Недыр мысти ыджыд туй вывсянь, кысянь 10 во сайын талунъя лунӧ асывводзын мыччысис верзьӧма вӧв вылын руд, лёк шынеля морт, Вась Петыр, юркнитіс гудӧк шы. Вӧлӧм локтӧны сиктъяссянь крестьяна колльӧдны „Выль мозлы“ 10 во тыран лун. Регыд петкӧдчис „Выль мозлӧн“ батьыс — Вась Петыр. Сійӧ 10 во чӧжӧн кӧть и пӧрысьмыштӧма, важсьыс на долыд. Пасьтасьӧма бур паськӧмӧн, ус-тошъяс бритӧма, морӧсӧ ӧшӧдӧм паськыд гӧрд лента. Кайис сійӧ трактор вылӧ, коммунаса да сиктъясысь воысь йӧз сувталісны сы гӧгӧр.

Недыр кежлӧ гӧгӧр лӧньліс. Петыр синнас йӧзсӧ гӧгӧртӧдіс, босьтіс юрсьыс кепкасӧ да заводитіс:

— Ёртъяс! Кутшӧм талун гажа, кутшӧм долыд ставнымлы. А ті ӧд тӧдад, ёна ӧд вӧлі гажтӧм, шуштӧм тайӧ местаыс 10 во сайын. Дерт, сьӧкыд сарӧга туйяс пыр лои воны миянлы тайӧ гажа олӧмӧдзыс. Ёна лои вермасьны лёк йӧзкӧд, уна серам лои миянлы нӧбавны асланым вылын. Сӧмын ми нинӧмысь эг повзьӧ. Сӧвет власьт да коммунист партия отсӧгӧн ми пыр мунім водзӧ. Со аддзанныд — ӧні гӧгӧр миян выль, бур. Киссьӧм керкаяс местаын, важ гӧр да агасъяс пыдди лӧсьӧдалім выль керкаяс, машинаяс. Найӧ миянлысь уджнымӧс кокньӧдӧны, овмӧснымӧс лэптӧны. Урожайсӧ важ серти ми ӧні босьтам видз-му вылысь кык мында. Ставыс тайӧ шедіс ӧтувъя уджӧн. Сьӧкыд воясӧ коммунаӧ кольлім сӧмын дас вит морт, ӧні 55-ӧн. Талунъя лунӧ, 10 во тыран лунӧ, ми нӧшта босьтам коммунаӧ 45 выль мортӧс.

Петыр зепсьыс кыскис кабала, лыддьӧдлӧ выль пырысь йӧзӧс.

— Мый шуанныд та вылӧ, ёртъяс?

Гӧгӧр кутіс кывны киӧн швачӧдчӧм да горзӧм: „Босьтам! Босьтам!“.

— Ме, ёртъяс, висьталӧм помала. Мед кыптас, мед ёнмас, мед ӧдйӧ нуас миянӧс „Выль моз“ коммуна социализмлань. Ура! Ура! Ур-а-а!

Тадзи кузя кыліс йӧзлӧн горзӧм. Петыр трактор вылысь лэччис, сы местаӧ петкӧдчис вель кузь тоша ар ветымына кымын крестьянин. Дыр сійӧ висьталіс ассьыс воддза олӧмсӧ да ӧнія коммунапытшса удж йылысь. Эз сійӧ удит помавны кывсӧ, бара кузя юркнитіс „ура“.

Гашкӧ шуасны, мыйла гижӧма татчӧ вӧвтӧмторсӧ? Абу тайӧ вӧвтӧмтор. Лет вӧлӧсьтсянь 19 километр сайын, Слудка вӧлӧсьт улын, эм „Выль моз“ нима коммуна. Сылы таво юнь 24 лунӧ тырис 10 во.

Лева Ӧльӧк пи.