ВИДЗӦЙ ЧЕЛЯДЬӦС МЫТ ВИСЬӦМЫСЬ

Мый вӧсна челядь ёна кулӧны.

Челядьӧс бура видзны, дзоньвидзаӧн быдтыны ми огӧ на кужӧ. Зэв этша семьяын став чужлӧма кагаыс кольӧ ловйӧн да дзоньвидзаӧн. Кодлӧн ичӧтнас кулӧны, мукӧдыслӧн гырысьджыкӧн нин.

Унджык висьӧмыс овлӧ омӧль олӧмсям вӧсна. Бур олӧмсямӧн олысь семьяын озджык висьлыны вуджан да вуджтӧм висьӧмъясӧн асьныс бать-мамыс дай челядьыс. Омӧль олӧмсямӧн олысь семьяын ёнджыка висьлӧны, ёнджыка и кулӧны. Медся ёнасӧ челядьыс кулӧны пемыд, велӧдчытӧм ай-мамлӧн. Найӧ ӧд асланыс гӧгӧрвотӧмысла эскӧны быдӧнлы: „тӧдысьяслы“, пывсьӧдчысьяслы да сідзи вӧдзӧ.

Уна посни кага кулӧмыс вӧсна нывбабаясыд тшӧкыдджыка и челядясьӧны. Сы вӧсна налӧн ёна торксялӧ дзоньвидзалуныс. Сьӧкыд уджтӧ уджалігӧн уна кага вайӧмыс вӧсна нывбабаяс ӧдйӧ пӧрысьмӧны.

Быр 100 кага пиысь арӧс тыртӧдз кулӧны:

Швецияын .... 9 кага

Англияын .... 14 „

Италияын .... 17 „

Германияын .... 20 кага.

Россияын .... 26 „

Коми обласьтын .... 32 „ (1925 в.)

Мый вӧсна Коми обласьтын челядьыд медъёна кулӧ? Унатор вӧсна. Йӧзыд миян зэв на пемыдӧсь, велӧдчытӧмӧсь, гӧльӧсь, важ ногӧн олӧны, эскӧны „тӧдысьяслы“ ёнджыка докторъяслы дорысь, олӧны дурка, ывлаын, керка пытшкӧсын гӧгӧр няйт. Сэсся челядьӧс дӧзьӧритӧны омӧля, вердӧны кужтӧг да сідзи водзӧ. Сы вӧсна и лоӧны быдсяма висьӧмъясыс да челядь ёна кулӧны. Лыддьӧмаӧсь да быд 1000 челядь (кага) пиысь пӧ 224-ыс кулӧ:

1) Мыт висьӧмӧн — 84 челядь (кага).

2) Омӧликӧн чужӧм вӧсна — 32 „

3) Вуджан висьӧмъясӧн (ляті, скарлатина да мукӧд) — 11 кага.

4) Ты висьӧмъясӧн — 21.

5) Мукӧд висьӧмъясӧн — 76.

Та серти ми аддзам, мыт висьӧмӧн челядьыд медъёна кулӧ. Позьӧ лыддьыны мӧд ногӧн. Быд 1000 кулӧм кага пиысь кулӧмаӧсь:

1) Вуджан висьӧмъясысь (кор, дифтерит, скарлатина) 52.

2) Ты висьӧмъясӧн — 110 кага.

3) Омӧликӧн чужӧм вӧсна 128 кага.

4) Мукӧд пӧлӧс висьӧмъясӧн 300 кага.

5) Мыт висьӧмъясӧн — 410 кага.

Гожӧмын кагаяс кулӧны ёнджыка. Медся нин ёна сэки кулӧны сиктын нёньпом кагаяс, арӧс тыртӧдз. Мамъясыс кагаяслӧн гожӧмын мунӧны удж вылӧ видзьяс вылӧ да муяс вылӧ. Кагаястӧ эновтасны кузь лун кежлӧ пӧрысьяс дінӧ да томъяс ордӧ, уджавны вермытӧмъяс киӧ. Мам йӧв пыдди нёньпом кагаясӧс вердӧны сюр нёньӧн, мӧс йӧлӧн. Сюр нёньсӧ оз бура мыськавны да нёньыс зэв ӧдйӧ шоммӧ, весиг пӧжӧм мӧс йӧлыс шоммывлӧ. Сэсся вердӧны нёньпом кагатӧ рудзӧг няньысь сакар сорӧн нямлялӧмӧн вӧчӧм рузум нёньӧн. Дерт, сэтшӧм сёянторъяс вӧснаыд ичӧт кагаыдлӧн торксьӧ кынӧм пытшкӧсыс. Лоӧ мыт висьӧм да зэв уна кага кулӧ. Гожӧмын кӧ дыр пондас сулавны жар, кос поводдя, кага кулӧм мыт висьӧм вӧсна нӧшта нин содӧ. Жар, кос гожӧмъясын овлӧ зэв уна гут. Уна гут вӧсна висьӧмыс ёнджыка паськалӧ. Колян вося гӧжӧмыд вӧлі мича, пырджык сулаліс кос, бур поводдя. Сы вӧсна ёнджыка и кагаясыд кулісны.

Мыт висьӧмыд кагаясыдлы медыджыд вӧрӧгыс. Кагаясӧс сійӧ висьӧмысь мездігӧн ёна лоӧ быд ногӧн вермасьны. Кокниджык лоӧ сыкӧд вермасьнысӧ, пондан кӧ бура тӧдны висьӧм йывсьыс.

Мый вӧсна лоӧ мыт висьӧмыс.

Сёян-юан вомсянь, ньылыштан да, медвойдӧр веськалӧ кынӧмӧ (желудокӧ). Кынӧмсяньыс сэсся мунӧ сювъясӧ. Сёян-юанъяснас ми содтам, мед оз чин вир-яйыд. Медым сёянторсьыс кокниджык лоӧ босьтны коланторсӧ сюв пытшкӧслы, сёян-юаныд сювъясад вотӧдз вежсьӧ. Ёнджыкасӧ вежсьӧ кынӧмын да сювъясын. Вом пытшкӧсын сӧмын изсьӧны, посньӧдчӧны пиньясӧн, мед кокниджык лоӧ ньылыштны дай мед бурджыка вермас мунны сёянторъясыслӧн вежсьӧмыс.

Вом пытшкӧсын посньӧдӧмыс да дулькӧд ӧтлаасьӧмыс вӧсна сёянтор лоӧ небыд, рок кодь. Кынӧмын да сювъясын нӧшта на кизьӧрмӧны — сылӧны, ва пытшкын сакар моз. Сюв пытшкӧсса кучикас эмӧсь зэв уна посньыдик вир сӧнъяс. Сійӧ вир сӧнъясыс сюв пытшкӧссьыс кыскӧны (нёнялӧны) коланторъяссӧ кизьӧр сёян-юансьыс. Вир сӧнъясын сёянысь босьтӧм коланторъясыс ӧтлаасьӧны виркӧд да паськалӧны морт вир-яй пасьталаӧ. Став ковтӧмторъясыс сювъясӧдыс йӧткысьӧны пыр водзӧ, кыз сювъясын бӧр сукмӧны да петӧны асмогӧн. Ковтӧмторъясыд жӧ петӧны ортсӧ кудзӧн да ньылӧдӧмӧн (пӧсялӧмӧн.)

Тадзи мортлӧн мунӧ кынӧм пытшкӧс удж дзоньвидза дырйи бура сёйиг-юигӧн.

Мӧдногса лоӧ кынӧмпытшса уджыд, морт кӧ висьмас, либӧ пондас кӧ сёйны омӧль, ковтӧм сёянъяс. Кынӧмлы да сювъяслы ёна лоӧ бӧрйыны сёянторъясысь коланторъяссӧ. Шуам, тӧдлытӧг сёйим гут кулан тшак, тшыксьӧм чери, тшыксьӧм яй, кагалы сетім сёйны шузьӧм йӧв либӧ вывті водз вердім рокӧн. Сэки гырк пытшкӧсын кынӧм да да сювъяс пырысь-пыр жӧ пондасны мунны паныд ковтӧм сёянторъяслы. Пондасны накӧд вермасьны, мед ковтӧм сёянторъясыд оз веськавны вирӧ, эз паськавны вир-яйӧ.

Кыдзи сэки вермасьӧны гырк пытшкӧсын кынӧм да сювъяс? Медвойдӧр, гырк пытшкӧс оз лэдз ковтӧм сёян-юанторъяссӧ веськавны кынӧмсянь сювъясӧ, кутас быттьӧ чабрасьны, мортӧс кутас восӧдны. Вом пырыд бӧр вӧтлӧ кынӧмысь ковтӧм сёянсӧ.

Мыйкӧ мында, дерт, ковтӧм сёянторъясыд кольӧны кынӧмӧ да мунӧны сювъясӧ. Сювъяс сэки пондасны ёна вӧрны, тэрыба вӧтлыны сёянсӧ водзӧ. Мортлӧн лоӧ мытитӧм. Сювъясыс ӧдйӧ пыр водзӧ вӧтлӧны да сёянторъясыс омӧля и вежсьӧны. Сюв пытшкӧсса посни вир сӧнъяс вежсьытӧм сёянтӧ оз уна вермыны кыскыны ас пытшкас, дай кӧть и кыскӧны, ӧдйӧ вӧтлӧмыс вӧсна веськалӧ зэв этша.

Овлӧ мукӧддырйи и сідзи: морт сёяс бур сёян, сӧмын сёян вылас веськалӧма няйттор. Няйтыскӧд сёянас веськалӧмаӧсь кутшӧмкӧ микробъяс. Микробъяс — зэв посни, синмӧн аддзытӧм ловъя олысьяс (гагъяс). Ӧти войтын найӧ вермӧны лоны уна миллионӧдз; микроскоп пыр видзӧдлӧмӧн сӧмын найӧс позьӧ аддзыны. Микробъяс эмӧсь уна пӧлӧс. Найӧ ставыс ловъяӧсь: чужӧны, кулӧны, сёйӧны, вӧрӧны, рӧдмӧны, лэдзӧны ас пытшсьыс ковтӧмторъяс. Рӧдмӧны найӧ зэв ӧдйӧ. Ӧтик микробсянь сутки мысти лоӧ зэв уна миллион микроб, да налӧн ас пытшсьыс лэдзӧм ковтӧмторйыс лоӧ уна. Микробъяслӧн миян ковтӧмторйыс морт вир-яйлы вывті чорыд яд. Сы вӧсна морт висьмӧ вуджан висьӧмъясӧн.

Микроба сёянсӧ кӧ морт сёяс, сылӧн гырк пытшкӧсыс оз лэдз веськавны микробъяслы кынӧмсяньыс сювъясӧ. Мыйтакӧ, дерт, сювъясад веськалӧ, сэтчӧ кольӧ, сэсся мортыд висьмӧ. Сэки сювъясыс пондасны ёна вӧрны, ӧдйӧ вӧтлыны сёянсӧ, оз кӧсйыны лэдзны микробъяслы веськавны вир сӧнъясӧ да разавны вир-яйӧ быдлаӧ. Ӧдйӧ сювйысь вӧтлӧм вӧсна мортлӧн лоӧ мытитӧм. Мытитӧмнас мортлӧн гырк пытшкӧсыс мездысьӧ сювъясӧ веськалӧм микробъясысь.

Слабиник морт кӧ сёяс вывті уна, гырк пытшкӧсыс сылӧн оз вермы бура сёянсӧ вежны. Уна сёйӧм вӧсна мортлӧн бара жӧ вермас лоны мыт висьӧм.

Кагаяс кокниджыка, регыдджыка висьмӧны мыт висьӧмнад гырысьяс дорысь. Челядьлӧн ӧд (кагаяслӧн и) гырк пытшкӧсыс зэв на нэр, слабиник, найӧ асьныс на ставнас дзоридз кодь нэрӧсь. Сёйыштны вермыны ичӧтикаӧн да сӧмын бур сёянторъяс.

Ичӧтик кагаыдлы медбур сёян — мам йӧлыс, дай сійӧ сёянысь на ёнджыка кӧ вердан, кага висьмывлӧ мыт висьӧмӧн.

Мамыс кӧ кагасӧ 6 тӧлысь бура, кужӧмӧн вердас куш ас йӧвнас, кагаыд шоча висьмывлӧ мыт висьӧмнад, дай нёньӧдан кагаясыд озджык кулавны мӧс йӧлӧн вердӧма кагаяс дорысь. Медся ёна кагаяс висьлывлӧны шоммӧм йӧлӧн, рокӧн да рудзӧг няньӧн водз (ичӧтысянь) вердӧм вӧсна. Сэтшӧм сёянъяснад кагаяслӧн зэв ӧдйӧ торксьӧ гырк пытшкӧс уджыс, кутасны восны да мытитны.

Та серти ми аддзам, кагаӧс колӧ вердны мам йӧлӧн 6 тӧлысь чӧж, сэки мам йӧвсьыс кындзи некутшӧм сёян оз ков сетны. Куш мам йӧлӧн вердӧм 100 кага пиысь арӧс тыртӧдз кулӧ сӧмын 7 кага. Мам йӧлӧн вердтӧм 100 пиысь кулӧ 40–50 кага (6–7 пӧв унджык).

Кутшӧм мыт висьӧмъяс овлӧны.

Мыт висьӧмыд оз быд челядьӧс ӧтмоза висьӧд. Кодлӧн овлӧ куш мытитӧм, а мукӧдлӧн восӧм да мытитӧм. Мукӧдсӧ мытитӧдӧ куш нильӧг нюйт кодь зэв кизьӧр асмогӧн, кодӧс и вир сора асмогӧн да сідзи водзӧ.

Ми шулім нин — мыт висьӧм овлӧ унатор вӧсна. Сэсся челядьыс абу жӧ ӧткодьӧсь: эмӧсь ёнӧсь, мукӧдыс омӧльӧсь. Сы вӧсна мыт висьӧм висьӧдӧ уна ног, мукӧдсӧ мытитӧдӧ лёк ногӧн вердӧм вӧсна. Унджык мамыс асьныс нёньпом кагаяссӧ вердӧны лёк ногӧн зэв тшӧкыда да кор веськалас. Кор вердасны шузьӧм йӧлӧн, кор сетасны вывті уна сакар. Тадзи вердӧм понда кагаяслӧн торксьӧ гырк пытшкӧс уджыс, кутасны мытитны, мытиттӧдзыс ӧтчыд-мӧдысь восӧдӧ. Сэсся лун-мӧд мытитӧдӧ. Мытитігас ичӧт кага асмогасьӧ 7–10-ысь луннас турунвижкодь асмогӧн. Кага омӧльтчӧ, лоӧ эбӧстӧм, ёна бӧрдӧ, пессьӧ. Сёйны чӧстӧм сылӧн вошӧ. Висьысь кагаыс кӧ ён бать-мамлӧн да доктор велӧдӧм серти кӧ кутасны бура вердны, бӧр ӧдйӧ бурдӧ, мытитӧмысь дугдӧ. Татшӧм мыт висьӧмыд кагаяслӧн овлӧ гожӧмын, тӧлын и. Татшӧм пӧлӧс мыт висьӧмыс абу сьӧкыд, сӧмын висьысь кагаӧс колӧ петкӧдлыны докторлы.

Мукӧд гожӧмъясын овлӧ челядь пӧвстын зэв чорыда нуӧдысь аслыспӧлӧс мыт висьӧм. Сійӧ мыт висьӧмсӧ шуӧны (чорыда нуӧдӧмыс вӧсна) „колера висьӧмӧн“. Сӧмын тайӧ висьӧмыс абу прамӧй колера висьӧм. Овлӧ пӧраясӧн, зэв ёна паськавлӧ да висьӧдлӧ уна йӧзӧс. Нуӧдӧ зэв ӧдйӧ да чорыда висьӧдӧ. Тайӧ висьӧмӧн челядьяс ёна кулӧны.

Гожӧмын челядьяс висьӧны „колера висьӧм“ кодь жӧ чорыд, гырдӧн мытитӧдысь мыт висьӧмӧн (дизентерияӧн). Висьӧмыс зэв вуджысь. Ёнджыкасӧ тайӧн висьӧны гырысь йӧз. Гырысь висьысь йӧзсянь и вуджлывлӧ унджыкысьсӧ тайӧ висьӧмыс челядьяслы. Висьмӧдӧ сійӧн аслыспӧлӧс микроб, веськалӧ кӧ мортлы сюв пытшкӧ.

Сюв пытшкӧ микробъяс веськалӧны сёян-юанкӧд, унджыкысьсӧ юан ваӧн. Микробъяс сэсся веськавлӧны челядьлы сюв пытшкас асмогасянінтіыс джодж вывті кыскасигъясӧн, эм кӧ керка помын дизентерияӧн висьысь морт да дурка кӧ олӧ. Сюв пытшкӧсын микроб овмӧдчанінъясас дизентерияӧн висигӧн мортлӧн лоӧны зэв уна дойяс-язваяс. Пытшкӧс сюв кучикыс дойяс гӧгӧрыс гӧрдӧдӧ да пыктыштӧ. Асмогыс нильӧг, вира да лёк сора нюйт кодь. Вирыс да лёкыс петӧны дойяссьыс. Мытитігас кынӧмыс зэв ёна доймӧ. Сы вӧсна кага пыр горзӧ, бӧрдӧ. Тайӧ висьӧмысь уна челядьяс кувлӧны.

Кыдзи видзны челядьӧс да вермасьны мыт висьӧмкӧд.

Мытитысь кагаӧс некор оз ков заводитны бурдӧдны бать-мамлы аслыныс. Мыйӧн висьмас кагаыд мыт висьӧмӧн, пырысь-пыр колӧ сійӧс нуны больничаӧ либӧ докторӧс, пельшӧрӧс ли корлыны. Сӧмын тай тадзсӧ шоча вӧчӧны. Висьмӧм бӧрас пырысь-пырсӧ оз нуны доктор дінад, босьтчӧны асьныс „тӧдысьяскӧд“, пывсьӧдчысьяскӧд да бурдӧдны. Мукӧддырйиыс эськӧ сэсся ваясны кагасӧ доктор дінад да бӧртиыд немтор нин оз отсав. Мытӧн висигӧн ньӧти оз ков эновтчыны да мыйӧнсюрӧ, лёк ногӧн бурдӧдны. Ӧд бура бурдӧдтӧгыд мыт висьӧм вӧсна 2–3 лунӧн и кагаыд вермас кувны.

Докторыд, пельшӧрыд миян абу на быд сиктын, мукӧдласяньыс нулыныд на дінӧ висьысь кагаӧс он вермы, быть лоас кагатӧ дӧзьӧритны да бурдӧдны аслыныс бать-мамыслы.

Кыдзи колӧ дӧзьӧритны да бурдӧдны мытӧн висьысь кагаӧс?

Мыйӧн кага висьмас мыт висьӧмӧн, пыр жӧ кӧлӧ дугдыны сійӧс вердӧмысь, 12 час оз ков вердны, позьӧ вердтӧг видзны дзонь суткиӧдз (24 час.). Тшыгйӧн видзигас колӧ сӧмын быд час джын мысти юктӧдавны кӧдзӧдӧм пуӧм ваӧн, 3 чайнӧй пань кымын. Тшыгйӧдӧм бӧрын нёньӧдан кагаӧс колӧ вердны мам йӧлӧн. Мам йӧвсӧ ва кодь кӧдзыдӧн жӧ колӧ сетны. Вердны колӧ быд 2 час мысти кык чайнӧй пань тырӧн. Абу кӧ мам йӧлыс, либӧ оз нин кӧ кагаыс нёнясь, сэки колӧ сетны мӧс йӧв. Мӧс йӧвсӧ колӧ войдӧр пузьӧдлыны да погребын кӧдзӧдны. Сетны колӧ сідзжӧ 2 чайнӧй паньӧн быд кык час мысти. Сетӧм водзвылас йӧв пиас колӧ содтыны сакар (ӧтик чайнӧй пань стӧкан йӧв пиӧ) да йӧв джын мындаыс кымын пузьӧдлӧм кӧдзыд ва. Ки-кок бердас да бокъясас вольпасяс колӧ пуктыны пӧсь ва тыра сулеяяс. Сулеяястӧ колӧ бура пробкаавны, мед ваыс петнысӧ оз вермы. Мед оз сот, бутылкасӧ колӧ пуктыны кузьчышъянӧн гартыштӧмӧн. Кынӧм вылас колӧ пуктыны либӧ кӧртавны шонтӧм кыз кашимер чышъян. Тайӧясысь кындзи сэсся немтор оз ков вӧчны, а сы кості колӧ вайӧдны докторӧс либӧ пельшӧрӧс. Найӧ сетасны колан зелляяс дай висьталасны, кыдзи да мыйӧн колӧ вердны кагаӧс водзӧ.

Ӧні сэсся видзӧдлам, кыдзи видзны челядьӧс мыт висьӧмысь.

Ми тӧдам нин, веськалӧны кӧ микробъяс кынӧмӧ да сювъяс пытшкӧ, лоӧ восӧдӧм да мытитӧдӧм. Сідзкӧ, колӧ видзчысьны, мед челядьлы кынӧмас да сювъясас сёян-юанкӧд оз веськавны висьӧм вӧчысь микробъясыс, дай мед кагаяс вӧліны ёнӧсь, зумыдӧсь. Сэтшӧм кагаыд кӧ висьмас, кокниджыка вермас висьӧмсӧ дай ӧдйӧджык бурдас.

Сідзжӧ висьталім нин: бур, кос, жар гожӧмъясын мыт висьӧм вӧсна ёнджыка кулӧны мисьтӧм, зэра гожӧмъясын дорысь. Жар, бур гожӧмъясад овлӧ унджык гуг. Уна гутыс вӧсна висьӧмъяс ёнджыка паськалӧны, висьмӧдӧны унджык йӧзӧс, унджык кагаӧс. Гутъяс лэбалігас пуксьывлӧны быдсяма пеж, няйт вылӧ. Няйтын эмӧсь быдпӧлӧс микробъяс. Гутлы микробъясыс ӧшйӧны кокъясас да бордъясас. Няйт вывсьыс лэбзьӧны, пуксьӧны сёян-юан вылӧ. Тадзи веськалӧны сёян-юанӧ висьӧм вӧчысь микробъяс. Мортыд кӧ микробӧсь сёян-юантӧ сёяс, висьмӧ. Тадзи гожӧмъясын гут пыр разалӧны уна пӧлӧс висьӧмъяс. Челядьяслӧн мыт висьӧмыд сідз жӧ паськалӧ.

Мед висьӧмыс оз паськав, мед оз ви челядьӧс, колӧ быд ногӧн бырӧдны гутъясӧс. Гут бырӧдны колӧ босьтчыны ӧтпыр став йӧзыслы. Гут кулан тшакъясӧн, кабалаясӧн, зелляясӧн керка пытшкӧсысь гут бырӧдӧмӧн ёна гут чинӧм, дерт, оз ло. Керкаысь бырӧдан да ӧшиньтӧ кӧ восьтан, важсьыс унджык пырас. Колӧ бырӧдны гутъясыслысь кӧйдыссӧ. Гутъясыд рӧдмӧны куйӧдын. Мед оз ло гут рӧдмӧмыс, колӧ картавывса, ывлавывса куйӧдъястӧ гожӧмбыдӧн нёльысь кымын вылі пластъяссӧ бергӧдлывлыны. Сэки гут колькъясыс ставыс сюйсясны куйӧд пытшкӧ да сотчасны. Кор став йӧзыс босьтчасны тайӧ уджӧ ӧтпырйӧ, сэки тӧдчӧмӧн позьӧ чинтыны гутъястӧ.

Челядьӧс мыт висьӧмысь видзигӧн колӧ тӧдны, кыдзи найӧс кужӧмӧн вердны мам йӧлӧн да мӧс йӧлӧн. Бура кужӧмӧн вердӧмыд кагаыдлы не сӧмын мыт висьӧмысь видзчысьӧм могысь, кагалӧн медводдза вося сёйӧм-юӧмыс ӧд лоӧ тӧдчана водзӧ олӧмас, кувтӧдзыс. Бура кӧ видзӧма, вердӧма медводдза вонас, кага нэм кежлас лоас бур, ён, дзоньвидза. Сы вӧсна быд мамлы колӧ тӧдны, кыдзи вердны ассьыс кагасӧ медводдза вонас. Мамлы колӧ вердны ассьыс кагасӧ 6 тӧлысь аслас йӧлӧн. Мыйкӧ вӧсна кӧ ачыс мамыс оз вермы нёньӧднысӧ, позьӧ тшӧктыны нёньӧдлыны мукӧд дзоньвидза нывбабаӧс (сӧмын, дерт, лоас дон мынтыштны). Оз ков мамлы дугӧдны кагаӧс нёньӧдӧмысь гожӧмын. Колӧ чӧвтны нёньысь тӧлын либӧ арын.

Нёньпом кагаӧс колӧ вердны ӧткодя быд 2½–З час мысти, квайтысь-сизимысь луннас. Войын вердны ньӧти оз ков. Войын вердӧм, быд бӧрддзӧм-шыасьӧмӧ нёньӧдӧмӧн, медунаыс висьмывлӧ мыт висьӧмӧн. Кага кӧ бӧрдӧ, верднысӧ абу на кад, позьӧ сетны юыштавны чайнӧй паньӧн сакаралӧм пузьӧдӧм ва. Сӧмын оз жӧ ков вывтісӧ сэтчӧ кагатӧ велӧдны-а. Колӧ чорыда кутчысьны кагаӧс вердны ӧти кадъясӧ быд лун.

Нёньӧдӧм водзвылас, нёньӧдӧм костас и, оз ков нёньясысь лэдзны йӧвсӧ. Сійӧ абу бур нёньӧдан кагаыдлы. Нёньӧдны заводиттӧдз колӧ кияссӧ да нёньяссӧ мамлы бура мыськавны пузьӧдлӧм ваӧн. Мыссьытӧмӧн вердӧм вӧсна кагалӧн бара жӧ вермӧ лоны мыт висьӧм. Нёньӧдчигӧн мамлы позьӧ быдтор сёйны-юны сур-винаысь кындзи. Квайт тӧлысь бӧрын нёньӧдан кагалы позьӧ нин содтыштавны нёньӧдӧмысь кындзи мукӧд сёянторъяс. Дзикӧдз дугӧдны нёньӧдӧмысь колӧ 10–12 тӧлысьяс костын, оз ков сӧмын дугӧдны гожӧм шӧрын-а.

Ӧні видзӧдлам, кыдзи колӧ кагаӧс вердны мӧс йӧлӧн. Кагаӧс мӧс йӧлӧн вердігӧн колӧ вӧчны, мед мӧс йӧлыс лоӧ мам йӧв кодь жӧ. Сэтшӧм мӧс йӧлӧн вердігӧн кага бурджыка быдмас, озджык вись мыт висьӧмъясӧн. Мӧс йӧв пиас колӧ содтыны пузьӧдлӧм ва да сакар. Сорлавнысӧ колӧ сідзи: кык тӧлысся кагалы колӧ пуктыны мӧс йӧв пиас джынсӧ пузьӧдлӧм ва. Кынӧмыс кӧ кагалӧн уджалӧ бура, да ачыс кӧ бур, ён, коймӧд тӧлыссянь ваыс пуктыссьӧ сӧмын нин коймӧд юкӧныс. Сакар содтыссьӧ быд сорлалӧм стӧкан йӧв пиӧ ӧти чайнӧй пань мында, сизим тӧлысь бӧрын сорлавтӧм стӧкан йӧв пиӧ чайнӧй пань джын. Сорлалӧм йӧвнас колӧ вердны кагаӧс сизим тӧлысь. Кӧкъямысӧд тӧлысьнас позьӧ нин вердны сорлавтӧм мӧс йӧлӧн. Ва пыдди бӧръя тӧлысьнас позьӧ пуктыны ид да зӧр шыдӧс пуӧдӧм ваяс.

Медводдза 3–4 лунъясас чужӧмсяньыс кагалы сорлалӧм йӧвтӧ колӧ сетны сёйӧм вылӧ 3 сёян пань сӧмын. Кык вежон мысти быд сёйӧм вылӧ колӧ нин сетны 6 сёян пань. Тӧлысся кагалы куим тӧлысьӧдз сетсьӧ сёйӧм вылӧ 10 пань, 3 тӧлысь бӧрти сетсьӧ нин 12 пань (стӧкан йӧв). Мӧс йӧлӧн кагаӧс колӧ вердны сідзжӧ час серти. Мед оз шузьы йӧлыс, колӧ пузьӧдны, а оз ков пӧжны. Йӧвсӧ видзны сӧстӧм вевта дозйын. Вердчан нёнь сюрсӧ быд вердӧм бӧрын колӧ бура мыськавны. Верднысӧ колӧ луннас витысь-квайтысь. Вердӧм водзвылын йӧвсӧ колӧ дэбыдӧдз шонтыны.

Бать-мамлы колӧ нӧшта тӧдны, кыдзи кагаӧс чужӧмсяньыс бура видзны. Быд лун ӧтчыд кагаӧс колӧ купайтны тазйын (сӧстӧм ворйын), шоныд ва пиын минут вит кымын. Вежонын кыкысь купайтігмозыс мыськавны майтӧгӧн. Купайтӧм бӧрын кагаӧс колӧ тӧбыштны небыд рузум пиӧ. Став нёльзянінъяссӧ колӧ небыдика рузумнас косӧдыштны да киськавны талькӧн либӧ картупель пызьӧн (крахмалӧн). Оз позь косӧдны кузьчышъянӧн чышкӧмӧн. Мыйкӧ вӧсна кӧ кагалӧн пондасны орӧссьыны, гӧрдӧдны синъясыс, колӧ луннас кыкысь борнӧй ваӧн кӧтӧдӧмӧн ватаӧн синъяссӧ чышкавны. Некор оз ков кагалы вом пытшкас сюйны чунь да мукӧдтор. Оз ков видзны кагаӧс гожӧмын ни тӧлын тӧбӧмӧн. Тӧбӧм кага оз ло зумыд, ён. Оз позь видзны кагаӧс пемыд, мисьтӧм, буса сынӧда керкаын. Керкасьыд ӧшиньсӧ колӧ восьтавлыны, мед сынӧдыс керкаад лоас сӧстӧм, позьӧ асьсӧ кагатӧ петкӧдлыны ывлаӧ. Гожӧмын, шоныд дырйи, кагаӧс колӧ быд лун дырджык видзны ывлаын. Тӧлын, 3–4 тӧлысь бӧрын чужӧм мыстиыс, колӧ жӧ кагаӧс ывла вылас петкӧдлыны: медводдза луннас 15 минут кежлӧ, мӧд-коймӧд лунъясас час джын кежлӧ. Сэсся лунысь лунӧ позьӧ пыр содтысьны, поводдя серти. Оз ков кагаӧс велӧдны вывті водз пукавны. Дзоньвидза кага ачыс пондас пукавны 6–7 тӧлысь бӧрын. Ас кок йылын ветлӧдлыны оз жӧ ков вывті водз кагаӧс сувтӧдны. Вывті водз пукӧдӧм кагалӧн сюрса лыыс вермас чукыльтчыны. Кок вылӧ водз сувтӧдӧм вӧсна кагаыд вермас лоны чукля кока. Дзоньвидза кага сувтӧ кок йылӧ 13–14 тӧлысьын.

Квайт тӧлысь бӧрын кагалӧн пондасны мыччысьны пиньяс.

Кагалӧн кӧ сэки лоӧ мыт висьӧм либӧ биалас кӧ, мамъяс шуӧны: пинь пӧ петӧ да сы вӧсна. Пинь петӧм вӧсна оз овлы некутшӧм висьӧм. Висяс кӧ, кагаӧс колӧ петкӧдлыны докторлы.

Бура вердӧмӧн да лючки дӧзьӧритӧмӧн-видзӧмӧн кагаяс быдмасны да лоасны ёнӧсь, дзоньвидзаӧсь, дай озджык пондыны висьны мыт висьӧмӧн да мукӧд пӧлӧс вуджан висьӧмъясӧн. Дзоньвидза челядьӧс быдтыны йӧзлы отсаласны яслияс да консультацияяс.

Врач И. С. Коканин.