ФИЗКУЛЬТУРА УДЖ СИКТЪЯСЫН
Уджъяс дырйи челядьлы пыр лоӧ гортавны, ичӧтджык вокъясӧс да чойясӧс видзны. Тулыснад, гожӧмнад ывла вылын шоныд, гажа. Сідзи эськӧ и чеччыштан керкасьыд да он кӧть и лунтыр волы. Бӧрдны кутас ичӧтджык вокыд, чойыд ли, бурӧдны он вермы. Забеднӧ лоас да ачыд мӧдӧдчан сыркъявны. Рытнас сёрӧн нин локтасны бать-мамыд да тэнӧ жӧ мукӧддырйиыс видасны.
Тадзи олӧны коми сиктъясын унджык челядьыс. Сӧмын тӧвъясын школаӧ ветлігӧн сюрлӧ налы унджык вӧля. Сизим-кӧкъямыс арӧссянь ичӧт вына кияснас кутчысьӧны нин сьӧкыд крестьянскӧй уджӧ.
Ичӧтысянь сьӧкыд удж вӧсна томысянь чорзьӧны сӧнъясыд, оз быдмы прамӧя морт туша.
Босьтам миянлысь школаястӧ. Врачьяс видлалӧм серти, миян коми школаясын 100 школьник пиысь 60 школьникыслӧн кытъястікӧ висьышталӧны нин. Ӧнӧдз на миян общественнӧй организацияяс омӧля видзӧдісны та вылӧ, эз мӧвпыштлыны, кыдзи эськӧ бурмӧдны сиктса челядьлысь да том йӧзлысь олӧмнысӧ, — кыдзи кыпӧдны налысь дзоньвидзалуннысӧ.
Сӧвет власьт Октябрса революция бӧрын сетіс вӧля став ас сёрниа йӧзлы, сідзжӧ и коми йӧзлы кыпӧдны ассьыныс олӧмнысӧ, лӧсьӧдны ассьыныс культура. Воысь воӧ ёнмӧ миян обласьтувса бюджет. Мунӧны ыджыд уджъяс туйяс бердын, выль пабрик-заводъяс вӧчалӧм кузя да. Коми му пытшкын эм уна озырлун — шувгӧны помтӧм джуджыд пармаяс, мича ягъясын быдмӧ уна вӧр, уна сикас рудаяс кыз пластъясӧн куйлӧны му пиын, уна из шом, уна нерп — быдсяматорйӧн озыр Коми му. Ставыс найӧ виччысьӧны ыджыд вына мортлысь ки. Коми том йӧзлы ковмас нуӧдны водзӧ выль олӧм лӧсьӧдан уджтӧ. Кыпӧдны Коми мупытшса овмӧстӧ.
Сідзкӧ, колӧ медым том йӧз вӧліны дзоньвидзаӧсь, вынаӧсь.
Сэсся оз ков вунӧдны — ми олам капиталист государствояс кытш пытшкын на. Найӧ вермасны уськӧдчыны сӧвет государство вылӧ. Ӧд капиталист государствояс ёна лӧсьӧдчӧны война кежлад. Водзсасьны капиталистъяскӧд бара жӧ ковмасны вына да пельк йӧз.
Кыдзи, мыйӧн позьӧ бура ёнмӧдны-пелькмӧдны том йӧзӧс.
Сьӧкыд крестьянскӧй уджыд оз ӧткодя ёнмӧд быд сустав, быд мускул, оз лэдз бура быдмыны ни. Коми йӧз унджыкӧныс ичӧтик тушааӧсь, дзӧрана да лайкъялана покодкааӧсь, кыдз шуасны — статьыс пӧ абу.
Сизим-кӧкъямыс арӧссянь сиктса том йӧз кутчысясны бертны быдсяма сьӧкыд уджсӧ да, нэм олігад оз ӧд омӧля сюй коскад, оз этша сюр сойясыдлы да пельпомъясыдлы. Кысь нӧ сэсся прамӧя быдмынысӧ да ёнмынысӧ удитасны. Оз позь шуны, дерт, мый став сиктса том йӧз вывті нин омӧликӧсь, вынтӧмӧсь. Эмӧсь и вына йӧз. Сӧмын выныс абу быдлаын ӧтмоза, ӧтиклӧн зэв чорыдӧсь, вынаӧсь сойясыс, мӧдлӧн коскыс ён, коймӧд эбӧса кокъясас да сідз водзӧ. Коді кутшӧмджык удж уджалӧ, сы серти и ёнмӧны ӧти либӧ мӧд сустав. Тшупсьысьлӧн вынаджыкӧсь сойясыс сёй лойысьлӧн серти, а сёй лойысьлӧн кокъясыс вынаджыкӧсь тшупсьысьлӧн дорысь да сідз водзӧ.
Кыдзи позьӧ вӧчны, медым морт тушалӧн гӧгӧр быдлаті ӧткодя суставъясыс да мускулъясыс ёнмисны да вынсялісны? Физкультураӧн сӧмын ми вермам воны сы выйӧдз.
Каръясын важӧн нин гӧгӧрвоисны физкультуралысь бурлунсӧ, чорыда кутчысисны сы бердӧ рабочӧй да служащӧй том йӧз. Миянлы, сиктса том йӧзлы, оз жӧ ков кольччыны наысь, колӧ паськыдджыка пуктыны физкультура удж Коми сиктъясын.
Карса да сиктса олӧмыд, уджыд абу дзик ӧткодьӧсь — ёна торъялӧны мӧда-мӧдсьыныс. Сідзкӧ, карын да сиктын оз позь ӧткодя нуӧдны и физкультура уджтӧ. Сиктса том йӧзлы оз ков мырсьыны гираясӧн да сьӧкыд штангаясӧн, налы и сідз сюрлывлӧ лэптавны сьӧкыдторъястӧ, шуам, бертны мыръяс да мукӧдтор.
Ми пӧ и физкультуратӧгыд ёна мудзлам уджалӧмысла, мукӧддырйиыс весиг став сӧнъясыд тіралӧны. Гӧрыштам, ытшкыштам мудзтӧдз, вот тэныд и физкультура — шулывлӧны сиктса том йӧз. Абу сідзи. Сьӧкыда уджалӧмыд абу физкультура, сійӧ сӧмын мудзтӧдӧ морттӧ.
Тані дженьыдика висьталам, кыдзи позяс торъя рӧскодъястӧг пуктыны сиктса том йӧз костын дзоньвидзалун кыпӧдан удж — физкультура.
Тулыс, гожӧм — медся бур кад котыртны том йӧзӧс, кыскыны найӧс физкультура удж бердӧ. Сэки оз ков тӧждысьны торъя керкаяс понда да площадкаяс вӧсна. Быд сикт гӧгӧр эмӧсь мича веж лудъяс, матын сэні вӧрыд и юыд. Физкультура позьӧ нуӧдны сӧстӧм сынӧд вылын, шонді улын. Физкультура нуӧдны позьӧ быд прӧст кадӧ. Сиктын бур физкультура, том йӧз костын бур ворсанторъяс: бабкиасьӧм, мачасьӧм, сяръясьӧм, городкиасьӧм, чиркасьӧм да мукӧд пӧлӧс ворсанторъяс пелькмӧдӧны, сетӧны вын быд посни сӧнъяслы да мускулъяслы. Татшӧм ворсанторъяснад ёна позьӧ ворсны. Сӧмын тайӧ ворсӧмъяссӧ оз ков вӧчавны няйт да буса уличьяс вылын, колӧ мунны сикт сайӧ, мича сӧстӧм лудъяс вылӧ, либӧ ю берег дорӧ. Ворсігад пӧсялан да, медым позяс ыркӧдчыштны сӧстӧм югыд юын, пыжӧн гуляйтыштны да мукӧдтор.
Ӧні кыдзкӧ том йӧз ворсанторъяссӧ вунӧдны кутісны, весиг ӧд челядьяс костын шоча аддзылад сяръясьӧмтӧ, мачасьӧмтӧ да мукӧд сэтшӧмторъясӧн ворсӧмтӧ. Оз ков вунӧдны тайӧ ворсанторъяссӧ, найӧ велӧдӧны мортӧс веськыда инмавны, бура котравны, пелькмӧдӧны да сюсьмӧдӧны. Сэсся нӧшта тайӧ ворсанторъясыс ёна вермӧны ӧтувтны том йӧзӧс, отсалӧны бырӧдны на костысь венъяс да зыкъяс, кулиганитӧм.
Медбур, дерт, сиктас том йӧзлы ӧтувтчыны торъя кружокъясӧ да физкультурасӧ нуӧдны не кыдзсюрӧ, а — план серти. Ӧд 5–6 арӧса челядьяслы да 18–20 арӧса том йӧзлы ворсны, либӧ физкультура нуӧдны ӧткодя оз позь. Оз жӧ вермыны физкультура ӧткодя нуӧдны и нывъяс. Ставыслы налы колӧ индыны аслыспӧлӧс ворсанторъяс, аслыссикас спортивнӧй упражненньӧяс.
Посни челядьлы колӧ сетны унджык вӧля котравны ывла вылын шоныд лунъясӧ, налӧн эм асланыс ворсан сямъяс — бобувъяс бӧрся вӧтлысьны, сыркиӧн ворсны, шыбласьны да сідз водзӧ. 7–9 арӧса челядьлы медбур ворсны мачӧн, котӧрӧн панласьны, вӧньӧн чеччавны, асыкӧн гӧглясьны да кокньыдик спортивнӧй упражненньӧяс вӧчавны.
9–12 арӧса челядьлы сыысь кындзи позьӧ заводитны велӧдчыны вартчыны, верзьӧм вӧв вылын ветлыны, чеччавны да мукӧдтор.
12–15 арӧсаяслы позьӧ нин ворсны баскетболӧн, ки йылын ӧшавны, чеччавны, пыжӧн гуляйтны (сынны велӧдчыны) да сідз водзӧ.
15–18 арӧсаяслы позьӧ велӧдчыны вермасьны (дерт, оз ков кыдзсюрӧ-а), ворсны быдсикас ворсанторъясӧн.
Сиктса природа миян зэв озыр шондіӧн, сӧстӧм сынӧдӧн да югыд ваа юясӧн. Ставыс сійӧ вермас сетны зэв ыджыд бур том йӧз костын дзоньвидзалун кыпӧдан уджын. Некор оз ков повны пӧсь шондіысь, сійӧ сетӧ вын мортлы. Дерт, сӧмын оз позь ӧтпырысь курыштны ас пиад шонділысь пӧсьсӧ. Колӧ ньӧжйӧник велӧдны ассьыд тушатӧ шонді сотӧмас, сэки ӧткодяджык, мичаӧ гожъялӧ став яйыд.
Гожӧмъяснад том йӧз ёна купайтчӧны, сійӧ зэв жӧ бур физкультура. Купайтчӧмыс бара жӧ мунӧ кыдзсюрӧ, кужтӧг. Купайтчигӧн некор оз ков юртӧ кольны косӧн; ва пиын пыр колӧ вӧрны, медым он кӧдзав; лӧзӧдтӧдз, тіравтӧдз ва пиын овны оз позь, верман висьмыны, ваысь петӧм бӧрын ветлігмозыд косьмытӧдз оз позь куйлыны шонді водзын; сёйӧм бӧрын пырысь-пыр купайтчыны оз ков, кӧть час кымын колӧ нӧрӧвитыштны. Купайтчыны колӧ заводитны тулыссянь, кор ваыслӧн шоныдыс лоӧ 12–15 градус кымын да купайтчыны арӧдз. Тӧлын позьӧ киськасьны, либӧ кӧдзыд ваӧн кӧтӧдӧм кузьчышъянӧн ниртчыны. Ставыс сійӧ ёнмӧдӧ морт тушатӧ. Сӧстӧм сынӧд, шонді да ва отсаласны бырӧдны том йӧз костысь висьмӧдчӧмъяс.
Ӧні уна выль ворсанторъяс нин эмӧсь. Спортивнӧй кружок вермас дай сылы быть колӧ паськӧдны сиктӧ выль ворсанторъяссӧ. Мукӧд сиктъясын том йӧз комсомол ячейкаяс водзмӧстчӧмӧн заводитісны нин лӧсьӧдавны сэтшӧм ворсанторъястӧ. Футбол, баскетбол, волейбол, крокет да мукӧд ворсанъяс лӧсьӧдӧм вылӧ оз ков уна сьӧм. Баскетболӧн, футболӧн дай волейболӧн позьӧ ворсны ӧти мачӧн, сӧмын эжъяссӧ колӧ торъяӧс вӧчавны-а. Крокеттӧ сэсся асланыслы позьӧ вӧчны. Тайӧ ворсӧмъястӧ нуӧдны, дерт, ковмас торъя спортивнӧй площадка. Сійӧс позяс лӧсьӧдны мича сӧстӧм луд вылӧ, сикт сайӧ. Сійӧ жӧ площадка вылас позяс лӧсьӧдны чеччалан местаяс, сӧмын площадка помсӧ кытікӧ кӧрт зырйӧн кодйыштны да ваявны сэтчӧ пила пызь, медым небыдджык лоас.
Татшӧм площадкаяс пырыс сиктса том йӧз кутасны дорны выль оласног. Прӧст каднад оз нин кут кыскыны найӧс вина румка дорӧ да пырны кось улӧ. Том йӧзлӧн выль олӧмас пырӧдчӧм сямыс эм, колӧ сӧмын кужны пуктыны на костын котыртчан уджсӧ. Партиечьяслӧн, комсомол ячейкаяслӧн да профсоюзъяслӧн мог: чорыда кутчысьны сійӧ уджас, отсавны том йӧзлы петны выль туй вылӧ.
Футбол, баскетбол да волейбол.
Чужъявны кокӧн ыджыд мач вермасны быдӧн: унджыкӧныс, ме чайта, аддзывлісны нин футболтӧ. Сійӧ ыджыд (юр ыджда кымын) мач. Сійӧс позьӧ судзӧдны 6–7 шайтысь. Футболӧн ворсны позьӧ 22 мортлы (позьӧ и этшаджыкӧнлы). Ворсысьяслы колӧ лоны пелькӧн, ӧдйӧ, кокньыда колӧ котравны. Ворсны тшӧктӧны кокньыд паськӧмӧн, либӧ трусик кежысь. Футболӧн ворсӧм сьӧлӧм вылас воӧ не сӧмын том йӧзлы, радейтӧны сійӧс и мужикъяс. Став ворсана правилӧяссӧ кӧ гижны, ковмас зэв уна места. Быд сиктын, ме чайта, эмӧсь карӧ волӧма йӧз, учитель, либӧ гӧрд армияысь воӧм морт, найӧ кужасны велӧдны том йӧзӧс ворсны футболӧн.
Футбол мачнас жӧ позьӧ нуӧдны зэв лӧсьыд ворсантор — баскетбол. Баскетболӧн позьӧ ворсны и нывъяслы. Тані мачсӧ оз нин кокӧн чужъявны, а куталӧны да шыблалӧны киӧн. Ворсны позьӧ 10 мортлы, этшаджыкӧнлы и.
Волейбол зэв жӧ бур ворсантор. Коми обласьтын сійӧн пӧшти некӧн на оз ворсны. Волейболӧн ворсны позьӧ футбол мачӧн. Мач кындзи ковмас нӧшта тыв кодь сетка. Волейбол площадкасӧ позьӧ лӧсьӧдны: кузьтанас — 10 метрсянь 14 метрӧдз, пасьтанас — 5 метрсянь 7 метрӧдз. Тайӧ чертежас лыдпасъясыс петкӧдлӧны, кытчӧ сувталӧны ворсысьяс — ӧтарас квайтӧн дай мӧдарас квайтӧн (позьӧ, дерт, и этшаӧнджык). Плӧщадка шӧрӧдыс вомӧнӧн нуӧдӧма 2 метр кымын судтаа сетка (позьӧ лӧсьӧдны тывйысь). Сійӧ крепитны колӧ кыкнан помӧдыс торъя сюръяясӧ либӧ майӧгъясӧ. Площадка кыкнан помнас шуйга пельӧсъясас колӧ чертитны кругъяс (А 1, А 2,) кыдзи петкӧдлӧма. Суддя^Суддя видзӧдӧ ворсӧм бӧрсяыс, мед ворсӧмыс муніс правилӧяс серти. Суддя колӧ быд спортивнӧй ворсӧмын./^ шутёвтӧм бӧрын ӧти ворсысь босьтӧ мачсӧ да веськыд кинас кучкӧ, медым мачыс мунас сетка мӧдарӧдзыс (медым площадка саяс мачыс оз жӧ вудж-а). Сетка мӧдарас ворсысьяс (код дорлань мачыс сибалӧджык) мачсӧ муӧ усьлытӧдзыс кинас кучкӧны бӧр сетка мӧдарас. Ворсысьясыс вермасны ас местасьыс котӧртлыны ас площадкаӧдыс сэтчань, кытчӧджык воӧ мачыс. Ворсысьяслы ӧтилаын сулавны оз шогмы, колӧ пелькджыка вӧрны, сӧмын оз ков торкавны мукӧдсӧ — мешайтны ас ворсысьяслы. Кодарас мачыс водзджык муас усьлӧ дас витӧдысь, сыладор партияыс ворссьӧ. Сы бӧрын колӧ заводитны выльысь ворсны. Сэсся, медым лӧсьыдджык лоӧ мачсӧ шыбитны сетка мӧдарас, позьӧ вӧчны сідзи, шуам: 6-ӧд ворсысьысь вермас мачсӧ ыстыны сетка дорас сулалысь аслас партияса ворсысьыслы, шуам, шӧрсаыслы; сійӧ нин вӧлисти мачсӧ зэв ӧдйӧ кучкӧ сетка мӧдарас. Мачыс кӧ мунас площадка черта саяс — шусьӧ аутӧн, сэки сыладорса партияыс нин шыбитӧ мачсӧ сетка мӧдарас «А» кругсяньыс. Ворсігӧн мачсӧ оз позь кутавны кык киӧн, колӧ кутлытӧг сӧмын кучкыны, либӧ йӧткыштны.
Школьникъяслы, нывъяслы, зонъяслы — быдӧнлы позьӧ ворсны лӧсьыд ворсанторйӧн — крокетӧн. Сійӧ велӧдӧ ворсысьяссӧ веськыда инмавны. Гӧгрӧс шаръястӧ, да пу мӧлӧтъястӧ, да сутуга вугъястӧ крокетӧн ворсны аслыныслы жӧ позьӧ вӧчны.
Спортивнӧй кружокъяслы тайӧ ворсанторъяс кындзиыс колӧ и мукӧд сикас физкультура упражненньӧяс вӧчавны. Индыны найӧс панласьны чеччалӧмӧн, котралӧмӧн, ядра^Ядра — кӧртысь, либӧ чугунысь гӧгрӧс шар кодь, сьӧктанас 7 килограмм. Позьӧ лӧсьӧдны шыльыдджык из./^ шыблалӧмӧн да сідз водзӧ.
Спортивнӧй кружокын колӧ нуӧдны тшӧтш беседаяс, шуам: дурка олӧмкӧд вермасьӧм йылысь, кутшӧм лёк вӧчӧ вина юӧм, кыдзи колӧ уджавны, медым ӧткодя мудзӧны став мускулъясыд да мукӧдтор йылысь.
Физкультурниклы колӧ быд ногыс вермасьны дурка олӧмкӧд. Ӧд сӧс олӧмыд — важся коляс, сійӧ петкӧдлӧ миянлысь пемыдлуннымӧс. Морт вермас лоны дзоньвидзаӧн, вынаӧн сӧмын кор сы гӧгӧр лоӧ сӧстӧм, гажа да лӧсьыд. А сиктъясыд миян ёна на няйтӧсь, зэрыштас кӧ, улича вомӧныд на он вермы вуджны.
Физкультура удж паськӧдӧм отсалас коми том йӧзлы петны лёк дурк олӧмысь сӧстӧм, дзоньвидзаа олан туй вылӧ.
Н. Одинцов.
