СЮ ӦЗИМ СЁЙЫСЬ РУД ЛЁЛЬӦ ЙЫЛЫСЬ
Унаысь позьӧ аддзывлыны муяс вылысь май тӧлысь помасигӧн да юнь тӧлысьын кык сантиметрысь кузьджык бобувъясӧс. Воддза бордыс налӧн сьӧд нисьӧ сім рӧма. Борд шӧрас эм сьӧд пятна, либӧ вомӧныс мунӧны сьӧд визьяс. Бӧръя бордъясыс еджыдӧсь, либӧ еджыд нисьӧ рудӧсь. Эмӧсь и мукӧд пӧлӧс (тайӧ жӧ чукӧрысь) бобувъяс. Тайӧ бобувъясыс пуктӧны колькъяссӧ му вылӧ да боръясӧ, ёг турун коръяс вылӧ. Ӧтик бобулыс вермӧ пуктыны куимсё-нёльсё колькйӧдз. Сэтысь дыр мысти петӧны ёна горш руд лёльӧяс. Колькъяссӧ найӧ медъёна тэчӧны май тӧлысь помын да юнь тӧлысьын. Бобувлы колькъяссӧ пуктавны медбур местаыс — ёна ёгӧн тырӧма коськӧм му да боръяс. Бобулыс пуктӧ колькъяссӧ ёг турун кор гугас, ӧтикӧн, кыкӧн да куимӧн. Найӧ оз став кольксӧ пуктыны ӧтпырйӧ, а тэчӧны ньӧжйӧникӧн кувтӧдзыс. Колькъясыс сэтшӧм бобувлӧн еджыдӧсь, зэв ичӧтикӧсь (кык пӧв посньыдджыкӧсь мак кӧйдыс дорысь). Шоныд зэра поводдя дырйи петӧ кольксьыс 12–14 лун мысти зэв ичӧтик, еджыд да сьӧд юра лёльӧ. Кольксьыс петӧм мысти вит-квайт лун бӧрын лёльӧлӧн рӧмыс вежсьӧ, лоӧ руд нисьӧ виж. Олӧ ёг турун кор вылын. Посниӧсь да найӧс сэки он и прамӧя аддзы кор бердсьыс. Сёйӧны турун корсӧ. Сизим кымын сутки мысти лёльӧлӧн мӧдысь вежсьӧ кучикыс. Сы бӧрын лун сизим-кӧкъямыс мысти лёльӧ кучиксӧ бара вежӧ. Лоӧ кельыдвиж рӧма, сӧмын юрыс да бокъясыс рудӧсь. Мышку кузялаыс мунӧ куим визь. Тайӧ каднас лёльӧлӧн олӧмыс вежсьӧ. Кор йывсьыс сійӧ лэччӧ му бердӧ, сӧмын сёйыштны кайлывлӧ ёг турун кор вылӧ. Унджыксӧ олӧ сэки из увъясын, кос коръяс улын да мукӧдлаын. Лёльӧ сэки зэв нин пельк, лун и вой пыр сійӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ ниглясьӧ. Нёльӧд кучик вежӧм бӧрын лёльӧыс лоӧ сантиметр кык кымын кузя, нёль гоз кока.
Август тӧлысь заводитчигӧн лёльӧыс кутас нин корсьны ёг турун кор кындзи мукӧд сикас сёянтор, сюрӧ кӧ, ёна горша сёйӧ сю ӧзим, либӧ сю кӧйдыссӧ. Кор нин кутас кӧдзасӧ сёйны, сӧмын сэки крестьяна казяласны лёльӧлысь ыджыд омӧльтор вӧчӧмсӧ. Сёйӧ ӧзимсӧ лёльӧыс войын, а асылын пырӧ му пытшкӧ. Муас пыриг-петігӧн вӧчалӧ муас розьяс. Сы серти, корсьны кӧ, регыд позьӧ аддзыны лёльӧтӧ. Ёна сійӧ сэки горш, сю ӧзимтӧ зэв ёна вермӧ сёйны. Луннас сёйӧ сы мында жӧ, мыйта аслас сьӧктаыс. Мортлы кӧ сэтшӧм горша сёйны, луннас, ковмас 48 килограмм (куим кымын пуд) нянь. Август тӧлысь помын лёльӧыс лоӧ нин сантиметр нёль кузя кымын да дзодзӧг борд кызта кымын. Сэки сійӧ му кодь рӧма мышку кузяыс мунӧ куим сьӧд визь, юрыс сьӧдовгӧрд, да кык кӧсӧй сьӧд визя.
Кӧдзыд зэра поводдя дырйи лёльӧ дугдылӧ сёйӧмысь, сӧмын, дерт, сійӧ оз кув. Мыйӧн сэсся пуксяс бурджык поводдя, бара жӧ и заводитӧ сёйны.
Тӧв кежлӧ пырӧ весьтӧн-джынйӧн пыдтаӧ кымын му пытшкӧ. Сэні и тӧвйӧ, узьӧ. Тулысын, мыйӧн лоӧ шоныдджык поводдя, лёльӧ бӧр петӧ му пытшсьыс. Сӧмын тулысын ӧзимтӧ оз нин сэтшӧм ёна вермы жугӧдны, ӧзимыс сэки ёнмӧмаджык нин да, абу нин сэтшӧм нэр, небыд да. Дерт, мыйтакӧ нэриник ӧзимтӧ сёйыштас жӧ да, сӧмын ыджыд уронтӧ вӧчны оз нин вермы.
Май тӧлысьын лёльӧ пырӧ сантиметр пыдтаӧ либӧ пыдӧджык му пытшкӧ. Ачыс вӧчӧ аслыс черань поз кодьӧс (пещерка). Сэні квайтӧдысь шыбитӧ ассьыс кучиксӧ. Пӧрӧ сантиметр кузя кымын гагйӧ, ӧтар помыс вӧсньыдик, мӧдарыс — кызджык, лоӧ сьӧдовгӧрд югъялан рӧма, рочӧн сійӧ шусьӧ куколкаӧн. Сэтшӧм куколкаыс позъяс куйлӧ зэв лӧня, — оз сёй ни, оз ветлӧдлы. Куйлас сідзи дзонь тӧлысь, юнь толысь шӧрӧдз. Сы бӧрын куколкалӧн паськыдджык помсяньыс кучикыс потӧ да петӧ сэтысь бобув. Бобулыс му пытшкысь петӧ. Сэтшӧм бобувъясыс мӧда-мӧдныскӧд ӧтлаасьлӧны (спаривайтчӧны). Сы бӧрын кутасны пуктавны колькъяс ёг турун кор гугъясӧ. Тадзи олӧ сю сёйысь лёльӧ.
Лёльӧ вермӧ сёйны ӧзимтӧ ёнджыка, либӧ омӧльджыка. Лёльӧлӧн ёна, омӧля сёйӧмыс кӧдзан кад сайын. Кӧдзӧма кӧ водз, да лёльӧыс эм нин, сэки сійӧ ёна вермас ӧзимтӧ жугӧдны. Кӧдзигӧн колӧ бура видзӧдлыны эм абу сю ӧзим сёйысь лёльӧыс ёг турун кор гугъясын. Ёна торкӧ лёльӧлы ёнмыны да ӧзимтӧ сёйны омӧль, кӧдзыд поводдя.
Мый понда мукӧддырйиыс лёльӧ оз сёй ӧзимсӧ му вылысь пасьталаыс, а сёйӧ (жугӧдӧ) сӧмын местаясӧн?
Гӧриг-пинёвтігӧн мукӧдлаас гӧрйыс да агасыс (пиняыс) омӧля инмалӧ да; кольӧны телезнаяс, сэтчӧ быдман ёг турунъясыс да. А сэтчӧ ӧд и бобулыс пуктӧ ассьыс кольксӧ юнь тӧлысьын. Омӧля гӧрӧм-пинёвтӧм инас сэсся ёна паськалӧ лёльӧыс, сэтысь ӧзимсӧ ёна сёйӧ. Колӧ ёна бура гӧрны, оз позь кольны гӧртӧг да пинёвттӧг гежӧмъяс, да тшӧкыдджыка гӧравны коськӧмъяс. Некутшӧма оз позь лэдзны ёг турунӧс быдмыны, медым бобувлы некытчӧ вӧлі пуктыны кольксӧ. Зӧр сора викаӧн кӧдзлӧм коськӧм бӧрын пӧ лёльӧыс сю ӧзимсӧ пӧшти ньӧти оз сёй.
Мый понда сю ӧзим сёйысь лёльӧ вермӧ кувны?
Май тӧлысьын кӧ сулалӧ омӧль, кӧдзыд поводдя, лёльӧыс вермас кувны, сійӧ куколкаас петігӧн ёна трунёв да. Юнь да юль тӧлысьясын кӧ сулалӧ зэра поводдя, бобулыс оз вермы уна колькъяссӧ пуктыны, дай пуктӧма колькъясыс зэрнас вошӧны. Арын мукӧддырйиыс бур поводдя сулалӧ, сэсся друг зэв ёна кӧдздӧдас, кутас кынмавны, лёльӧыс сэки оз удит пырнысӧ му пытшкас, кынмас да кулӧ. Кӧдзыдыс кӧ воӧ ньӧжйӧникӧн, сэки, дерт, лёльӧыс удитас пырны му пытшкӧ. Кӧдзыдсьыс му пытшкад сійӧ оз нин пов.
Кытӧні нӧшта овлывлӧ сэтшӧм лёльӧыс?
Татшӧм лёльӧыс овлывлӧ и картупель вылын, капуста да свеклӧ вылын, сюрлывлӧ и ид кӧдза вылын. Медъёна олӧ сэтшӧм лёльӧыд лыааджык му вылын, сёй сора лыаа му вылын (супесь) да лыа сора сёя му вылын (суглинок). Ёна сёя му вылын некутшӧм руд лёльӧ оз овлывлы.
Кыдзи сэтшӧм лёльӧысь мынтӧдчыны?
Кольксӧ бобулыс пуктӧ ёг турун кор вылӧ. Сідзкӧ, коськӧм муястӧ колӧ ёна бура дӧзьӧритны, мед эз ёгӧссьыны. Гӧригӧн да пинёвтігӧн некутшӧма оз позь колявны телезнаяс, медым вӧлі ставсӧ ӧткодя бура пинёвтӧма да гӧрӧма. Колӧ дзикӧдз бырӧдны боръяс (межаяс), сэтчӧ ӧд быдмӧны ёг турунъяс, да ёг турун вылас лёльӧыс пуктӧ кольксӧ. Бор местаясӧ межа пыддиыс колӧ чуткавны бедьяс.
Август да сентябр тӧлысьясын, кӧдзӧм бӧрын, тшӧкыдджыка колӧ видлавлыны ӧзимтӧ, оз-ӧ сёй лёльӧ, сёйӧ кӧ лёльӧ, пырысь-пыр жӧ колӧ плугйӧн вӧчны канава, — торйӧдны лёльӧӧссьӧм местасӧ (участоксӧ) лёльӧтӧм местасьыс. Колӧ тӧдны, ёна-ӧ пыдын лёльӧыс, да кытӧнджык сійӧ эм, да лёльӧӧссьӧма участоксӧ сы судта, да сы выйті и торйӧдны гӧрыштӧмнас. Кольӧ кыкысь либӧ куимысь гӧрйӧн, плугйӧн мунны, мусӧ шыбитны, кодар бокас лёльӧыс, медым сійӧ эз вермы вуджнысӧ гӧрыштӧм му вывтіыс. Колӧ нӧшта зырйӧн джуджыдджык веськыд да шыльыдджыка тшупӧд вӧчны, мед вӧлі весьт — весьтӧн-джынйӧн кымын судта. Тшупӧдавны лёльӧтӧм участок боксяньыс. Сэтшӧм канавасӧ колӧ лӧсьӧдны, вӧчны и му помъястіыс, медым дзикӧдз торйӧдны лёльӧӧсь местасӧ. Канава пытшкӧссӧ колӧ бура шыльӧдны, талявны, либӧ мольӧдны зырйӧн. Быд асылын колӧ канавасьыс лёльӧсӧ чукӧртны ведраӧ ва сора карасин пытшкӧ либӧ майтӧга ва пытшкӧ. Позьӧ и му пытшкӧ пыдӧ тыртны, либӧ вердны чипанъясӧс да порсьясӧс, сӧмын сэки налы колӧ сетны унджык ва. Он кӧ чукӧрт лёльӧсӧ канавасьыс, найӧ кыссясны му вылас. Колӧ тӧдны, ӧд быд лёльӧысь петас бобув. Быд бобув пукталас куимсё да нёльсё кольк. Быд колькйысь петӧ лёльӧ.
Позьӧ сэсся лӧсьӧдны лёльӧлы яд. Босьтны 9–10 грамм (нёль-вит зӧлӧтник) яд парижскӧй зелень (позьӧ корны агрономлысь) да нёль сёян пань мында ва. Зеленьсӧ гудравны ваас. Ведраӧ пуктавны нэриник картупель коръяс, свеклӧ коръяс, лапкоръяс (гырысь корсӧ сійӧ оз вермы сёйнысӧ да, колӧ нэриник кор), либӧ позьӧ вундавны зэв вӧсньыдика картупель, свеклӧ, кисьтны ведра тырыс ва да сэтчӧ гудравны войдӧр нёль пань пиад гудралӧм парижскӧй зеленьтӧ. Ёна ковзяс ваас сійӧс гудравны да сулӧдны час либӧ часӧн-джынйӧн. Сійӧн колӧ рытын киськавны вӧчӧм канаватӧ, бур лоас километр кузя канаваӧ кисьтны ведраӧн-джынйӧн. Лёльӧыс канаваас усяс да мӧдас тшыгъявны. Сэсся уськӧдчӧ яднад сорӧма нэр коръяс вылад. Сёйӧм бӧрас лёльӧ кулӧ лун кык-куим мысти. Ядсӧ колӧ вӧчны ёна видзчысьӧмӧн, мед сійӧ эз веськав синмӧ, мед некутшӧма эз сюр скӧтлы, оз позь ядӧн лякӧсь киӧн инмӧдчыны яй бердӧ, киястӧ колӧ бура майтӧгӧн мыськыны. Ядӧсь ведрасӧ, ядсӧ киськалӧм бӧрын, кӧрт ведра кӧ, колӧ ёна весавны да мыськыны, пу доз кӧ, бурджык сотны. Му вылын кӧ чукӧрӧн-чукӧрӧн лёльӧыс олӧ, сэки лёльӧа местаас колӧ ядсӧ киськавны.
Корджык колӧ кӧдзны сютӧ, мед эз сюр лёльӧлы сёйны? Дзик лючки шуны он вермы. Колӧ видзӧдны, эм абу ёг турун вылын лёльӧыс, вермас оз ӧзимыс лёльӧ му вылӧ петігкежлӧ ёнмыны. Абу кӧ лёльӧыс ёг турун кор вылын, колӧ и му пытшсьыс видлавны. Ӧд коймӧд кучик вежӧм бӧрын лёльӧыс ӧти лун кежлӧ пыралӧ му пытшкӧ. Аддзад кӧ лёльӧӧс борйысь, му вылысь, ёг турун вылысь, колӧ пырысь-пыр жӧ лёльӧӧсь мусӧ, борсӧ торйӧдны канаваӧн. Колӧ пыр жӧ лӧсьӧдны яд (кыдзи и ме нин гижи), лёльӧӧс чукӧртны, виавны. Позьӧ, дерт, этшаник тӧдмавны, корджык колӧ кӧдзны сю. Кӧсъям кӧ ми кӧдзны сю августын первой тӧлысь джынъяс, а юль тӧлысь заводитчигӧн борйысь да ёг турунъяс вылысь аддзам сантиметр ыджда кымын лёльӧясӧс, сэки буретш лёльӧыс сю кӧдзигкежлӧ быдмас сантиметр кык кузяӧдз да мунас сю му вылӧ. Юль тӧлысь помын кӧ аддзад лёльӧӧс коръяс вылысь, сантиметр кузяӧс кымын, сэки колӧ тэрмасьны сютӧ кӧдзӧмнад, мед сэк кежлӧ, кор лёльӧ быдмас сантиметр кык кузяӧдз да мунас сю му вылӧ (сійӧ лоӧ лун кызь, кызь вит мысти) ӧзимыс эськӧ вермас ёнмыштны. Дерт, и сэки на ёна ковмас ӧзим бӧрсяыд видзӧдны. Мыйӧн лёльӧ кутас сёйны ӧзимтӧ, колӧ канава вӧчӧмӧн да ядӧн мынтӧдчыны.
Агр. Жакова.
