КЫДЗИ ЛӦСЬӦДНЫ АРТЕЛЬ

Йӧв-вый вӧчан да иналан артель шленъясыслы — артеляс пырысь овмӧсъясыслы мед вӧлі выгоднӧй. Сэки уджыс артельыслӧн кутас бура мунны.

Мед артельыс вермис пӧльза сетны, мед лои сійӧ шленъяслы выгоднӧй, медым уджыс бура муніс, колӧ уджалан районсӧ лючки лӧсьӧдны. Ковмас бура мӧвпыштлыны: кымын сиктысь позьӧ ӧтувтны шленъясӧс да ылынӧсь-ӧ найӧ лоӧны выль заводӧдзыс. Уна-ӧ йӧз сэні олӧны, уна-ӧ скӧт, лысьтан мӧсъяс видзӧны. Бурӧсь-ӧ видзьясыс, пӧскӧтинаыс. Ёна-ӧ турунъяс кӧдзӧны, эмӧсь абу вына кӧрымъяс (жмыка ӧтруб да мукӧдторъяс). Кутшӧм туйяс кузя лоӧ йӧв-выйсӧ вузаланінас нуавны. Оз ков вунӧдны: бура уджсӧ вермас артельыс сувтӧдны, уна кӧ лоӧ заводыслы уджавны йӧлыс (а сійӧ ӧд скӧт лыд сайын да йӧла мӧсъяс сайын). Кымын уна лоӧ йӧлыс, сымын этша кутас петны содтӧд (накладнӧй) рӧскодыс килограмм йӧв вылӧ либӧ килограмм вый вылӧ. Ыджыд артель кӧ, шуам, йӧв вылӧ вермас сетны шайтӧн, ичӧтик артельыд, дерт, сымда йӧв вылӧ жӧ сы ыджда донтӧ сетны оз вермы.

Крестьяна йӧлаӧсьджык, бур кӧ пӧскӧтинаыс, бурӧсь да уна кӧ видзьясыс. Сэки ӧд унджык скӧт вермасны видзны. Позьӧ содтыны мӧсъястӧ йӧв-выйсӧ артель пыр вузалӧм понда. Этша муясӧн да оз кӧ тырмыны видзьясыд, лоӧ вуджны муястӧ уна переменаӧн уджавны. Сэтчӧ турунъяс кӧдзны. Скӧт вердан пуктасъяс пуктыны.

Скӧт лыдсӧ арталігӧн колӧ тӧдны сідзжӧ и овмӧс лыдсӧ сиктысь. Колӧ тӧдны, кымын мӧс воӧ овмӧс вылӧ. Кымын уна мӧс воӧ овмӧс вылӧ, сымын уна йӧв лишалас вузалӧм вылӧ. Шуам, ӧти сиктын — 100 овмӧс, видзӧны 200 мӧс, мӧд сиктын 200 овмӧс, видзӧны 200 мӧс. Мӧскыс кыкнан сиктас ӧтмында. Йӧлыс, дерт, унджык лишалас, кодарас этшаджык овмӧсыс.

Ми водзын шулім нин: кымын ыджыд артельыс, сымын сійӧ вына, сымын бура вермас уджавны, ыджыд пӧльза сетас. Ичӧт артельлӧн кӧ, шуам, содтӧд (накладнӧй) рӧскодыс пуд йӧв вылӧ кайӧ 40–50 ур, ыджыд артельлӧн лоӧ нин сӧмын — 25–30 кымын ур.

Ыджыд артельлы позьӧ видзны бур мастерӧс, бурӧс заводсӧ вӧчны и. Бур керка позьӧ вӧчны завод улӧ, бур кӧзӧд артмас и. Сэсся ыджыд артельыд ӧтпырйӧ йӧв-выйтӧ уна вермӧ вузавны. А сідзтӧ ӧд рӧскодъясыс ичӧтджыкӧсь петӧны, пӧльзаыс ыджыдджык воӧ.

Пыр-ӧ позьӧ ыджыд артель лӧсьӧдны? Оз. Оз на позь, сы понда посниӧсь да абу ӧтчукӧрынӧсь сиктъясыс да, этшаӧн сэні олысьясыс да. Сэсся крестьянаыс ӧнӧдз на зільӧны быд сиктӧ торйӧн посньыдик артельяс восьтавны, весиг асланыс овмӧсӧ торйӧн вый вӧчан машина (сепаратор) лӧсьӧдны. Татшӧм посньыдик артельяссӧ эськӧ оз ков лӧсьӧдавны. Крестьяналы колӧ гырысь артельяс восьтавны.

Уджалан районыс мед абу ичӧт, сӧмын, мед абу жӧ вывті ыджыд. Ас вылын кӧ лоӧ йӧвсӧ заводӧ новлыны, мед сиктъясыс 2 километр да джынйысь абу жӧ ылынджыкӧсь заводсяньыс. А вӧлӧн кӧ нуавны йӧвсӧ — 5–7 километрысь мед эз вӧв ылынджык. Ылісяньыд вайигӧн ӧд гожӧмын йӧлыд шоммӧ, а тӧлын вермас кынмыны. Нӧшта нин ылысьыд оз ков ваявны йӧвтӧ сыр вӧчигӧн. Шома йӧвсьыд бур сырыд оз артмы.

Йӧлыс кӧ уна чукӧрмӧ ылынджык сиктъясысь, вый вӧчан заводлы бурджык сэтшӧм сиктъясас восьтыны шливки вӧчан отделенньӧ, сійӧс лӧсьӧдны ковмас сьӧм. Сідзкӧ, колӧ первой гӧгӧрбок артыштлыны, вештыны-ӧ кутас асьсӧ отделенньӧыс, лоӧ-ӧ сыысь пӧльзаыс. Оз кӧ кут вештыны, отделенньӧтӧ оз и ков восьтыны.

Артель лӧсьӧдан уджтӧ колӧ заводитны му вылын уджъяс эштӧм бӧрын пырысь-пыр жӧ, либӧ водзджык. Ӧд артель лӧсьӧдан уджыд босьтас кадтӧ 2–3 тӧлысь. Сэки кӧ заводитчан артельтӧ котыртны, арнас парекодӧн на удитан вайны став коланторсӧ заводсӧ вӧчны. Завод вӧчӧмсӧ позьӧ помавны да сэні заводитны уджавны, кор йӧв-выйсӧ меддонӧн позьӧ инны. Сэсся тулыснас заводыс вермас нин тыр удж нуны.

Кыдзи босьтчыны артель лӧсьӧдан уджас.

Артельсӧ лӧсьӧдысьясыслы (учредительясыслы) колӧ водзвыв тӧдмавны: позьӧ-ӧ сиктӧ артельсӧ лӧсьӧдны. Вӧлисти чукӧртны ас бердӧ артельсӧ восьтыны окотитысь крестьянаӧс. Вӧчны учредительяслысь собранньӧ.

Чукӧрмас кӧ морт 30–50, позьӧ нин артельтӧ восьтыны. Собранньӧсӧ нуӧдігкежлӧ колӧ судзӧдны уставъяс регистрируйтны да медым йӧзсӧ тӧдмавны уставнас (регистрируйтӧм вылас колӧ уставыс 2 экземпляр). Прикода-рӧскода смета сэсся колӧ вӧчны. Сметасӧ вӧчигӧн со мыйяс колӧ тӧдмавны. Уна-ӧ вонас артельыс вермас йӧв-вый лэдзны.

Колӧ став рӧскодъяссӧ (служащӧйясӧс видзӧм вылӧ, кӧбрег вӧчӧм вылӧ, уна-ӧ припас, матеръял мунас, уджалан кӧлуйыс ёна-ӧ киссяс, капитал вылӧ прӧчент, уджйӧзъяс да сідз водзӧ) тӧдмавны.

Ставсӧ тайӧясӧс тӧдмалӧм бӧрын вӧлисти смета бердӧ кутчысьны. Смета лоӧ со кутшӧм:

Прикод:

Вый вӧчигӧн: уна-ӧ да уна-ӧ дон лоӧ вый.

Уна-ӧ йӧвва артмас выйсӧ вӧчигӧн (позьӧ лыддьыны 22–23 пуд йӧлысь шӧркоддьӧм мында пуд вый. Кило йӧв сулалӧ шайт да 70 ур).

Уна-ӧ да уна-ӧ дон кольӧ вылыссӧ (шливкасӧ) босьтӧма йӧлысь. (Пуд йӧлысь воӧ шливка 2–2,8 килограмм)

Сыр вӧчигӧн. Уна-ӧ да уна-ӧ дон воас сыр. (Пуд йӧлысь шӧркоддьӧм мында артмӧ 11–12 тув сыр. Доныс сырлӧн 1 шайт да 20 урсянь — шайтӧн-джынйӧнӧдз, а голландскӧй сыр сыысь на дона сулалӧ).

Рӧскод:

Уна-ӧ дон йӧв мунас. (Став докодсьыс шыбитны мукӧд рӧскодъяссӧ. Сэсся уна-ӧ коляс йӧвсьыс мынтысьӧм вылӧ. Сы серти донсӧ лӧсьӧдны йӧв вылас).

Уна-ӧ ковмас кӧзӧд вӧчӧм вылӧ, уна-ӧ дон кӧлуй киссяс, служащӧйясӧс видзӧм вылӧ да мукӧд рӧскодъяс нӧшта пырасны.

Рабочӧйяс лыдсӧ заводас (мастерысь да заводӧн юралысьысь кындзи) 1924–25 воӧ кымынкӧ районъясӧн вӧлі лӧсьӧдӧма со мыйта:

Кӧні йӧвсӧ вайӧны суткинас 400 килограммсянь (25 пудсянь) 640 килограммӧдз (40 пудйӧдз), машинатӧг уджалігӧн — 1 морт, машинаӧн уджалігӧн — ӧти жӧ.

Кӧні йӧвсӧ вайӧны 1600 кил. (100 пуд) суткинас, машинатӧг уджалігӧн вӧлі — 2–3 морт, машинаӧн уджалан заводын — 1 рабочӧй.

Кӧні йӧвсӧ вайӧны 3200 килограмм (200 пуд) суткинас, машинатӧг уджалігӧн вӧлі лӧсьӧдӧма 3–4 рабочӧйӧс видзны, а машинаӧн уджалан заводын — 2 мортӧс.

Тайӧ лыдас оз пырны йӧвсӧ чукӧртысьясыс да отделенньӧын юралысь.

Производственнӧй (уджалан) плансӧ лӧсьӧдігӧн колӧ тӧдны кутшӧм кадӧ уна-ӧ кутас лоны йӧлыс.

Тані йӧвтӧ со кымын прӧчентӧн вермасны ваявны торъя тӧлысьясӧн кӧ лыддьыны: январ тӧлысьӧ — 3,2 прӧчент, февральын — 5,5 прӧчент, мартын — 10,7 прӧчент, апрельын — 11,7 прӧчент, майын — 16,4 прӧчент, юньын — 15,9 прӧчент, юльын — 10,9 прӧчент, августын — 9,7 прӧчент, сентябрын — 5,5 прӧчент, октябрын — 1,6 прӧчент, ноябрын — 1,1 прӧчент, декабрын — 1,8 прӧчент.

Прикода-рӧскода да завод пуктӧм-лӧсьӧдӧм вылӧ сметатӧ вӧчигӧн колӧ корлыны специалистӧс. Бур лоӧ, дерт, первойя общӧй собранньӧ вылас кӧ специалистыс тшӧтш лоӧ. Ӧд уджсӧ заводитігӧн кӧ кутшӧмкӧ нелючкияс лоӧны, сійӧ водзӧсӧ уджавны кутас торкавны, весиг мукӧддырйиыс артельсӧ бӧр лоӧ тупкыны. Колӧ первойсяньыс став уджсӧ лючки пуктыны.

Лукин.