КАРТУПЕЛЬ СЕТӦ ЫДЖЫД ДОКОД
Ёна сёрнитны сы йылысь — кутшӧм пӧльза сетӧ картупель ог кутӧ. Сійӧс быд крестьянин нин пӧшти тӧдӧ. Колӧ шуны: картупель тані ёна быдмӧ, ыджыд докод сетӧ, уджсӧ ёна вештӧ. Гектар му вылысь тані крестьяна уналаын босьтӧны 30 тонна картупель (десятинаысь 2000 сюрс пуд) либӧ сыысь на нӧшта унджык. Гектар му вылысь нянь воӧ медунасӧ тоннаӧн-джынйӧн кымын (десятинаысь 100 кымын пуд). Сьӧм вылӧ лыддьӧмӧн нянь воас гектар му вылысь уна-уна нин 180 шайт дон (лыддьыны кӧ няньтӧ 2 шайтӧн пуд), а картупель сетӧ урожай (бура дӧзьӧритӧмӧн) гектар му вылысь шайт 500 дон кымын. Куим мында либӧ нӧшта на унджык докодсӧ нянь сертиыд картупельыд сетӧ. Крестьяна гӧгӧрвоны кутісны бурлунсӧ картупельлысь, воысь воӧ ёнджыка сійӧс пондісны вӧдитны. Оз нин важ моз ӧні градъяс вылӧ сӧмын пуктыны; вӧдитӧны картупельтӧ дзонь муяс вылын. Некод картупельнад оз кулитчы.
Медым картупель ыджыд урожай вермис сетны, колӧ кужны жӧ сійӧс вӧдитнытӧ-а. Колӧ тӧдны кутшӧмджык местаӧ бурджык сійӧс пуктыны, кыдзи быдмигас дӧзьӧритны. Ӧд кыдзсюрӧ, кужтӧгыд дӧзьӧритігӧн и картупельыд оз зэв быдмы. Сэсся, мед картупель вӧдитӧмын уджыс оз весьшӧрӧ вош, колӧ тӧдны нӧшта, кыдзи сійӧс видзны сісьмӧмысь. Уна воӧ дай уналӧн картупельыд сісьмылӧ быдмигас дай тӧвнас гуясас видзигӧн.
Картупельлы колӧ муыд вынаджык дай небыдджык. Медбур сійӧс пуктыны сёй сора лыа му вылӧ. Вывті кӧ сёйӧд муыс, сійӧ абу бур картупельыдлы. Сэтшӧм муыд дыр оз шонав, сынӧдыс оз ветлы (топыд да) му пырыс. Сы понда сэтшӧминас оз вермы бурасӧ быдмыны. Абу шогмана и ёна лыаа муыд. Сійӧ ӧд вынтӧм. Сёяныс-выныс оз кут картупельыдлы тырмыны. Картупель улӧ мутӧ колӧ ёнджыка вынсьӧдны. Куйӧдтӧ эськӧ медбур петкӧдны арнас, ид либӧ сю босьтӧм бӧрас. Позьӧ вынсьӧдны и пӧимӧн. Сэки этшаджык колӧ скӧт куйӧд.
Картупельлы мутӧ гӧрны колӧ арсяньыс, картупельӧдз быдманторсӧ босьтӧм бӧрын пырысь-пыр жӧ. Мӧдысьсӧ колӧ гӧрны сёрӧн, арнас, гӧрны сэки (мӧдысьсӧ) колӧ джуджыда (вершӧк 3½–4 судта) да агсавтӧг кольны тӧв кежлӧ.
Арын муыс кӧтасьӧ, тӧлын кынмалӧ, ёна небзьӧ (рӧшкалӧ). Тулыснас кӧ он сёрмы агсавнытӧ, небыд лоӧ муыд.
Картупель пуктӧм.
Картупельтӧ эськӧ колӧ пуктыны быдсанас — вундавтӧг да бӧрйыны кӧйдыс вылас шӧркоддьӧм гырся картупель. Ёна кӧ гырысь картупельыс, дерт, мед уна кӧйдыс оз мун, позьӧ и вундалӧмӧн пуктыны. Колӧ вундыны вомӧн (пӧпереч) да кодар джынъяс унджык синмыс (ныртуйыс), сійӧсӧ и пуктыны кольны. Мед вундӧм картупельыд оз сісьмы, колӧ сійӧс вундӧм бӧрас пыр жӧ тшувкнитлыны пӧимӧ. Косьтыштны, нырсьӧдыштны, вӧлисти пуктыны.
Медым картупель нырсялас, пуктытӧдзыс вежон кык кымын войдӧр колӧ петкӧдны шоныд, югыд керкаӧ да разӧдлыны. Бура нырсьӧдӧма картупель регыдджык петӧ — коръясьӧ, регыдджык босьтчӧ быдмынысӧ.
Пуктыны колӧ визьысь визьӧ, костсӧ кольны весьт нёль кымын. А визьясӧс, картупельысь картупельӧдз костсӧ колӧ кольны весьт кык-куим. Кымын гырысь кӧйдысыс, сымын шоча колӧ пуктыны.
Миян унджыкӧныс нин картупельтӧ пуктӧны гӧр (плуг) улӧ. Уна картупель вӧдитігӧн медся бур пуктыны вершӧкӧн-джынйӧн пыдтаӧ кымын, быд коймӧд гӧрыштӧм бӧрын.
Пуктыны колӧ картупельтӧ, кор нин муыс шоналас. Кӧдзыд муад ӧд кӧйдысыс вермас сісьмыны. Медсясӧ тані пуктӧны косӧдджык да лыа муяс вылӧ, ид кӧдзӧм бӧрын. Сёя му вылӧ колӧ сёрӧнджык пуктыны, дырджык сійӧ оз шонав-косьмы да. Ёнасӧ сёрмӧдчыны картупель пуктӧмнад оз жӧ ков. Ӧд мукӧдлаас тані водз кынмалӧ, кӧдзыдыс сёр пуктӧм картупельтӧ быдмӧмысь торкӧ.
Пуктӧм бӧрас колӧ бура дӧзьӧритны.
Кымын бура дӧзьӧритан картупельтӧ пуктӧм бӧрас — быдмигас, сымын бура, мичаа быдмас картупельыд.
Картупель корйыд ӧд пуктӧм бӧрад дыр оз пет. Сэсся ёг турун му вылас сэк кості ёна мӧдӧдчӧ быдмыны. Пуктӧм бӧрас кӧ чорыдджыка зэрлас, муыд ёна топалӧ, выліыс коркаасьӧ. Колӧ бырӧдны ёг турунсӧ да небзьӧдны мусӧ. Сідзкӧ, кор кымынкӧ картупель коръяс мыччысясны, колӧ мутӧ агсавны (пинёвтны).
Крестьяна шуӧны: агсалігад пӧ картупель коръясыс нетшкысьӧны. Сыысь повны оз ков. Некымын картупельыд кӧть и нетшыштсясны — мед, бӧр найӧс муас сюйыштін дай. Агсалӧм бӧрад картупельыд бура мӧдӧдчас быдмыны.
Кор нин картупель корйыс быдмас весьт кузя кымын, колӧ бугритны (мудйыны). Эм торъя — картупель бугритан гӧр, окучникӧн шуӧны. Бугритігас тырӧм картупель коръяссӧ колӧ весавны.
Вежон кык кымын мысти колӧ бугритны мӧдысь, дай пыдӧджык нин воддза дорсьыс.
Картупельӧс бугритӧм зэв ыджыд пӧльза сетӧ, нӧшта нин зэра гожӧмъяссӧ бугритӧмӧн картупельлӧн урожайыс ёна содӧ. Ӧд сэки небыд муыс картупель гӧгӧрыс унджык лоӧ, ёг турунъяс оз лоны. Бугритлӧма картупель озджык пов кынмӧмысь, озджык сісьмы.
Картупель керӧм.
Картупельтӧ керны колӧ, кор корйыс кельдӧдны да косьмыны нин пондасны. Веж коръя дырйиыс оз на ков керны. Ӧд бӧръяпомыс картупельыд зэв ӧдйӧ быдмӧ, корсьыс сэки вынсӧ уна босьтӧ.
Медрегыд да кокни картупельтӧ босьтны плугйӧн гӧрӧмӧн. Мед картупельыс оз вундась, колӧ пурттӧгыс гӧрны, гӧрыштӧм бӧрас став мыччӧдчӧм картупельсӧ ӧктӧны да шыблалӧны гӧрӧмаинас. Сэні косьтыштӧны. Вӧлисти чукӧртӧны. Гӧрӧм бӧрас агсалӧны. Бара картупельсӧ чукӧртны. Мӧдысь гӧрӧны, дай нӧшта агсалӧны. Керигас жӧ гырысьсӧ, шӧркоддьӧмсӧ да посни картупельсӧ торйӧдны. Сісьмыны заводитӧмсӧ да вундасьӧм картупельсӧ колӧ торйӧн и чукӧртны, медвойдӧр сійӧс и сёйны. Ӧд сісь картупельыд кӧ сюрас гуад, дзоньвидза картупельсӧ дай тшӧтш висьмӧдас сісь висьӧмнас.
Кымын ёна, бура дӧзьӧритан картупельтӧ, сымын ёна сійӧ вештас уджтӧ. Коді кӧсйӧ бурджыка тӧдмавны — кыдзи вӧдитны картупель, позьӧ лыддьыны «Картупель вӧдитӧм йылысь» коми нига. Гижӧма сійӧс агроном В. А. Исаков.
Й. Ӧ.
