КЫДЗИ СОДТЫНЫ КӦДЗА МЕСТА 25 ПРӦЧЕНТ ВЫЛӦ ВЫЛЬ МУЯС ЛӦСЬӦДТӦГ

Мый позьӧ кӧдзны коськӧм вылӧ.

Сӧвет правительство сувтӧдӧ мог: паськӧдны кӧдза муяс, кыпӧдны урожайсӧ кӧдза пуктасъяслысь.

Тані, Коми обласьтын, паськӧдны кӧдза местатӧ, кыпӧдны урожайсӧ позьӧ уна ногӧн.

Ӧти-кӧ — коськӧмъяс вылӧ кӧдзӧмӧн. Муыд ӧд миян коськӧм вонас оз сет пӧльзатӧ, весьшӧрӧ куйлӧ.

Коськӧм бӧрас кӧ сю кӧдзсьӧ, коськӧм вылӧ медбур кӧдзны ӧти вося турун. Кӧдзӧны ёнджыкасӧ зӧр сора вика. Гектар вылӧ кӧдзсьӧ 200 килограмм (100 килограмм вика да 100 килограмм зӧр). Коськӧм вылӧ кӧ кӧдзан куйӧдавтӧг, коськӧм бӧрад сюыслӧн урожайыс, дерт, чиныштас. Вика туруныс быдмигас мусьыс босьтӧ вынсӧ. Сюыслы сэсся этшаджык нин выныс кольӧ. Мед эськӧ коськӧм вылӧ кӧдзӧм пондаыс сюыслӧн урожайыс эз чин, вика улас колӧ куйӧд сюйыштны. Куйӧдалан кӧ джын мында идлы серти, сюыд оз жӧ омӧльджыкасӧ быдмы зӧр сора викатӧ коськӧм вылас кӧдзлӧм вӧснаыд.

Вика турунтӧ колӧ ытшкыны кыдз позьӧ водзджык — дзоридзалігас, пуртӧсавтӧдзыс. Неуна косьтыштӧм бӧрын турунсӧ вештыны му вывсьыс. А мусӧ пырысь-пыр жӧ колӧ гӧрны да агсавны (пинёвтны). Мӧдысьыс гӧрны колӧ сюсӧ кӧдзигкежлӧ. Ытшкӧмысь сёрмӧдчыны ньӧти оз ков. Удитас кӧ пуртӧсавны, викаыд оз косьмы, сэсся туруныс тшыкӧ.

Вика турунсӧ босьтӧм бӧрас кӧ мусӧ бара неуна вынсьӧдан куйӧдӧн либӧ иза му вынсьӧданторйӧн (либӧ кыкнаннас), сэки сюыдлӧн урожайыс ыджыдджык воас кӧдзлытӧм (куйӧдавтӧм) коськӧм бӧрад дорысь.

Оз кӧ сюр вика кӧйдысыд, позьӧ сы пыдди кӧдзны анькытш либӧ пелюшка. Туруныс тайӧ кӧдзаяссьыс оз ло этшаджыкыс да омӧльджыкыс вика турун дорсьыд.

Сэсся ӧд коськӧмад кӧ кӧдзлан ӧзим — гагйыд оз ло му вылад.

Иза му вынсьӧданторъяснад коськӧмтӧ вынсьӧдны позьӧ викасӧ кӧдзтӧдзыс кӧть ытшкӧм бӧрас. Урожайсӧ содтӧм кындзиыс иза му вынсьӧданторъясӧн вынсьӧдӧма му вылын нӧшта сюыд регыдджык воӧ, тусьыс бурджык лоӧ, озджык вӧвпиньӧссьы да сідз водзӧ.

Коськӧм бӧрас кӧ мунӧ ид, викатӧ бурджык кӧдзны воӧдӧм вылӧ. Вика кӧйдысыд ӧд донаджык нянь дорсьыд дай позьӧ вузавны меставывса кооперативӧ.

Коськӧм вылын викаӧн видлӧгъяс со кутшӧм урожайяс сетісны:

1. Контрольнӧй, поверочнӧй делянка — куйӧда кӧдзтӧм коськӧм, мӧд переменаын, — сю, коймӧдын — зӧр. Урожайыс гектар вылӧ лыддьӧмӧн воис: сюлӧн 14,7 центнер (98 пуд десятина вылӧ), зӧрлӧн — 11,4 центнер (76 пуд, десятинаа вылӧ).

2. Видлӧга делянка — джын куйӧдсӧ коськӧм вылас петкӧдӧма викасӧ кӧдзтӧдз; мӧд джынсӧ — викасӧ босьтӧм бӧрын да нӧшта сюйӧма иза му вынсьӧданторъяс: 1,8 центнер (12 пуд десятина вылӧ) суперфосфат да 0,9 центнер (6 пуд десятина вылӧ) калия сов. Мукӧд переменаясас: сю да зӧр, вика турун гектар вылысь воис 37,5 центнер (250 пуд десятина вылӧ), сю воис — 21,15 центнер (141 пуд десятина вылӧ) да зӧр — 15,9 центнер (106 пуд десятина вылас).

Коськӧмӧ вика кӧдзӧм понда лишнӧй рӧскодыс кайис: вика кӧйдыс вылӧ да зӧр кӧйдыс вылӧ — 31 шайт да 50 ур да иза му вынсьӧданторъяс вылӧ (295×12,5) — 36 шайт. Став рӧскодыс — 67 шайт да 50 ур. А сы пыдди валӧвӧй докодыс содіс: вика турун 4100 килограмм (250 пуд). Сійӧ сулалӧ 125 шайт. Сы бӧрын сюыс содіс 704 килограмм (43 пуд) — 86 шайт дон да нӧшта зӧр урожайыс на унджык воис 491 килограмм (30 пуд) — 52 шайт да 50 ур дон. Докодыс содіс 263 шайт да 50 ур дон. Сэсся ӧд и идзасыс содіс. Сӧмын сійӧс ог нин лыддьӧ, сы пыдди коськӧмтӧ кӧдзӧмӧн уджыс содӧ жӧ да. Сідзкӧ, чистӧй прибыльыс воӧ коськӧм вылӧ кӧдзӧм понда 196 шайт дон кымын.

Муыс вӧлӧма сёйӧд (суглинистӧй), бур. Тайӧ видлӧгъяссӧ вӧчлӧмаӧсь Карелияын (войвылын жӧ).

Вика кӧйдыстӧ зӧркӧд да иза му вынсьӧданторъястӧ позьӧ судзӧдны меставывса удждысян тӧвариществояс пыр да сельскокӧзяйственнӧй тӧвариществояс пыр. Гӧль (вермытӧм) крестьяналы, оз кӧ вермыны сьӧм вылас ньӧбнысӧ, сетӧны уджйӧзӧн: кӧйдыссӧ во кежлӧ, иза му вынсьӧданторъяссӧ кык воӧн мынтӧм вылӧ.

Коськӧм бӧрас кӧ оз сю кӧдзсьы, а кӧдзсьӧ ид, коськӧмас (викаысь кындзи) позьӧ пуктыны и картупель, мӧс сёркни.

Тадзи мутӧ коськӧм вонас куйӧдалӧмӧн да иза му вынсьӧданторъясӧн вынсьӧдӧмӧн куйӧдавны мӧд пӧв, шуам, ид улӧ либӧ мукӧд кӧдзаяс улас оз нин ков. Сюыслӧн дай идйыслӧн урожайясыс оз чин, а нӧшта содӧны.

Картупель коськӧм вылӧ позьӧ пуктыны сӧмын коськӧм бӧрас кӧ ид мунӧ, джын куйӧдсӧ колӧ петкӧдны коськӧм вылӧ картупельсӧ пуктытӧдзыс. Сэки жӧ колӧ сюйны калия сов. Мӧд джын куйӧдсӧ да фосфоритнӧй му вынсьӧданторсӧ (суперфосфат, томасшлак либӧ фосфоритнӧй пызь) колӧ сюйны картупельсӧ босьтӧм бӧрын, идсӧ кӧдзтӧдзыс.

Коськӧм вылын ид улӧ картупельӧн видлӧгъяс (Устюгса уездын) со мыйяс петкӧдлісны:

1) Контрольнӧй, поверочнӧй делянка — арся гӧрӧма куйӧда кӧдзтӧм коськӧм, ид да зӧр. Урожайыс гектар вылӧ лыддьӧмӧн воӧма: идлӧн — 12,75 центнер (85 пуд десятина вылӧ), зӧрлӧн — 11,25 центнер (75 пуд десятинаысь).

2) Видлӧга делянкаас куим перемена жӧ. Коськӧм вылас картупельсӧ пуктытӧдзыс петкӧдӧма ӧти джын куйӧдсӧ да 0,9 центнер (гектар вылӧ) калия сов. Картупельсӧ босьтӧм бӧрын петкӧдӧма мӧд джын куйӧдсӧ да 1,8 центнер суперфосфат. Мукӧд переменаясас ид да зӧр мунӧ. Картупельлӧн урожайыс воис 225 центнер гектар вылысь (1500 пуд десятина вылысь), идлӧн — 17,4 центнер (116 пуд десятинаысь) да зӧрлӧн — 15 центнер (100 пуд десятинаысь).

Коськӧм вылӧ картупельсӧ пуктӧм понда лишнӧй рӧскодыс кайис десятина вылӧ лыддьӧмӧн: картупель кӧйдыс — 1638 килограмм (100 пуд). Сійӧ сулалӧ 75 шайт, иза му вынсьӧданторъяс — 36 шайт дон (зӧр сора вика кӧдзигӧн иза му вынсьӧданторъяссӧ сымда жӧ вӧлі пуктӧма), став рӧскодыс лои — 111 шайт. Сы пыдди валӧвӧй докодыс содіс: картупель — 24600 килограмм (1500 пуд × 2,5 ур.) — 600 шайт, идлӧн содіс урожайыс 508 килограмм (31 пуд × 12,5 ур.) — 62 шайт дон да зӧр унджык воис 410 килограмм (25 пуд × 11 ур) — 43 шайт да 75 ур дон. Валӧвӧй докодыс содіс 705 шайт да 75 ур дон. Сідзкӧ, чистӧй прибыльыс воис коськӧм вылӧ картупель пуктылӧм понда (бара жӧ удж содӧмсӧ лыддьытӧг) 594 шайт да 75 ур дон.

Муыс тайӧ делянкаыслӧн вӧлі сёйӧд да бур.

Тайӧ видлӧгъясыс — вика да картупель коськӧм вылӧ кӧдзӧмъясыс вӧліны войвылын жӧ (эз Коми обласьтын). Ми чайтам, татшӧм видлӧгъясыд — зӧр сора вика да картупель коськӧм вылӧ кӧдзӧмыд, дерт, и тані, Коми обласьтад ыджыд бур ваяс, ыджыд докод крестьянинлы сетас.

Сэки няньыд унджык, тырмымӧнджык лоас. А ӧні ӧд со миян во джын кежлӧ сӧмын няньыд тырмӧ. Вика туруныд сэсся ёна отсалас скӧт видзӧмтӧ бурмӧдны.

А кытчӧ нӧ кутам картупельсӧ воштыны, уна кутам сійӧс вӧдитны коськӧм вылад да? Картупельтӧ инан местаыд эм. Ӧти-кӧ, позьӧ няньтӧ картупель сорӧн пӧжавны. Ме кывлі, полякъяс пӧ картупельсьыс вӧчӧны 22 сикас чӧскыд сёянторъяс. Мӧд-кӧ, пӧзьӧ сэсь ачыссикас нянь пӧжавны вӧвъяслы (Германияын моз). Сэсся картупельнад ёна позьӧ скӧтӧс вердны, нӧшта нин порсьяслы сійӧ ёна бур.

Кык сикас кӧдза сорӧн кӧдзӧм йылысь (смешанные посевы).

Кӧдзатӧ нӧшта позьӧ содтыны ӧтилаӧ кык сикас кӧдза сорӧмӧн (ӧтпырйӧ) кӧдзӧмӧн (смешанный посев) вося (ид) переменаӧ либӧ сю переменаӧ.

Крестьяна заводиталӧны вося (ид) переменаӧ кӧдзавны викакӧд сю.

Тулыснас 1926-ӧд воӧ Кряж сиктса (Серегов вӧл., Емдін у.) крестьянин, Некучаев Ник. Пав. 682,8 квадрата метра (150 квадрата сажень) му вылӧ кӧдзӧма сорӧн — 6,14 килограмм (15 тув) вика да 12,28 килограмм (30 тув) сю. Гектар вылӧ кӧ лыддьыны кайӧ — 98,25 килограмм вика да 196,56 килограмм сю (десятина вылӧ: 6 пуд да 12 пуд). Сійӧ вонас жӧ босьтіс мусьыс 655,2 килограмм вика турун, — гектар вылӧ лыддьӧмӧн кайӧ 10.483,5 килограмм (либӧ 640 пуд десятина вылӧ).

Тулыснас 1927-ӧд воӧ вика бӧрас кольӧма (быдмысь) сюсӧ Некучаев агсаліс кӧрт пиня агасӧн кык пӧвстӧн. Сюыс воис 122,8 килограмм, — десятина вылӧ вуджӧдӧмӧн — 1800 килограмм кайӧ (десятина вылӧ 120 пуд). Кӧйдыс сертиыс урожайыс 10 пӧв лоис унджык. А куш сюсӧ (викатӧг) кӧдзлӧма местаысь воӧма — гектар вылӧ арталӧмӧн сӧмын 786–1179 килограмм (48–72 пуд десятина вылӧ).

1924-ӧд воӧ тулыснас тайӧ видлӧга му вылас куйӧдалӧмӧн вӧлі кӧдзлӧма ид; 1925-ӧд воӧ куйӧдавтӧг шойччис муыс. Сэки куимысь гӧрліс. Нёльӧдысьыс вӧлі гӧрлӧма тулыснас 1926-ӧд воӧ да кӧдзӧма вика да сю.

1927-ӧд воӧ тулыснас викасӧ сюкӧд Краж сиктас кӧдзлісны куим крестьянин нин.

Северо-Двинскса сельскокӧзяйственнӧй опытнӧй станция ид переменаӧ куйӧдалӧмӧн да иза му вынсьӧданторйӧн вынсьӧдӧмӧн тулыснас кӧдзӧ ид сю сорӧн. Сійӧ вонас жӧ идсӧ вундӧ, а сюыс кольӧ воан во кежлас. Воан тулыснас агсасьӧ сю ӧзима муыс да арнас босьтӧны сю урожай.

Сюсӧ идкӧд кӧдзигӧн урожайясыс сюыслӧн да идйыслӧн ыджыдджыкӧсь воӧны, лёк туруныс озджык пет (быдмы), дай озджык висьмыны быдмигас няньясыс. Сэсся сюыс вежон кымын водзджык воӧ. Озджык нин ков повны водз кынмалӧмысь.

Сюсӧ тувсов кӧдзаяскӧд (идкӧд, викакӧд, анькытшкӧд) сорӧн кӧдзигӧн колӧ петкӧдны тырмымӧн (полнӧй) куйӧд да му вынсьӧданторъяс. Иза му вынсьӧданторъястӧ колӧ сюйны медэтшасӧ: суперфосфатӧс 180 килограмм, калия солӧс 90 килограмм гектар вылӧ (12 пуд суперфосфат да 6 пуд калия сов десятина вылӧ).

Татшӧм сора кӧдзаястӧ тулыснад, вика сюкӧд либӧ ид сюкӧд, Коми обласьтад кӧдзавлісны сӧмын на видлалігмоз. Позьӧ тшӧктыны тані кӧдзавны (сорӧныд кык сикас кӧдзатӧ) сӧмын ичӧтикаӧн. Мед видлӧгыс бура мунас, уджсӧ колӧ сы гӧгӧр бурджыка сувтӧдны. Нӧшта нин мед тырмымӧн мусӧ вӧлі вынсьӧдӧма куйӧдӧн да иза му вынсьӧданторъясӧн. Иза му вынсьӧданторъяснад видлӧгъяссӧ таво нӧшта нин позьӧ тшӧктыны вӧчавны. Иза му вынсьӧданторъяс вылад доныс чиніс, тӧдӧмысь асьнысӧ зэв бура вештасны: урожайтӧ ёна содтасны, няньыс бур лоӧ. Сэсся ӧд иза му вынсьӧданторнад вынсьӧдӧма му вылад кӧдзаыд регыдджык воӧ, дай озджык висьмыны быдмигас кӧдзаясыд.

Ме верма тшӧктыны видлыны куим переменаӧн уджалігӧн со кутшӧм ногӧн муяссӧ вӧдитны:

1) Коськӧмын — зӧр сора вика турун вылӧ (вынсьӧдӧма куйӧдӧн да иза му вынсьӧданторйӧн), мӧд переменаас (коськӧм бӧрас) — сю, коймӧд переменаас: ид, зӧр, шабді, картупель, мӧс сёркни, анькытш.

2) Коськӧм вылын зӧр сора вика кӧйдыс вылӧ, мӧд переменаас (коськӧм бӧрас) — ид, ид бӧрас (вося переменаас) — сю.

3) Вика (либӧ зӧр сора вика) сюкӧд (мусӧ мед вынсьӧдӧма куйӧдӧн да иза му вынсьӧданторйӧн), мӧд переменаас (коськӧм бӧрас) — сю, коймӧдас — ид да мукӧд тувсов кӧдзаяс.

4) Ид сюкӧд, мӧд переменаын — сю, коймӧдын — зӧр, шабді, картупель да мукӧд тувсов кӧдзаяс.

Позьӧ шуны: куим переменаӧн муястӧ уджалігӧн быд во куйлӧ кӧдзтӧг (коськӧм вӧсна) нёльӧд пайыс кымын. 1927-ӧд воын Коми обласьтын муыс вӧлі 38,326 гектар мында кымын. Сідзкӧ коськӧм улын вӧлі (куйліс кӧдзтӧг) 9,518 гектар кымын.

Став крестьянаыс кӧ кутісны став коськӧм выланыс кӧдзны зӧр сора вика, пуктыны картупель, мӧс сёркни да мукӧдторъяс вӧдитны (а сійӧясӧс коськӧм вылад бура позьӧ вӧдитны), сэки эськӧ миян кӧдзан местаыд выль муяс вӧчтӧдз содіс 25 прӧчент вылӧ — 9118 гектар (8770 десятина мында).

Тамда коськӧмас кӧ кӧдзны: ӧти джынъяс — зӧр сора вика турун вылӧ, мӧд джынъяс — картупель пуктыны, воис содтӧд валӧвӧй докод: вика турун (4759 гек. × 30 центн. × З шайт) — 428328 шайт дон, да картупель (4759 гект. × 225 цен. × 2 шайт да 50 ур.) — 2677106 шайт дон. Став содтӧд докодыс воас 3105434 шайт дон. Сійӧ лоӧ 9 шайтӧн да 53 урӧн быд сёйысь вылӧ Коми обласьтын.

А миян ӧд тані муыд этша мукӧдлаын дорысь. Северо-Двинскӧй губерняын 1925-ӧд воӧ быд сёйысь вылӧ муыс вӧлі воӧ 0,416 гектар мында, а 1927-ӧд воӧ Коми обласьтын: Емдін у., Кулӧмдін у. да Сыктыв у. воӧ вӧлі сӧмын 0,173 гектар сёйысь вылӧ.

Важӧн вӧлі татысь прӧдуктаястӧ зэв уна нуӧны Кардорӧ, а ӧні асланым обласьтӧ лоӧ вайны сымда жӧ мыйта асланым чукӧрмӧ.

Сӧвет правительство индіс крестьяналы овмӧс кыпӧдан туйсӧ, индіс кыдзи колӧ кӧдза местаяс паськӧдны, содтыны.

Крестьяналы ёна колӧ зільны аслыныслысь овмӧснысӧ кыпӧдны, бурмӧдны сэні уджнысӧ. Мӧвпыштлӧй, мыйта пӧльзасӧ босьтӧны уна переменаӧн уджалысь крестьяна. Видзӧдлӧй, кутшӧма муясыс бурмӧны, урожайясыс содӧны кӧні муяссӧ уджалӧны бур плугъясӧн, машинаясӧн. А кутшӧма уджыс бурмӧ, докодыс содӧ кӧні крестьяна уджалӧны муяссӧ ӧтувйӧн. Вуджны выль ногӧн, бура уджавны ӧтка крестьяналы зэв сьӧкыд, он вермы ӧткӧныд босьтчыны. Сьӧмыд, выныд ӧткӧныд уджалігӧн оз судзсьы. Медся веськыд туйыс крестьяна овмӧстӧ кыпӧдны — Ленинлӧн индӧм туйыс — гӧля да шӧркоддьӧма олысьяслы ӧтувтчӧмын, тӧвариществояс, артельяс, коммунаяс да ӧтлаын му уджалан коллективъяс лӧсьӧдӧмын.

Быд вежӧраджык крестьянин аслас нэмӧн видз-му бердын уджалігӧн пыр видлалӧ аслас муяс вылас кутшӧмкӧ выльторъяс. Сӧмын аслас видлӧгъяс йывсьыныс оз висьтавлыны мукӧдъяслы, оз гижны газетъясӧ, журналъясӧ. Гашкӧ видлӧгыс бур, колӧ сійӧс паськӧдны, сӧмын мукӧдыс сы йылысь оз тӧдны.

Крестьяналы пыр колӧ асланыс овмӧсаныс видлӧгъяс вӧчавны. Артавны мый сетіс видлӧгыс, йӧзӧдны сійӧс. Колӧ висьтавлыны миянлы, крестьяна овмӧс кыпӧдны отсасьысьяслы.

Обласьтувса агроном А. И. Манухин.