ВЕЛӦДЧӦЙ ВИСЬӦМЪЯСКӦД ВЕРМАСЬНЫ
Сӧвет Союзын власьтыс, став озырлуныс рабочӧйяс да крестьяна киын. Налы аслыныслы колӧ быд ногӧн зільны, мед олӧмыс вӧлі бур, гажа, дзоньвидзалуна. Сідзкӧ, быд уджалысь мортлы колӧ быд ногӧн отсавны дзоньвидзалун кутан удж бердын уджалысьяслы дзоньвидзалун кутан уджсӧ нуӧдны. Рабочӧйяслы да крестьяналы колӧ ёна видзны ассьыныс дзоньвидзалуннысӧ. Ӧні сиктъясын нуӧдалӧны аскостса вот лӧсьӧдлӧм (самообложенньӧ). Крестьяналы колӧ видзӧдлыны тшӧтш и дзоньвидзалунсӧ бурмӧдӧм вылӧ. Босьтчыны вӧчавны керкаяс: больничаяс улӧ, аптекаяс улӧ, гожся приютъяс улӧ да сідз водзӧ. Колӧ уджавны сиктса санитарнӧй комиссияясын, лӧсьӧдавны висьмысь-доймысьяслы медводдза отсӧг сетан удж, краснӧй крест ячейкаяс восьтавны да сідзи водзӧ.
Велӧдчӧй висьӧмъяскӧд водзсасьны.
Быд морт кутшӧмкӧ да висьӧмӧн аслас нэмӧн висьмылӧ. Этшаӧн на кужӧны висьӧмысь видзчысьны, мездысьны. Биысь тай кокньыдджык видзчысьны ӧзйытӧдзыс, ӧзйӧм бӧрад кусӧдӧм дорысь. Кокниджык жӧ и дзоньвидзалунтӧ видзны, висьмӧм бӧрад бурдӧдӧм дорысь. Битӧ кокниджык кусӧдны паськавтӧдзыс. Сідз жӧ и висьӧмысь кокниджык бурдӧдчыны водзджык кӧ, ёна висьмытӧдзыд заводитан бурдӧдчыны. Висьӧмтӧ кӧ эновтан, он кадын бурдӧдчы да сійӧ ёна нин вужъясяс, сэки бурднытӧ лоӧ нин зэв сьӧкыд, либӧ он нин вермы бурднытӧ.
Крестьянинлӧн кӧ сотчас керкаыс, сійӧ ӧд зэв нин ыджыд шог. А кулас кӧ мортыд — керка сотчӧмсяыд на лёк. Керкатӧ ӧд верман ньӧжйӧникӧн выльӧс вӧчны, а морттӧ кулӧм бӧрад он нин бӧр ловзьӧд. Кор ми дзоньвидзаӧсь, сэки омӧля волӧ дум вылӧ дзоньвидзалунтӧ кутӧмыд, а кор висьмам, кутам ветлыны доктор дінӧ. Сэки эськӧ казялам, кутшӧм сьӧкыд дзоньвидзалунтӧ корсьны да сёр нин овлӧ. Сідзкӧ, быд мортлы колӧ бура видзны дзоньвидзалунтӧ, мед оз висьмы. Быд уджалысь мортлы колӧ велӧдчыны висьӧмъясысь видзчысьны, вермасьны.
Мыйла висьмӧ морт.
Мортыдлы сёйиг-юигӧн, либӧ дояинті (ранаті) вермӧны сюрны яй пытшкӧ ловъя посни олысьяс, — шусьӧны найӧ микробӧн. Сійӧс он аддзы прӧстӧй синмӧн (тыдалӧ сӧмын микроскоп пыр). Найӧ висьмӧдӧны быдсяма вуджан (кӧласян) висьӧмъясӧн: тифӧн, вира мытӧн, пистиӧн, чакоткаӧн, лёквисьӧмӧн да сідз водзӧ. Висьӧны йӧз и сьӧкыд удж вӧсна, омӧля сёйӧм вӧсна, пӧрысь понда, вина юӧмысь да мукӧдтор понда. Сэки сьӧлӧм, вӧркъяс, мус, сюв либӧ мукӧдлаті омӧля кутас уджавны, мортыд сэсся и висьмӧ.
Висьман кӧ, мун доктор дінӧ.
Кор пазалӧ, шуам, часі, мыйла нӧ сійӧс оз нуны вӧчнысӧ паськӧм вурысь дінӧ либӧ чоботарлы, а нуӧны часі вӧчысьлы? Часі вӧчысьыд ӧд дыр велӧдчис сійӧ уджас, дыр уджаліс часіяс бердад. Сійӧ бура тӧдӧ, кужӧ кыдзи сійӧс лӧсьӧднысӧ.
Мортыд нӧ висьмас да, бурдӧднысӧ кодӧс колӧ корны? Паськӧм вурысьӧс, «тӧдысьӧс»? Оз, лоӧ сэки корны докторӧс. Ми тӧдам: докторъяс зэв дыр велӧдчисны, кыдзи колӧ бурдӧдны висьӧмысь йӧзӧс. Докторыд велӧдіс уна наукаяс, аддзыліс уна висьысьӧс. Сідзкӧ, сійӧ медбура вермас тӧдны кутшӧм висьӧм мортлӧн да кыдзи сыысь бурдӧдны. Йӧзӧс бурдӧдны вермӧ коді велӧдчас 15–20 во, сы пиысь 5 восӧ велӧдас торъя — дзоньвидзалун кутан наукаяс, да сетас экзамен. Тайӧ нӧшта этша на. Сы бӧрын на ещӧ колӧ уджыштны дзоньвидзалун кутан удж бердас. Тӧдмавны дыр уджалысь докторъяслысь, кыті-мый да кыдзи колӧ вӧчны.
Велӧдчӧм бырӧдӧ висьӧмъяс.
Велӧдчыны колӧ нэмтӧ. Йӧз костын шуӧны: «нэмтӧ ов да пыр велӧдчы». Ёна да дыр велӧдчӧны докторъяс. Ӧні на наука век аддзалӧ висьӧмъясысь выль ногӧн бурдӧдӧмъяс. Уна нин выльтор аддзис наука дзоньвидзалунсӧ йӧзлысь кутӧм кузя. Ми тӧдам нин: мыйла висьмӧны йӧз, кужам нин водзсасьны вуджан висьӧмъяскӧд, кужам мездыны морттӧ висьӧмъясысь операцияӧн. Тайӧ бара жӧ абу на ставыс. Ёна на сьӧкыд бырӧдны висьӧмъястӧ.
Медся коланторйыс дзоньвидзалун вӧсна вермасигӧн: асланыс, уджалысь йӧзлӧн велӧдчӧмыс. Мед став йӧзыс вӧлі велӧдчыштӧма. Велӧдчӧм сӧмын мездас йӧзӧс висьӧмъясысь да кості кулӧмысь. Йӧз велӧдчытӧгыд докторъяс нинӧм оз вермыны вӧчны.
Кӧні йӧзыс велӧдчӧмаӧсь, кулысьясыс воысь воӧ чинӧны. Миян важ, пемыд, сардырся Россияын быд 1000 морт пиысь вӧлі кулӧ вонас 27 морт. Швецияын (а сэні пӧшти став йӧзыс велӧдчӧма) 1000 морт письыд кулӧ сӧмын 12 морт. Россияын быд 100 чужан кага пиысь арӧс тыртӧдз вӧлі кулӧ 26 кага, Коми обласьтын 30 кымын кага, Швецияад сӧмын — 8 кага кулӧ.
Колян нэмӧн холераысь кулӧны вӧлі став йӧзыс дзонь каръясысь. Чумаысь куш Европаын кулӧма 25 миллион морт. Ӧні татшӧм висьӧмъястӧ Европаыд оз нин тӧд. Татысь позьӧ гӧгӧрвоны: кутшӧм ёна видзӧ велӧдчӧмлун йӧзлысь дзоньвидзалунсӧ.
Висьӧмысь вермӧны бурдӧдны сӧмын велӧдчӧма йӧз. Сідзкӧ, оз ков кывзыны кодсюрӧлысь, велӧдчытӧм йӧзлысь. Миян сиктъясын нӧ висьысьястӧ сӧмын докторъяс, пельшӧръяс да бабкаяс бурдӧдӧны? Висьысьяс ёна на ветлывлӧны «тӧдысьяс» дінӧ, «веськӧдчысьяс» ордӧ, бабитчысьяс бердӧ, попъяс дінӧ, да сідз водзӧ. Дерт, тайӧяс буртор сетны оз вермыны, сӧмын ёнджыка висьмӧдӧны. Сы вӧсна сэсся бӧрвылас докторъяслы зэв нин сьӧкыд овлӧ бурдӧдны висьысь мортӧс.
«Тӧдысьяс», веськӧдчысьяс, попъяс да мукӧд «бурдӧдӧны» дон вылӧ (сьӧм вылӧ). Найӧ сӧмын нажӧвитчӧны. Сьӧмсӧ босьтӧны, а бурдӧднысӧ, дерт, оз вермыны. Найӧ йӧзсӧ пӧръявлӧны. Висьысь мортыд кӧ кулӧ, налы веськодь, сьӧмыс кӧ сюри и. «Ен шуӧма кувны» — висьталасны дай.
Мыйӧн да кыдзи «бурдӧдӧны» «тӧдысьяс».
«Тӧдысьяс» «бурдӧдӧны» (торкӧны) йӧзсӧ быдсяма сикас зелляясӧн да турунъясӧн: сулемаӧн, купоросӧн, дона турунӧн, мак кӧйдысӧн, истӧг сирӧн, вежа ваӧн. Сідзжӧ биа из пыр вийӧдӧмӧн, молитва лыддьӧмӧн да шӧпкӧдчӧмӧн. Найӧ босьтчӧны «бурдӧдны» быдся висьӧмысь. Весиг «тшыкӧдны», «смилитны». Уна висьӧмъясысь «бурдӧдӧны» и попъяс: енъясӧн, крестӧн да молитваӧн, видзалӧмӧн, вежа ваӧн, кӧлӧкӧл звӧнӧн. Дерт, найӧ мортлы некутшӧм пӧльза, некутшӧм отсӧг оз вермыны сетны. Бурдӧдӧм пыдди сӧмын лёктор вӧчӧны. Кад нин рабочӧйяслы да крестьяналы помавны, дзикӧдз бырӧдны татшӧм лёкторсӧ йӧз пӧвстысь.
Коді мыжа йӧз пемыдлун вӧснаыс.
Коді нӧ мыжа йӧз пемыдлун вӧснаыс да лёк оласног вӧснаыс? Медся мыжаыс — важ, сардырся кадыд, кор власьтыс вӧлі озыр йӧз киын. Налы вӧлі колӧ пемыд, велӧдчытӧм да енлы эскысь йӧз. Уналаті на ӧні миян век важнога олӧмсямыд, унатор на кыссьӧ важ пӧльяссянь. Ёна на миян йӧзыд эскӧны чӧртӧс, вӧрсаӧс, васаӧс, енмӧс. Со тай кутшӧм на эскысьӧсь ентӧ йӧзыд:
Украинаын, август тӧлысьӧ, 27-ӧд лунӧ, 1924 воӧ лоӧма «чудо». Лоӧма сійӧ со кыдзи: ӧти морт вӧлӧм видзӧ мӧсъясӧс. Сысянь матын вӧлӧма юкмӧс (колодец). Юкмӧс дорас локтӧма юны ӧти ныв. Сійӧ видзьяс вылысь ӧктӧма анькытш, луныс вӧлӧм зэра. Паськӧмыс зэрӧмысла кӧтасьӧма да анькытшнас краситчӧма вижовгӧрд рӧмӧн. Мӧс видзысьыд мӧд луннас сиктас висьталас поплы да вичко старӧстаыслы: ме пӧ тӧрыт аддзылі нылӧс. Дзик пӧ «божъя матер» кодь. Поп-дяк сійӧ местаас пырысь-пыр жӧ сувтӧдасны крест да сьыласны молебен. Попъясыд кутасны висьтавлыны: коді пӧ кӧсйӧ мездысьны сир биысь, быдӧнлы колӧ сувтӧдны крест. Унаӧн тай вӧлӧм полӧны «божъя матерсьыс». Недыр кадӧн сувтӧдісны 17.000 крест. Быд лун сійӧ юкмӧс дорас кутіс волывлыны 8–10 сюрс йӧз. Вичко служба да молебенъяс мунӧны вӧлі быд лун. Весиг войнас, — вузасисны сисьясӧн, ладанӧн да мукӧд сэтшӧмторъясӧн. Крестьяна вӧлі сетӧны тайӧ «чудӧ» вылас ӧстатки грӧшнысӧ. Тайӧ «чудӧнас» поп-дяк чукӧртӧмаӧсь миллион джын шайт сьӧм. Сӧвет власьт помаліс татшӧм лёк вӧчӧмсӧ. «Чудо» вӧчысьяссӧ арестуйтісны да зэв ёна мыждісны. Крестьянаыс пӧ ӧні асьныс бӧр новлӧны крестъяссӧ пес вылӧ. Со ӧд, кыдзи озыръясыд да попъясыд пӧрйӧдлӧны пемыд йӧзтӧ.
Дзоньвидзалун кутан уджыд да докторъясыд важӧн вӧліны сӧмын озыръяслы. Гӧль крестьяналы докторъяс пыдди вӧліны, — «тӧдысьяс», больничаяс да школаяс пыдди — кабакъяс. Видзӧдлам, уна-ӧ вӧлӧмаӧсь важӧн миян Коми обласьтын больничаясыд да докторъясыд да уна-ӧ больничаясыд да докторъясыд ӧні Сӧвет власьт дырйи. 1913 воын Коми обласьтын вӧлі 14 больнича. Сэні вӧлі сӧмын 195 крӧвать да 7-кымын доктор. А ӧні, 1928-ӧд воын, уджалӧ — 28 больнича, сӧмын 488 крӧвать тыр да 60-ысь унджык доктор.
Йӧзлӧн велӧдчӧмыс, югыдлуныс бурмӧдас уджсӧ да олӧмсямсӧ.
Уджалысьяс шыбитісны сарӧс да озыръясӧс власьт дорысь. Сідзжӧ колӧ вуштыштны и важ, ёрӧма олӧмсямсӧ, шыбитны нинӧм абуыслы эскӧмъяссӧ. Ӧні быд рабочӧйлы да крестьянинлы колӧ велӧдчыны, мед кутан кужны лыддьыны нигаясысь бурторсӧ. Ӧні Сӧвет Союзын уджалысьяс асьныс ыджыдъясыс пабрик-завод вылын. Крестьяна кывзӧны радио пыр сёрнияс Сӧвет государствоын юралысьяслысь Мӧскуаысь, Ленинградысь. Кывзӧны мичаа сьылӧм-ворсӧмъяс (концертъяс). Уна сиктъясын нин эм электричество, аддзывлӧны аеропланъяс да мукӧдтор. Крестьяналы колӧ нин гӧгӧрвоны: ставсӧ тайӧ вӧчӧны велӧдчӧма йӧз, наука, а оз ен вӧч.
Крестьяналы колӧ босьтчыны овны выль ногӧн. Вӧтлыны «тӧдысьясӧс», кӧнӧвалъясӧс, веськӧдчысьясӧс да мукӧд аслыссяма бурдӧдчысьясӧс. Висьмӧм-доймӧм бӧрын колӧ мунны доктор дінӧ, пельшӧр дорӧ да бабкаяс бердӧ.
Крестьяна, тіянлы колӧ ӧтвылысь босьтчыны бурмӧдны ассьыныд уджнытӧ да олӧмсямнытӧ сиктса санитарнӧй комиссияяс пыр, ячейка красного креста пыр да сідз водзӧ. Сэки важ сьӧкыд олӧмыд да важ, пӧльясдырся кодь олӧмсямыд коляс бӧрӧ. Лоас выль, бур, долыд, дзоньвидзалуна олӧм.
Врач И. С. Коканин.
