КОСЬКӦМ ВЫЛӦ КӦДЗӦМ ЙЫЛЫСЬ

Крестьяна муяссӧ ӧнӧдз на уджалӧны куим переменаӧн. Зэв на этшаӧн, сӧмын ӧткымынъяс вуджисны уна переменаӧ. Дерт, уна переменаӧн муястӧ уджалӧмыд бурджык, докодыс унджык воӧ куим переменаӧн уджалігӧн дорысь, сӧмын тайӧ воясӧ оз на став крестьянаыс либӧ унджык овмӧсъясыс вуджны уна переменаад. Ковмас, сідзкӧ, бара на мӧвпыштлыны кыдзи эськӧ куим переменанас уджалігӧн уна переменаас вуджтӧдзыс ыджыдджык докод босьтны муясысь; кыдзи овмӧсӧ нянь содтыны дай унджык кӧрым скӧтлы лӧсьӧдны.

Этша на миян муясным, дай сійӧ ещӧ омӧльӧсь. Куйӧдным оз судзсьы уна муяссӧ вӧчны, важ муяссӧ бура куйӧдавны. Мӧд-кӧ, сідз нин этша муыд, няньным оз тырмы да сэтысь на нӧшта коймӧд пайыс быд во тыртӧг олӧ, некутшӧм пӧльзатӧг куйлӧ коськӧм улын.

Крестьяна, сёрниӧ волан да, шулывлӧны: тыртӧм коськӧмсьыс пӧ оз позь эновтчынысӧ, быд кык во бӧрын колӧ мутӧ шойччӧдны — коймӧд гожӧмас тыртӧг видзны. Он кӧ пӧ мутӧ кут шойччӧдлывлыны, няньыд оз кут кайны. Лючки-ӧ тайӧ сёрниыс, збыль-ӧ коськӧмтӧ колӧ видзны тыртӧг — сы йылысь и ми тані сёрнитыштам.

Коськӧмтӧ колӧ зӧр сора викаӧн тырсьӧдны.

Тані куйӧдсӧ петкӧдӧны ид улӧ. Арнас петкӧдасны куйӧдтӧ, тулыснас мусӧ гӧрӧны да сы вылӧ кӧдзӧны ид. Вӧлӧмкӧ идйыд медъёна сёянторсӧ босьтӧ мусьыс шепасьтӧдзыс. А арся петкӧдӧм куйӧдыс ид быдмигкостіыс оз на удит бура сісьмынысӧ, сетны вынсӧ муыслы, вердны быдмысь кӧдзасӧ (идсӧ). Идсӧ вундӧм бӧрын: арнас да воан гожӧмнас вӧлисти куйӧдыд кутас дзикӧдз сісьмыны, сетны вынсӧ муыслы. А буретш да сэки миян муыд тыртӧм, коськӧм улын, гожӧмбыдся зэрыс сэсся уна вын (кӧдзаыслы сёянтор) мусьыс пожъялӧ. Сідзкӧ, куйӧдыдлӧн кызвыныс весьшӧрӧ и вошӧ. Куйӧдным миян сідз нин этша да сэтысь на нӧшта унджык вынсӧ огӧ сетӧ кӧдзаяслы, а тыртӧм коськӧм вӧснаыд пропадьтӧдам. Кодікӧ кӧ идсӧ босьтӧм бӧрын мӧд вонас мусӧ эз кольлы тыртӧм коськӧм улӧ, а кӧть ӧтчыд бара кӧдзліс ид, сійӧ бура тӧдӧ — мӧд вонас (коськӧм вонас) идйыс бурджыка кайӧ первойяс, (куйӧда) воас дорысь. Сідзкӧ, коськӧмтӧ тыртӧг видзӧмыд шойччӧдӧм пыдди мусӧ вынтӧммӧдӧ.

Оз-ӧ позь вынсӧ кыдзкӧ кутны весьшӧрӧ вошӧмсьыс коськӧм вонас, оз-ӧ позь сійӧ вынсӧ пӧльза вылӧ индыны? — Дерт, позьӧ. Коськӧмад колӧ зӧр сора вика кӧдзны. Зӧр сора викаыд оз нин кут лэдзны муыслы вынсӧ весьшӧрӧ воштыны, а ачыс кутас босьтны.

Сэсся ӧд викаыд зэв ыджыд урожай сетӧ. Ӧти гектар вылысь воӧ 6 тоннаӧдз (десятинаысь — 380 пудйӧдз) вермас бур вика турун воны.

Шуам, крестьянинлӧн кӧ эм гектарӧн-джынйӧн му, коськӧм улас куйлӧ гектар джын. Кӧдзас кӧ сымда коськӧм вылас зӧр сора вика, босьтас куим тонна либӧ нӧшта на унджык (200 кымын пуд) мича бур турун. Некутшӧм видз турун оз вермы водзсасьны выннас вика турункӧд. А тамда туруннас ӧд дзонь мӧс крестьяниныд вермас видзны. Таысь унатӧ мукӧдлаас мӧскыдлы тӧвбыднад оз вердлыны.

Уналӧн оз тырмывлы аръян туруныс. Йиыд дырджык оз сувт, либӧ туйыд дырджык оз пуксьы, сэсся тшӧкыда аръяснад матӧ волывлӧны турунысь, вайнысӧ некыдзи да. Скӧтсӧ вердӧны идзасӧн. А арнад кӧ куш идзас вылад скӧттӧ видзан, сійӧ абу нин бур — регыд мӧскыд укшальмас. А викаыд кӧ эм, он нин матӧ во арся кӧрымсьыд.

Кыдзи чередитны мусӧ, кыдзи вӧдитны викасӧ.

Агрономъяс шулывлӧны: мукӧд крестьяниныс пӧ оз кӧдз викатӧ коськӧм вылас, сю быдмытӧмсьыс полӧ да. Омӧля пӧ ӧд сюыд сэсся быдмас — сёрнитӧны крестьянаыс.

Сідз-ӧ сійӧ, колӧ-ӧ повны сю урожай чинӧмысь коськӧмӧ зӧр сора вика кӧдзӧм понда? Сыысь повны оз ков. Медым сюыслӧн урожайыс тӧдчымӧн оз усь, либӧ ньӧти оз чин, колӧ со мый тӧдны:

Зӧр сора викатӧ колӧ водзджык ытшкыны — дзоридзалігас. Агрономъяс шуӧны: му вылас пӧ медводдза дзоридзьяс петӧмсяньыс, мича кӧ поводдяыс, колӧ ытшкыны вежон мысти кымын. Дерт, сюыдлӧн урожайыс ичӧтджык лоӧ, сюсӧ кӧ, шуам, кӧдзны нин колӧ, а тэяд викаыд век на му вылад сулалӧ.

Ньӧти оз ков сёрмӧдчыны ытшкӧмсьыд. Овлывлӧ сідзи: викатӧ колӧ нин ытшкыны, а поводдяыс зэра. Ытшкынысӧ жаль, сьӧдасяс, весиг сісьмыны вермась вика туруныс. Ӧд зӧр сора викаыд зэв нюдз — вывті дыр оз косьмы и мича поводдянад, а зэра дырйиыд кужтӧг вӧдитчигад дзик матӧ воан косьтігас. Вика турунтӧ со кыдзи зэв бур косьтыны зэра поводдя дырйиыд: сырсъя (увъя) майӧгъяс колӧ вайны му дінад да сутшкавны унджыкӧс радӧн. Костсӧ кольны сыв кымын. Вомӧныс потшъяс пуктавны (сёрӧмын моз) сэтчӧ и (зорӧд моз) зэв вӧсньыдика уль турунсӧ тэчны; мед пырыс ывлаыс тыдалӧ, мед гӧгӧр тӧлыс ветлӧ. Кӧть сэсся вежон зэрас, тадзи тэчӧм туруныд нинӧмтор оз ло, пыр ньӧжйӧникӧн косьмӧ. Кор сэсся дзикӧдз косьмас, зорӧдӧ тэчин дай.^Код кӧсйӧ бурджыка тӧдмавны, кыдзи косьтыны муяс вылын вӧдитан турунъяс, лыддьӧй «Ордым» журналысь 6 № 1927-ӧд воӧ./^

Ытшкӧм бӧрад оз ков дыр вика турунтӧ косьтыны му вылас. Аскинас жӧ колӧ му вывсьыд бокӧ вештыны. Сэк жӧ, турунсӧ му вылысь новлігӧн, вочасӧн и гӧрны. Кымын регыдджык гӧран ытшкӧм бӧрас, сымын бур. Дыр кӧ он гӧр, муыс косьмӧ, корӧга лоӧ. Сюыс сэсся омӧльджыка кутас быдмыны, чийӧба каяс.

Идсӧ босьтан арнас мутӧ колӧ гӧрны пыдӧджык. Сідзи и тӧв кежас кольны. Тулыснас, мыйӧн позьны кутас, пырысь-пыр жӧ колӧ пинёвтны. Зӧр сора викасӧ кӧдзигӧн бара гӧрны. А абу кӧ вывті чорыд, позьӧ гӧртӧдз кӧдзны. Гектар вылӧ колӧ кӧдзны 200 кымын килограмм. 100 кымын килограмм вика да 90 кымын килограмм зӧр. (7 пуд вика да 5 пуд зӧр десятина вылӧ). Мед регыдджык чужас, колӧ кӧдзны кӧдзан машинаӧн. Кӧдзан машинаӧн кӧ кӧдзан, озджык сёйны му вывсьыс кӧйдыссӧ лэбачьяс. Кинад кӧдзӧмӧн ӧд оз ставыс мунас тыр, уна ортсыас кольӧ. А ракаяс кӧ казяласны викатӧ му вылысь, оз и вешйывны сэтысь — уна кӧйдыс кокаласны. Абу кӧ викаыд, позьӧ анькытшӧн кӧдзны.

Зӧр сора вика вӧдитігӧн мусинмыс бурмӧ.

Важ муясыд эськӧ миян вынаӧсь, сӧмын мусинмыс (структураыс) тшыкӧма. Уна во мутӧ вӧдитігӧн, — кужтӧг, кадсӧ тӧдтӧг гӧрӧм-пинёвтӧмӧн, муыс буссьӧ — пӧим кодь лоӧ, пуркъялӧ быдӧн. Зэрыштас кӧ, сэтшӧм муыд вылітіыс коркаасьӧ. Татшӧминад няньыд оз вермы бурасӧ быдмыны. Сылы мусинмыс колӧ шыдӧса кодь. Зӧр сора викаыд (нӧшта нин бобӧнянь) справитӧ мусӧ. Няньыд сэсся бурджыка мӧдас быдмыны.

Мый сетӧ тыра коськӧм.

Коськӧмсӧ кӧ крестьяна кутасны тырсьӧдны, кӧдзны зӧр сора вика, содас кӧрым. Кымын уна лоӧ овмӧсын кӧрым, сымын уна позьӧ скӧт видзны. Унджык кӧ лоӧ скӧт, унджык и куйӧд вӧчасны. Уна куйӧдӧн муястӧ ёнджыка позьӧ куйӧдавны, выль муясӧн позьӧ паськӧдчыны и. Унджык да бурджык (куйӧдаджык да бур мусинма) муясӧн унджык нянь лоӧ.

Уналаын нин коськӧм вылын зӧр сора викатӧ вӧдитӧны. Быдсӧн ошйысьӧны: ыджыд пӧльза пӧ коськӧм вылӧ зӧр сора викатӧ кӧдзӧмыд сетӧ. Збыль пӧ — кӧрымыд содӧ дай няньыд бурджыка мӧдӧ кайны.

Матысмӧ тулыс. Быд видз-му уджалысьлы колӧ мӧвпыштны коськӧм тырсьӧдӧм йылысь. Ӧнісянь жӧ лӧсьӧдны вика кӧйдыс. Сійӧс позьӧ судзӧдны меставывса удждысян тӧвариществояс пыр да видз-му уджалан тӧвариществояс пыр. Гӧль (вермытӧмджык) крестьяналы кӧйдысъяссӧ сетасны уджйӧзӧн.

Илля Ӧльӧксан.